مقدمه:
صحیفه سجادیه کتابی است دربرگیرنده دعاهایی از حضرت امام سجاد (علیه السلام) که پس از قرآن کریم و نهج البلاغه، مهمترین میراث مکتوب شیعه بهشمار میآید و به نامهایی مانند «خواهر قرآن» و «اِنجیل اهلبیت» شناخته میشود.در واقع، صحیفه سجادیه، گوهری درخشان از ادب و عرفان اسلامی، مجموعهای از ادعیه و مناجات است که در آن، تمامی ابعاد نیاز و وابستگی انسان به خداوند متعال به زیبایی ترسیم شده است. این اثر گرانبها، نه تنها راهنمای سلوک معنوی است، بلکه در عین حال، دایرةالمعارفی از مسائل اجتماعی، سیاسی و تاریخی نیز به شمار میرود.
مضمون دعاهای صحیفه سجادیه بیشتر توحیدی است و درونمایه اصلی آنها تضرع به درگاه خدا است. حضرت امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه، اصول اخلاقی و شیوه زندگی اجتماعی سیاسی را در قالب دعا و مناجات بیان کردهاند.
دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، دعای تضرع به درگاه الهی در رفع گرفتاریها و ستمهاست. در این دعا، امام سجاد (علیه السلام) با زبانی سوزناک و عباراتی دلنشین، به مظلومیت و بیعدالتیهای زمان خود اشاره کرده و از خداوند منان، رفع این مصائب را خواستار میشوند.
فراز نخست این دعای شریف، "یَا مَنْ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ أَنْبَاءُ الْمُتَظَلِّمِینَ" (ای آنکه اخبار شاکیان از ستم، بر او پنهان نیست!)، نقطه عطفی در آغاز این تضرع است.
این عبارت، بیانگر علم و آگاهی بیحد خداوند به تمام آنچه در عالم هستی رخ میدهد، بهویژه آلام و رنجهای کسانی است که مورد ستم قرار گرفتهاند.
در این مطلب، برآنیم تا با استناد به آیات قرآن کریم، این فراز را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و ابعاد مختلف آن را روشن سازیم.
متن و ترجمه فراز دعا:
(۱) یَا مَنْ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ أَنْبَاءُ الْمُتَظَلِّمِینَ
ای آنکه اخبار شاکیانِ از ستم، بر او پنهان نیست!
شرح و تحلیل فراز دعا:
فراز "یَا مَنْ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ أَنْبَاءُ الْمُتَظَلِّمِینَ" حاوی دو مفهوم اساسی است: علم بیکران الهی و توجه ویژه به حال مظلومان.۱. علم بیکران الهی:
این فراز، بیانگر آن است که خداوند متعال از تمام آنچه در عالم هستی رخ میدهد، آگاه است. هیچ راز و رمزی از او پنهان نیست و هیچ نالهای از گوشش نمیافتد. این حقیقت، در آیات متعددی از قرآن کریم به آن اشاره شده است:* آیه ۱۴ سوره علق:
«أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى»
«مگر ندانسته که قطعاً خدا [همه کارهایش را] می بیند؟»
توضیح: این آیه، بهطور مستقیم به علم خداوند متعال به نیات و افکار پنهان انسانها اشاره دارد. این آیه خطاب توبیخی به کسی است که گمان میکند کسی از کارهایش باخبر نیست یا میتواند ظلمی را پنهان بدارد.
این بیان، تصریح میکند که کوچکترین حرکت و حتی ناله و آه مظلوم نیز از چشم خداوند متعال پنهان نمیماند. پس اگر مظلومی فریاد میزند یا در دل خود از ستمی شکایت میکند، خداوند کاملاً آن را میبیند و از آن خبر دارد، حتی اگر هیچکس دیگری آن را نبیند یا نشنود.
این علم، تنها به ظاهر اعمال محدود نیست، بلکه به نیات و درونیترین حالات انسان هم بسط مییابد. این معنای فراز دعا را به بهترین شکل منعکس میکند.
* آیه ۳ سوره سبأ:
«…لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ …»
«…هیچ چیزی به وزن ذرهای در آسمانها و نه در زمین از او پوشیده نیست…»
توضیح: این آیه، دامنه علم الهی را شامل تمام عالم هستی میداند. در این آیه، علم خداوند متعال حتی ریزترین و پنهانترین امور هستی را نیز در بر میگیرد. یعنی حتی کوچکترین آهی که مظلومی از ستمی میکشد، حتی لحظهای که به چشم ظاهر نمیآید، در علم الهی ثبت است.
این وسعت علم خداست که نه تنها به اعمال، که به اخبار و اسرار مظلومان نیز احاطه کامل دارد و هیچ ماجرایی از شکایت و رنج آنان مخفی نمیماند.
* آیه ۶۵ سوره نمل:
«قُلْ لَا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ...»
«بگو جز خدا هیچ کس در آسمانها و زمین از غیب آگاه نیست…»
توضیح: این آیه، انحصار علم به غیب را در دست خداوند متعال میداند و تأکید میکند که هیچکس نمیتواند از آینده آگاه باشد، مگر به اذن او.
در این آیه، خداوند متعال علم به غیب را کاملاً در سیطره خود معرفی میکند. یعنی آنچه انسانها از رنجها و ظلمهای پنهان، از راز دل مظلومان، از اشکهای ناپیدا و فریادهای خاموش نمیدانند، همه و همه نزد خدا روشن و آشکار است. تنها او نسبت به تمامی اخبار شاکیان ستم، چه آشکار و چه نهان، علم بیپایان دارد.
در حقیقت، این آیات و بسیاری دیگر از آیات قرآن کریم، نشاندهنده علم بیکران و احاطه کامل خداوند متعال به تمام موجودات و حوادث عالم هستند. این علم، نه تنها شامل اعمال ظاهری انسانها میشود، بلکه نیات و انگیزههای پنهان آنها را نیز در بر میگیرد.
۲. توجه ویژه به حال مظلومان:
در کنار علم بیکران الهی، این فراز دعا بر توجه ویژه خداوند متعال به حال مظلومان تأکید دارد. خداوند نه تنها از ظلم و ستم آگاه است، بلکه از رنج و آلام کسانی که مورد ستم قرار گرفتهاند نیز باخبر است و به آن توجه دارد. این توجه، در آیات متعددی از قرآن کریم به آن اشاره شده است:* آیه ۱۲۶ سوره نساء:
«...وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطًا»
«...و خدا به هر چیزی احاطه دارد.»
توضیح: این آیه، نشاندهنده آن است که خداوند متعال از تمام آنچه در عالم رخ میدهد، آگاه است و به آن نظارت دارد، از جمله ظلم و ستم.
این جمله قرآنی تأکید میکند که نه تنها اخبار مظلومان بلکه کل هستی، در دایره علم و احاطه خداوند متعال قرار دارد. هیچ خبری، از جمله دعا و تظلم مظلومان، از احاطه الهی بیرون نیست. این احاطه علمی، اطمینانبخش است که هیچ ستمدیدهای گمنام نمیماند و خداوند همگان را میبیند، میشنود و به حالشان رسیدگی خواهد کرد.
* آیه ۱۳ سوره عنکبوت:
«وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ…»
«و قطعاً بارهای سنگین خود و بارهای سنگین [دیگری] را با بارهای خود خواهند کشید…»
توضیح: این آیه، به مسوولیت ظالمان در برابر ظلم و ستم اشاره دارد و نشان میدهد که خداوند متعال، ظلم و ستم را نادیده نمیگیرد.
این آیه در قالب یک هشدار به ستمگران بیان شده است. خداوند متعال نه تنها از ظلم و ستم بیاطلاع نیست، بلکه مسئولیت آن ظلم را بر دوش ستمگر قرار میدهد.
ستمگران باید پاسخگوی اعمال خود ـ و حتی تاثیرات زنجیرهای ستمشان بر دیگران ـ باشند. معنای آن این است که هیچ ظلمی نزد خداوند متعال ضایع نمیشود و اخبار ستم دیدگان گم نمیگردد؛ هر ظلمی برای همیشه بر گردن ستمگر خواهد ماند.
آیات قرآن در مورد یاری مظلومان:
در قرآن کریم، آیات متعددی وجود دارد که به لزوم یاری مظلومان و مبارزه با ظالمان اشاره دارد. این آیات، نشاندهنده اهمیت این مسأله در آموزههای اسلامی است و بیانگر آن است که خداوند متعال از مظلومان حمایت میکند و ظالمان را مجازات خواهد کرد.* آیه ۴۰ سوره حج:
«...وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ…»
«...همانا خداوند کسانی که او را یاری میکنند، یاری میدهد…»
توضیح: این آیه نوید یاری الهی به مظلومان و دادخواهان است. خداوند متعال بیخبر و بیتفاوت نسبت به فریاد و اخبار اهل تظلم نیست. وعده الهی برای یاری آنان قطعی است و بدین وسیله هم مظلوم را دلگرم و هم ظالم را بیمناک میکند.
در ادامه این مسیر الهی، رنج و شکایت مظلومان در دستگاه حق از یاد نمیرود، چرا که یاری کننده اصلی، خداوند است.
* آیه ۵ سوره قصص:
«وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ…»
«و ما خواستیم بر کسانی که در زمین فرودست شمرده شدند منت نهیم…»
توضیح: خداوند وعده داده است شرایط مظلومان را دگرگون سازد و آنان را بر ظالمان غالب گرداند. این توجه ویژه و حمایت مستمر، تبلور "پنهان نبودن اخبار مظلومان" در نگاه خداوند متعال است. یعنی هیچ آه و دلشکستگی مظلومی پیش خدا بیاثر و بیجواب نمیماند، بلکه مورد لطف خاص الهی قرار میگیرد.
در حقیقت، این آیات، نشاندهنده آن است که خداوند، به حال مظلومان توجه دارد و از آنها حمایت میکند. او وعده داده است که در زمان مناسب، انتقام مظلومان را از ظالمان خواهد گرفت.
جمعبندی و نکات تکمیلی:
فراز آغازین دعای چهاردهم صحیفه سجادیه با تعبیر ژرف «یَا مَنْ لَا یَخْفَى عَلَیْهِ أَنْبَاءُ الْمُتَظَلِّمِینَ» جلوهگاه دو خصوصیت اساسی خداوند است: علم مطلق الهی و توجه ویژه به درد و رنج مظلومان. این ویژگیها نه فقط بنمایه معرفتی دعا، بلکه مبنای امید و استقامت اهل تظلم نیز به شمار میرود.از یک سو، قرآن کریم به شیوههای گوناگون، علم محیط و نافذ خداوند به تمامی جهان، همراه با احاطه او بر نهانترین اسرار و کوچکترین دردهای دل ستمدیدگان را به تصویر کشیده است (علق/۱۴، سبأ/۳، نمل/۶۵).
این آیات یادآور میشوند که هیچ ظلمی پنهان نمیماند و حتی آهی که در دل کسی نشست، در علم و سمع الهی حاضر است. چنین اعتقادی، زیربنای آرامش روحی مظلومان و دلداری قلبهای زخمی است؛ چرا که میدانند دادخواهیشان شنیده میشود، حتی اگر هیچ گوشی در زمین شنوای آن نباشد.
از سوی دیگر، آیات دیگری از قرآن به صراحت توجه ویژه خداوند به وضعیت مظلومان و مسئولیتپذیری ظالمان را بازگو میکنند (نساء/۱۲۶، عنکبوت/۱۳، حج/۴۰، قصص/۵).
خداوند وعده داده است که نه تنها از ظلم و رنج غافل نیست، بلکه عاقبت یاری مظلومان را تضمین و ستمگران را به سپردن بار سنگین ستمشان وامیدارد. این وعدههای صریح و روحافزا، سیمای دین را عدالتمحور و الهامبخش حامیان ستمدیدگان ترسیم میکند.
در پرتوی این معارف، فراز اول دعای چهاردهم صحیفه سجادیه به زیبایی پیوندی است میان علم مطلق الهی و حمایت حتمی خداوند از مظلومان. این آگاهی و این ضمانت الاهی، هم قوتِ قلب تظلمدیدگان است و هم هشدار برای ستمگران.
با چنین زمینهای، فراز ابتدایی دعای امام سجاد (علیه السلام) بیانگر امید، پایداری و اعتماد جمعی اهل ایمان به عدل و لطف الهی بر بستر تاریخ و اجتماع است.
در نتیجه، این فراز ابتدایی دعا، به مومن میآموزد که هر درد پنهان، هر آه خاموش و هر صدای دادخواهی نزد خدای لطیف و خبیر آشکار است. ایمان به چنین خدایی، جان مظلوم را از ناامیدی میرهاند و جامعه را به سوی مطالبه عدالت و مقابله با ظلم برمیانگیزد.
پس، نه فقط زبان دعا بلکه تمام هستی و مقاومت، به اشراف و حمایت خداوند گره میخورد؛ و این همان راز امید ماندگار و فریاد رسای هر مظلوم بر مدار قرآنی است. امید است که با تضرع و نیایش به درگاه الهی، بتوانیم از حمایت و یاری او بهرهمند شویم و در مسیر حق و عدالت گام برداریم.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg "راه های مودبانه برای «متوقف کردن» افراد پرحرف")
