طرح مسأله و ضرورت بحث
وقف در فرهنگ اسلامی و تمدنی شیعه، بیش از آن که یک عمل خیرخواهانه فردی باشد، یک سیاست تمدنساز برای نسلهاست. منابع تاریخی نشان میدهد که در تمدن اسلامی، بسیاری از مدارس، کتابخانهها، بیمارستانها، پلها، آبانبارها و حتی مراکز فرهنگی و هنری با درآمد موقوفات ساخته و اداره شدهاند.این حرکت حکیمانه، نه تنها نیاز فوری مردمان عصر واقف را پوشش میدهد، بلکه قرنها پس از حیات او، همچنان به خدمت عمومی ادامه میدهد.
امروزه، در جامعه معاصر، با وجود نیازهای گسترده اقتصادی، فرهنگی، علمی و اجتماعی، احیای فرهنگ وقف و استفاده بهینه از آن میتواند پاسخی هوشمندانه به بسیاری از چالشها باشد. روز وقف، یعنی ۱۶ ربیع الاول، فرصتی است تا همه ما از مسئولان فرهنگی و علمای دین گرفته تا دانشگاهیان و سخنرانان، برای تقویت این سنت گرانسنگ و ماندگار، دست به دست هم دهیم.
وقف، تنها یک یادگار تاریخی یا یک سنت مذهبی نیست که در صفحات متون کهن باقی مانده باشد؛ بلکه میراثی زنده، پویا و کارآمد است که توانسته قرنها نقش ستون فقرات خدمات عمومی جهان اسلام را ایفا کند.
در نگاه اسلامی، وقف نه با نیّت گذرا و عواطف لحظهای، بلکه با چشمانداز بلندمدت و طراحی تمدنی شکل میگیرد؛ اقداماتی که با محاسبه دقیق، مالکیت منبع یا دارایی را بهگونهای انتقال میدهد که نسلهای متوالی بتوانند از آن بهرهمند شوند، در حالی که پاداش معنوی آن همواره برای واقف جریان دارد و هرگز قطع نمیشود.
با وجود این، واقعیت امروز نشان میدهد که این ظرفیت عظیم، به دلایل گوناگون – از ضعف آگاهیهای عمومی گرفته تا خلاءهای قانونی، مدیریتی و رسانهای – به حداکثر توان خود نرسیده است.
در بسیاری از جوامع اسلامی، وقف هنوز در قالبهای سنتی محدود مانده و به ضرورتهای متحول قرن ۲۱ واکنش کافی نشان نداده است؛ در حالی که چالشهای نوینی چون شکاف طبقاتی، مهاجرت نخبگان، تحولات دیجیتال، تخریب محیط زیست و تغییرات ساختار خانواده، به راهحلهایی پایدار و هوشمندانه نیاز دارند که وقف میتواند یکی از بنیانهای اصلی آنها باشد.
از سوی دیگر، تجربه تاریخی نشان داده است که هرگاه وقف به درستی درک و مدیریت شده، توانسته نهادهای ماندگار و خدمات بیننسلی ایجاد کند: از مدارس نظامیه و بیمارستان عضدی در قرون میانه، تا دانشگاه الازهر و آستان قدس رضوی در دوران معاصر.
همین الگو میتواند امروز نیز در عرصههایی چون فناوریهای بومی، سرمایهگذاری دانشبنیان، انرژیهای پاک، خدمات اجتماعی هوشمند، و اقتصاد مقاومتی، بازآفرینی شود.
نامگذاری ۱۶ ربیع الاول به عنوان روز وقف در تقویم رسمی، فرصت بینظیری است تا جامعه اسلامی، این مفهوم را دوباره به گفتمان عمومی بازگرداند، ظرفیتهای نهفته آن را احیا کند و آن را از چارچوب سنتی صرف، به ابزاری نوگرا و متناسب با تحولات جهان امروز ارتقا دهد.
این امر البته صرفا با توصیه و شعار محقق نمیشود؛ بلکه به عزم ملی، برنامهریزی سازمانیافته، مشارکت فراگیر اقشار مختلف و بهرهگیری هنرمندانه از دامنه وسیع رسانهها نیازمند است. احیای فرهنگ وقف نیازمند عزم ملی، برنامهریزی سازمانی، همافزایی همه اقشار جامعه و بهرهبرداری از ظرفیت رسانهها و هنر است.
این پژوهش، از همین منظر شکل گرفته است: ابتدا با تحلیل مبانی شرعی و تاریخی وقف، جایگاه فرهنگی و تمدنی آن را در طول قرون بررسی میکند؛ سپس با شناسایی چالشها و فرصتهای پیشروی، نقش گروههای مرجع همچون سازمان اوقاف و امور خیریه، واقفان، متولیان، رسانه و مردم را در احیای این میراث بزرگ تبیین میکند. در نهایت، مجموعهای از راهبردها و برنامههای عملیاتی ارائه میشود که هدف آنها نه فقط تقویت فرهنگ وقف، بلکه تبدیل آن به یک موتور محرک توسعه پایدار فرهنگی، علمی و اجتماعی در کشور است.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۱. جایگاه وقف در قرآن، سنت و تاریخ اسلام
۱-۱. تعریف لغوی و فقهی وقف
وقف در لغت به معنای «ایستادن» یا «بازداشتن» است. در اصطلاح فقهی شیعه، وقف عبارت است از حبس دائمی مال و تسبیل منفعت آن در مسیر مشخصی که واقف تعیین میکند.این تعریف، هم بر عنصر «ماندگاری» و هم بر عنصر «کاربرد عمومی» تأکید دارد. در منابع معتبر فقهی، وقف وقتی صحیح است که از سوی مالکی بالغ، عاقل و مختار انجام شود، مال موقوفه قابل انتفاع مشروع باشد و واقف نیت قربت داشته باشد.
۱-۲. وقف در قرآن کریم
قرآن کریم برترین معجزهای است که با پرداختن به تمام مسایل مربوط به تهذیب و اخلاق و تزکیه نفس و اعمال صالح، دانشمندان را به تحسین و تهذیب واداشته است. از جمله اعمال صالح، سنت حسنه وقف است. لغت وقف در قرآن کریم چهار بار با معانی نزدیک به هم به کار رفته است:* «وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا یا لَیتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُکَذِّبَ به آیاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ؛
کاش (حال آنها را) هنگامی که در برابر آتش (دوزخ) ایستادهاند، ببینی. میگویند: ای کاش (بار دیگر، به دنیا) بازگردانده میشدیم، و آیات پروردگارمان را تکذیب نمیکردیم، و از مؤمنان میبودیم.»(1)
* «وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَیسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ به ما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ؛
اگر آنها را به هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان ایستادهاند، ببینی. (به آنها) میگوید: آیا این حق نیست؟ میگویند: آری، قسم به پروردگارمان (حق است) میگوید: پس مجازات را بچشید به سزای آنچه انکار میکردید.»(2)
* «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ نُؤْمِنَ بِهَذَا الْقرآن وَلَا بِالَّذِی بَینَ یدَیهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ؛
کافران گفتند: ما هرگز به این قرآن و کتاب های دیگری که پیش از آن بوده ایمان نخواهیم آورد. اگر ببینی هنگامی که این ستمگران در پیشگاه پروردگارشان (برای حساب و جزا) نگه داشته شدهاند در حالی که هر کدام گناه خود را به گردن دیگری میاندازد (از وضع آنها تعجب میکنی) مستضعفان به مستکبران میگویند: اگر شما نبودید ما مؤمن بودیم.»(3)
* «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ؛
آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند.»(4)
معنای وقف در آیات مذکور به معنای قیام و ایستادن و ماندن و توقف کردن است. و در هیچ کدام از آنها مفهوم اصطلاحی مورد نظر نبوده است.
در مترادف کلمه وقف (حبس) در قرآن نیز با صیغههای (تحبسونها) در سوره مائده به معنای بازداشتن و همچنین (یحبسه) در سوره هود به معنای مانع شدن آمده است. بنابراین حبس و وقف در قرآن کریم به معنای لغوی خود آمدهاند و نه معنای اصطلاحی.
اما در قرآن کریم واژههای دیگری نیز ذکر شده است که منطبق با مفهوم وقف هستند از قبیل باقیات الصالحات، صدقه، انفاق و... که به عنوان نمونه به چند آیه اشاره میشود:
* «اَلْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا؛
مال و پسران زیور زندگى دنیایند، و نیکیهاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است.»(5)
* «أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَات...؛
آیا ندانستهاند که تنها خداست که از بندگانش توبه را مىپذیرد و صدقات را مىگیرد...»(6)
* «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ...؛
اى کسانى که ایمان آوردهاید، از چیزهاى پاکیزهاى که به دست آوردهاید، انفاق کنید...»(7)
* «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛
هرگز به [حقیقتِ] نیکی [به طور کامل] نمیرسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید؛ و آنچه از هر چیزی انفاق میکنید [خوب یا بد، کم یا زیاد، به اخلاص یا ریا] یقینا خدا به آن داناست.»(8)
این آیه شریفه میگوید تا زمانی که از محبوبترین داراییهایتان در راه خدا نبخشید، به نیکوکاری واقعی نمیرسید. وقف در عمل همان بخشش محبوبترین داراییها، اما به صورت ماندگار است.
* «مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛
مَثَل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق میکنند، مانند دانهای است که هفت خوشه برویاند، در هر خوشه صد دانه باشد؛ و خدا برای هر که بخواهد چند برابر میکند و خدا بسیار عطا کننده و داناست.»(9)
در این آیه شریفه، اثر چندبرابری انفاق در راه خدا به دانهای تشبیه میشود که هفت خوشه میرویاند. وقف میتواند چنین برکتزایی مستمر را به طور واقعی در جامعه ایجاد کند.
این آیات و بسیاری دیگر از آیات قرآن کریم که مومنین را به انجام کار خیر تشویق میکنند، اگر چه صراحتا لفظ وقف و یا حبس در آنها به کار نرفته، لکن قطعا وقف میتواند یکی از مصادیق آنها باشد و حتی میتوان وقف را مصداق اتم و اکمل موضوع مورد اشاره در این آیات شریفه قلمداد کرد.
۱-۳. وقف در سیره معصومین (علیهم السلام)
* وقف در سیره پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)شیوه رفتار رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) یکی از منابع مهم در احکام دینی و معارف اسلامی به شمار میرود که از آن به «سنت» تعبیر میشود. سنت به قول، فعل و تقریر (سکوت مقتضی) گفته میشود که از رسول گرامی اسلام یا امامان شیعه صادر شده باشد. اما اهل سنت کارهایی را که صحابه انجام دادهاند نیز سنت میشمارند.(10)
همان گونه که در سخنان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) درباره تشویق به وقف روایات متعددی نقل شده، از آنجا که از نظر عملی نیز پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در این کار نیکو، معلم بشریت بودهاند خود نیز بدین کار نیکو دست زدهاند که چند نمونه آن را یادآور میشویم.
مردی از یهودیان به نام مخیریق که در جنگ احد مسلمان شده بود، همراه سپاه اسلام در جنگ با مشرکان شرکت داشت. هنگامی که به سوی احد حرکت کرد، گفت: اگر من کشته شدم، هفت قطعه از باغهای من از آن رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) باشد. آن باغها عبارت بودند از: عواف، دلال، برقه، مبیت، حسنی، صافیه و حائط ام ابراهیم. مخیریق در این جنگ کشته شد و آن باغها از همان تاریخ، یعنی سال سوم هجری به ملک پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) درآمد و آن حضرت تصرف نمود.
تا سال هفتم هجری کارگران رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) آن باغها را اداره میکردند تا این که در همان سال آن باغها را وقف کردند اما این وقف خاص بود، یعنی، بر اولاد و بر بنی هاشم وقف شد. پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) خلیفه اول این باغها را گرفت ولی خلیفه دوم آن را به حضرت امام علی (علیه السلام) باز گردانید که در تاریخ مفصلا نقل شده است.(11)
در مدارک مصادر تاریخی زمینهای دیگری به نام صدقات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) ذکر شده است، از آن جمله: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) زمینی را وقف کرد و آن را برای ابن السبیل صدقه قرار داد.(12)
در «قبا» نخلستانی بوده به نام «بویره» که از زمینهای یهودیان بنی النضیر محسوب میشده است، این نخلستان از صدقات پیامبر است که وقف بر فقیران و بینوایان بوده است.(13)
همچنین نقل شده که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در خیبر موقوفههایی داشته است که از عوائد و منافع آنها به مهمانان خود انفاق میکرده است.(14)
بخاری صاحب یکی از صحاح سته گوید: نوشته یا نوشتههایی در دست علی (علیه السلام) بوده که وقفهای پیامبر (صلّی الله علیه و آله) در آن نوشته شده بود، یا آن نوشتهها وقفنامه یا موقوفههای رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بوده است(15)
گرچه وی توضیح نداده است که موقوفههای نوشته شده همان هفت باغ مذکور مخیریق بوده یا موقوفههای دیگری بوده است، لیکن دلالت بر این امر دارد که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) دارای موقوفات فراوانی بوده است.
موقوفات دیگری نیز برای رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نام بردهاند که «مهزور» از آن جمله است (که نام محلی در بازار مدینه بوده) آنجا وقف مسلمانان بوده و سهم رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) از اموالی بوده است که پس از فتح بنی النضیر به دست آن حضرت رسیده است.(16)
اینها نمونههایی از موقوفاتی بود که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در زمان زندگانی خویش وقف کرده است. که بیان تمامی این موارد از توان این نوشتار خارج است.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
* وقف در سیره امام علی (علیه السلام)
امامان شیعه (علیهم السلام) که پس از رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله) پرچمدار این سنت حسنهاند. در این عرصه خوش درخشیدهاند که در پیشاپیش آن حضرت علی (علیه السلام) قرار دارد. امام علی (علیه السلام) بیشترین موقوفات را داشته است که برخی را یادآور میشویم.
حضرت امام علی (علیه السلام) در یکی از وقفنامههایشان انگیزه خود را چنین بیان میکنند:
«ابتغاء وجه الله لیولجنی الله به الجنة و یصرفنی عن النار و یصرف النار عن وجهی یوم تبیض وجوه و تسود وجوه».(17)
یعنی؛ برای رضات خداوند [وقف کردم] تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم دارد و آتش را از صورتم دور فرماید، در روزی که صورتهایی سفید و صورتهایی سیاهاند.
درباره صدقات و موقوفات حضرت امام علی (علیه السلام) تاریخ نگاران مطالب زیادی را یادآور شدهاند که انسان را به شگفتی وامیدارد از آن جمله این که:
حضرت امام علی (علیه السلام) فرمودند: اگر صدقه (موقوفات) من امروز میان بنی هاشم تقسیم شود همگی را کفایت میکند.
این مطلب در حالی است که خود آن حضرت فرمودند: خود را با پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) دیدم که از گرسنگی سنگ بر شکم خویش میبستم در حالی که اکنون صدقات مال من سالیانه به چهل هزار دینار میرسد.
یا در عبارت دیگر فرمودند: صدقه من امروز به چهل هزار میرسد یا فرمودند: صدقات اموال من سالیانه برای فقیران بنی هاشم کفایت میکند.(18)
ابن اثیر گوید: مراد از صدقه در اینجا زکات نیست بلکه مراد موقوفههایی است که آن حضرت وقف کرده و صدقه جاریه قرار داده که حاصل درآمد آنها این مقدار (چهل هزار) میشده است.
حضرت علی (علیه السلام) چشمههایی را در ینبع، سویقه و مدینه ایجاد کرد و زمینهای موات فراوانی را احیا کرد و سپس آنها را از ملک خود خارج ساخته و صدقه برای مسلمانان قرار داد؛ به گونهای که هنگام مرگ چیزی برای خویش باقی نگذاشته بود.(19)
امام علی (علیه السلام) در محلی به نام «ینبع» صد چشمه حفر کرد که وقف بر حاجیان خانه خدا کرد. همچنین در راه مکه و کوفه چاههایی حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی در برابر قبر حمزه و در میقات و بصره و کوفه آبادانیهای بسیاری به وجود آورد.(20)
سمهودی مینویسد: پیامبر در «ذوالعشیرة» از زمینهای ینبع قطعهای به علی (علیه السلام) داد. و عمر در زمان خلافت خود قطعهای بر آن افزود. و افزون بر آن علی (علیه السلام) نیز قطعهای را خرید و بر آن افزود. از این رو در اموال علی (علیه السلام) در آنجا چشمههای فراوانی بود. از آنجا که این زمینها موات بود، آن حضرت شخصا چاه حفر کرده و آن سرزمین را آباد کرد.(21)
در برخی روایات آمده است که حضرت امام علی (علیه السلام) در ینبع بغیبغهها را درست کرد و چشمههایی به نام خیف اراک، خیف لیلی، و خیف بسطاس در آن قرار داشت. در جایی دیگر نقل میشود که: علی (علیه السلام) قطعه زمینی را از عبدالرحمن بن سعد انصاری به سیصد هزار درهم خرید و نخستین مزرعهای که در آن درست کرد، بغیبغه بود و سپس آن را وقف بر ساکنان و ابن السبیل و نیازمندان کرد.
واقدی گوید: میوههای بغیبغه در زمان علی (علیه السلام) به هزار وسق رسید که هر وسق پیمانی معادل شصت من است.(22)
از جمله موقوفات حضرا امام علی (علیه السلام) میتوان به سویقه (محلی که آل علی ساکن بودند و نزدیک مدینه بوده) و اموال خیبر و وادیالقری اشاره کرد. همچنین اموال ابی نیزر، بغیبغه، ارینه، رعد، رزین، قصیبه، ترعه، حرة الرجلی، که احمر نامیده میشود از جمله موقوفات آن حضرت به شمار میرود.
همچنین حضرت امام علی (علیه السلام) برخی از زمینهای خود را برای پس از مرگ خود وقف کرد و گروهی از غلامان خود را آزاد ساخت و شرط کرد که در زمینهای وقفی به مدت پنج سال کار کنند. زمین و خانه خویش را در مصر با اموالی که در مدینه داشت، وقف اولاد کرد. به گونهای که در پایان عمر هر چه املاک داشت، وقف کرد.(23)
این در حالی است که ابن ابیالحدید مینویسد: علی (علیه السلام) برای فرزندان خود ارثی باقی نگذاشت مگر چند نفر برده و غلام و کنیز و هفتصد درهم پول که برای خرید خانهای ذخیره کرده بود.(24)
آنچه در این قسمت یادآور شدیم، نمونهای از مطالب فراوان و بیشماری است که تاریخنگاران یاد کردهاند.
* وقف در سیره حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام)
حضرات معصومین (علیهم السلام) به اندازه توانایی مالی که داشتند و مصلحتی که تشخیص میدادند اموال خود را وقف میکردند که از آن جمله حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) است که از پدر بزرگوار و همسر گرانقدرش پیروی کرد.
ابو بصیر از حضرت امام صادق (علیه السلام) نقل میکند که حضرت فرمودند: آیا وصیت نامه حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) درباره وقف را برایتان نخوانم؟! گفتم: چرا، آن گاه حضرت امام صادق (علیه السلام) بستهای را درآورد که نوشتهای داخل آن قرار داشت در آن بدین گونه نوشته بود:
«به نام خداوند بخشنده مهربان. این چیزی است که فاطمه دختر محمد (صلّی الله علیه و آله) در مورد باغهای هفتگانه (خیبر) وصیت کرده است. باغهای هفتگانه به نامهای؛ عواف، دلال برقه، مبیت، حسنی، صافیه، مال ام ابراهیم (باغی که ماریه قبطیه در آن سکونت داشت) این وصیت برای علی بن ابیطالب (علیه السلام) که پس از درگذشت او به فرزندش حسن (علیه السلام) و بعد از درگذشت او به فرزندش حسین (علیه السلام) و پس از او به اولاد بزرگ وی یکی پس از دیگری به فرزندانشان میرسد.»(25)
همان گونه که یادآور شدیم مخیریق یهودی که از بزرگان بنی نضیر به شمار میآمد در روز احد، سال سوم ه.ق به شهادت رسید و باغهای هفتگانه فوق را به پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) واگذار کرد و آن حضرت نیز این باغها را در سال هفتم ه.ق مخصوص حضرت فلطمه زهرا (علیها السلام) قرار داد.
اگر چه هنگامی که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) مهمانی داشت یا هر که نیازمند بود از منافع آن استفاده میکرد. حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) نیز برای هر یک از زنان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) دوازده اوقیه (هر اوقیه چهل درهم بود) وصیت کرد و به همین مقدار برای زنان بنی هاشم نیز وصیت کرد خلاصه این هفت باغ را وقف بنی هاشم و بنیعبدالمطلب کرد و سرپرستی آنها را به حضرت علی (علیه السلام) واگذار کرد.(26)
احمد بن محمد گوید: از حضرت امام کاظم (علیه السلام) درباره ارثی که از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) به حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) رسید که مقدار هفت باغ بوده پرسش کردم، امام پاسخ داد که آنها وقف بود. اگر چه پیامبر در هنگام نیاز و پذیرایی مهمان از آن بهره میبرد (دلیل بر وقف بودن)؛ پس از در گذشت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) عباس عموی آن حضرت برای گرفتن ارث ادعا کرد، علی (علیه السلام) و دیگران شهادت دادند که آنچه از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به دست فاطمه زهرا (علیها السلام) رسیده، وقف است و آنچه باقی بوده همان باغهای هفتگانه خیبر است.(27)
این مطلب نیز در داستان گرفتن فدک از خلیفه اول و احتجاجات و گفتگوهای میان حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) و خطبه آن حضرت در مسجد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در مدارک بیشماری از کتابهای شیعه و اهل سنت نقل شده که همگی گواهی میدهند آنچه را که پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به فاطمه (علیها السلام) وا گذار کرده همگی وقف بوده است.(28)
* وقف در سیره سایر ائمه (علیهم السلام)
ائمه دیگر نیز اموال و باغهایی را در راه خدا و برای بر طرف ساختن نیاز بینوایان و نیازمندان و خویشاوندان خود وقف کردند که برخی از آنها را یادآور می شویم.
طبق نقل مشهور باغهایی که هماکنون در محله نخاوله مدینه (محل شیعه نشین) به نام باغ صبا و باغ مرجان وجود دارد، از موقوفات امام حسن مجتبی (علیه السلام) یا بنا بر نقلی از موقوفات امام سجاد (علیه السلام) است.(29)
شیخ بهایی از جدش روایت میکند که: امام حسین (علیه السلام) نیز زمینها و چیزهایی دیگری که ارث برده بود، وقف کرد و حتی اطراف قبر مطهر خویش را از اهل نینوا و غاضریه به شصت هزار درهم خرید، و وقف آنان کرد، بدین شرط که زائرانش را به سوی قبرش راهنمایی کنند و آنان را به مدت سه روز به عنوان میهمان پذیرایی کنند.(30)
یکی دیگر از موقوفات حضرت امام حسین (علیه السلام) خانهای است که آن حضرت وقف کرد و امام حسن (علیه السلام) فرمود: باید خانه را تخلیه کنی.(31)
حضرت امام صادق (علیه السلام) نیز موقوفاتی داشته است زیرا شیخ صدوق روایتی را نقل میکند که آن حضرت وصیت کرده تا مجلس عزاداری برپا کنند و اموالی را نیز بدین جهت وقف کردند(32) و همچنین در روایت دیگری نقل شده که آن حضرت موقوفههایی داشته است. گر چه جزییات آن را یادآور نشدهاند.(33)
از حضرت امام موسی بن جعفر (علیه السلام) نیز وقفنامهای نقل شده است که در آن چنین نوشته اند:
«این است آنچه را که موسی بن جعفر وقف کرد. همه زمین خود را که در فلان مکان قرار دارد و حدود (چهارگانه) زمین از شرق، غرب و شمال چنین است (حدود آن رابیان کرده):
به طور کلی درختان خرما، زمین، قنات، آب، آسیاب، حریم، حقوق، حق آب زمین، پستی، بلندی، عرض، طول، میدان جلو باغ، نهرهای کوچک و بزرگ، مرغزارهای آباد (عامر) و خراب همه را وقف کرده است.
متولی وقف درآمد آن را (پس از کسر مخارج مزرعه و سی عدد درخت خرما برای فقیران آبادی) میان فرزندان موسی بن جعفر تقسیم کرده، برای هر مرد دو برابر سهم زنان در نظر گیرد و اگر دختری از فرزندان موسی بن جعفر ازدواج کرد، سهمی از این صدقات ندارد.»(34)
۱-۴. نمونههای تاریخی از نقش وقف در تمدن اسلامی
وقف، از قرن دوم هجری به بعد، به یکی از موتورهای اصلی توسعه تمدن اسلامی تبدیل شد:* مدارس علمیه: مدرسه نظامیه بغداد، به همت خواجه نظامالملک، با موقوفات بزرگ اداره میشد.
* بیمارستانها: بیمارستان عضدی در بغداد و دارالشفای تبریز، خدمات رایگان بر پایه درآمد وقف فراهم میکردند.
* زیرساخت شهری: کاروانسراها، پلها و آبانبارهای فراوان با وقف ساخته شدند که هم به تجارت و هم به رفاه مردم خدمت کردند.
۱-۵. وظایف واقفان در ترویج فرهنگ وقف
واقفان به عنوان بنیانگذاران موقوفات، نقشی جدی در تثبیت فرهنگ وقف دارند:1. الهامبخشی از طریق الگو شدن: وقتی شخصی از دارایی خود وقف میکند، درواقع پیامی عملی به جامعه میدهد که مال فقط وسیله خدمت است نه صرفا ابزاری برای لذت فردی.
2. شفافسازی نیات: واقف باید اهداف و فلسفه وقف خود را به روشنی بیان کند تا آیندگان از انگیزه الهی این کار آگاه شوند.
3. تنوعبخشی موضوع وقف: واقفان باید نیازهای روز را در نظر بگیرند (مثلا وقف برای پژوهشهای علمی، محیط زیست، یا آموزش مهارتهای نوین).
4. آموزش از مسیر تجربه شخصی: واقف میتواند در مدارس، دانشگاهها یا برنامههای رسانهای، تجربه وقف خود را بازگو کند و دیگران را به این مسیر تشویق نماید.
۱-۶. وظایف متولیان موقوفات در ترویج فرهنگ وقف
متولیان که امانتداران وقف هستند، باید بدانند مسئولیت آنها فقط حفظ مال نیست، بلکه ترویج فرهنگ آن نیز هست:1. گزارشدهی شفاف و منظم به وارثان معنوی وقف و جامعه، تا اعتماد عمومی تقویت شود.
2. برگزاری برنامههای معرفی موقوفه، مانند جشنوارهها یا بازدیدهای عمومی.
3. بهکارگیری درآمد وقف برای مقاصد ملموس و دیدهشدنی تا مردم نتیجه را ببینند و انگیزه پیدا کنند.
4. مستندسازی داستان وقف و واقف برای ثبت در رسانهها و آرشیو ملی.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۲. فلسفه فرهنگی و تمدنی وقف
۲-۱. وقف، بهمثابه بال پرواز تمدن اسلامی
وقف را اگر تنها به «اهدای یک مال برای استفاده عمومی» تقلیل بدهیم، در واقع مثل این است که یک درخت را فقط با توجه به برگهایش بشناسیم و ریشه و میوههایش را فراموش کنیم. در واقع، وقف یک منظومه فکری است که:* ریشه در ایمان و نیت قربت دارد،
* تنهاش ساختاری حقوقی و فقهی است که بقا را تضمین میکند،
* شاخههایش متنوع و قابل انطباق با نیازهای هر دورهاند،
* و میوههایش خدمات پایدار برای جامعه است.
۲-۲. هویت فرهنگی و تاریخی وقف
یکی از شگفتیهای وقف این است که در طول تاریخ، به طور طبیعی و بدون اجبار قانونی، تبدیل به حافظ هویت فرهنگی یک ملت شده است.* بسیاری از آثار معماری، کتابخانهها، مدارس و بیمارستانهای تاریخی که امروز به عنوان «میراث فرهنگی» شناخته میشوند، محصول وقفاند.
* موقوفات باعث شدهاند مراکز علمی و مذهبی در برابر فشارهای مالی دوام بیاورند و بتوانند قرنها پابرجا بمانند.
به زبان ساده، وقف مثل یک صندوق امانت است که فرهنگ و هویت را برای نسلهای آینده به امانت میسپارد.
۲-۳. وقف و عدالت اجتماعی
وقف، یک سازوکار مردمی عدالتمحور است. برخلاف کمکهای مقطعی، وقف میتواند شکافهای طبقاتی را در بلندمدت کاهش دهد.* درآمد موقوفات آموزشی میتواند تحصیل رایگان برای دانشآموزان محروم را تضمین کند.
* موقوفات درمانی، هزینههای بیمارستان برای بیماران را پوشش میدهند.
* موقوفات فرهنگی، فعالیتهای هنری و مذهبی در مناطق کمبرخوردار را پشتیبانی میکنند.
این باعث میشود مفهوم برابری فرصتها به طور واقعی و نه صرفا شعاری، در جامعه پیاده شود.
۲-۴. فلسفه معنوی وقف؛ پیوند زمین و آسمان
وقف از نظر معنوی، سه کار بزرگ انجام میدهد:1. تبدیل مال مادی به سرمایه ابدی: دارایی شما روی زمین باقی میماند، اما سود معنوی آن به آخرتتان منتقل میشود.
2. صدقه جاریه: بر اساس حدیث پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) سه چیز پس از مرگ باقی میماند، و اولین آن «صدقه جاریه» است که وقف کاملترین مصداق آن است.
3. ایجاد پیوند نسلها: فرزندان و آیندگان با دیدن اثر ماندگار وقف، نام و نیت واقف را به یاد میآورند و خودشان هم ممکن است چنین کنند.
۲-۵. تطبیق وقف با نیازهای عصر جدید
یکی از جلوههای فلسفه وقف، انعطافپذیری آن است. موضوعات وقف محدود به مسجد و حسینیه نیست (هرچند اینها قلب وقف اسلامی بودهاند). امروزه میتوان موارد زیر را دید یا پیشنهاد داد:* وقف برای پژوهشهای علمی و پزشکی
* وقف برای حفاظت از محیطزیست (جنگلها، گونههای در معرض انقراض)
* وقف برای توسعه فناوری بومی
* وقف برای رسانه و تولید محتوای فرهنگی اسلامی
* وقف برای کارآفرینی اجتماعی در مناطق محروم
۲-۶. نقش واقفان و متولیان در تحقق فلسفه وقف
واقفان باید:* آیندهنگری کنند و از نیازهای ۵۰ سال آینده جامعه آگاه باشند.
* مشورت با کارشناسان حوزههای مختلف را جدی بگیرند.
* از تجربههای موفق بینالمللی ایده بگیرند.
متولیان باید:
* از روشهای سنتی فراتر بروند و با رویکرد مدیریتی نو، بهرهوری موقوفات را بالا ببرند.
* فلسفه واقف را در تصمیمگیریهای اقتصادی و فرهنگی دخیل کنند.
* روایتگری موقوفه را در رسانهها تقویت کنند تا مردم «چرایی» و «چگونگی» وقف را بشنوند.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۳. روز وقف؛ مناسبت و پیامها
۳-۱. پیشینه و تاریخچه تعیین روز وقف
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، 16 ربیع الاول به عنوان «روز وقف» نامگذاری شده است. انتخاب این روز با نگاه به دو نکته انجام شد:1. همزمانی با ایام ولادت پیامبر اعظم (صلّی الله علیه و آله) که خود نخستین مؤسس وقف در اسلام بودند.
2. ایجاد فرصتی برای یادآوری، ترویج و بازاندیشی در سنت وقف به عنوان یکی از ارکان ماندگار تمدن اسلامی.
این نامگذاری بر پایه پیشنهاد سازمان اوقاف و امور خیریه، تصویب شورای فرهنگ عمومی و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی صورت گرفت.
۳-۲. فلسفه نامگذاری این مناسبت
انتخاب یک روز خاص برای وقف، سه کارکرد محوری دارد:* یادآوری عمومی: فرصت سالانه برای مرور دستاوردها و چالشهای موقوفات.
* الهامبخشی: ارائه الگوهای الهامبخش از واقفان بزرگ و موقوفات موفق.
* حرکتآفرینی: آغاز کمپینها و طرحهای جدید در حوزه وقف.
مثل سالگرد یک واقعه مهم، «روز وقف» نیز نه پایان یک مسیر، بلکه نقطه شروع یک موج تازه فرهنگی است.
۳-۳. پیامهای روز وقف به جامعه معاصر
روز وقف، در نگاه فرهنگی-اجتماعی، حامل پیامهای متعددی است که فراتر از شعائر، به حوزههای عملی و راهبردی مربوط میشوند:1. سرمایهگذاری ابدی از دل فرهنگ دینی: یادآوری این حقیقت که بخشی از داراییها میتواند تا قرنها پس از ما، مردم را بهرهمند و آخرت ما را آباد کند.
2. همبستگی اجتماعی: مردم از اقشار گوناگون میتوانند با وقف، بخشی از توان خود را در قالب یک پروژه پایدار در خدمت دیگران قرار دهند.
3. نوگرایی در سنتها: نشان میدهد که وقف میتواند همزمان که ریشه در سنت عمیق دینی دارد، پاسخگوی نیازهای نوین هم باشد.
4. اعتمادسازی: فرصتی برای نهادهای متولی تا با گزارشهای شفاف، اعتماد عمومی را نسبت به مدیریت موقوفات ارتقا دهند.
۳-۴. نقش رسانهها و تبلیغات روز وقف
بدون جریانسازی رسانهای، روز وقف ممکن است به یک «یادداشت حاشیهای در تقویم» تبدیل شود. برای همین، اقدامات زیر حیاتی است:* تهیه و پخش مستندهای داستانی از زندگی واقفان موفق.
* معرفی موقوفاتی که امروزه همچنان فعال و مؤثرند.
* کمپینهای شبکههای اجتماعی برای ایدهپردازی «وقفهای عصر جدید».
* برگزاری مسابقات ایدهپردازی وقف با مشارکت دانشگاهها و مدارس.
۳-۵. مسئولیت واقفان و متولیان در روز وقف
روز وقف بهترین فرصت برای اجرای وظایف ترویجی و الهامبخش است:واقفان
* بیان عمومی انگیزهها و تجربههای شخصی خود در قالب روایتگری.
* تشویق دیگران به گسترش وقف با اعطای مشاوره و الگو.
متولیان
* انتشار گزارش سالانه موقوفات با جزییات شفاف و قابل فهم برای عموم.
* دعوت مردم به بازدید از موقوفات فعال و ایجاد رویدادهای فرهنگی در آنها.
۳-۶. پیوند روز وقف با سایر مناسبتهای دینی و ملی
روز وقف میتواند به صورت هوشمند با هفته وحدت و روزهای ملی مرتبط با آموزش یا محیط زیست پیوند بخورد تا بخشهای متنوع جامعه به آن متصل شوند. این پیوندها، امکان ایجاد پروژههای ترکیبی مثل «وقف کتابخانه مدرسه»، «وقف زمین کشاورزی پایدار»، یا «وقف رسانه آموزشی» را فراهم میکنند..jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۴. برنامهها و اقدامات عملی در روز وقف
۴-۱. هدفگذاری اجرایی برای روز وقف
روز وقف باید از یک «مراسم صرفا نمادین» عبور کرده و به یک کارزار سالانه اقدام و جذب مشارکت بدل شود. بر همین اساس، پیشنهاد میشود اهداف این روز به سه بخش اصلی تقسیم شود:1. اطلاعرسانی و فرهنگسازی
2. جذب و تسهیلگری وقفهای جدید
3. بهینهسازی و احیای موقوفات موجود
۴-۲. برنامههای فرهنگی و آموزشی
* جشنواره «وقف و آینده»: معرفی ایدههای نو برای وقفهای متناسب با نیازهای قرن ۲۱.* نمایشگاه «قصه موقوفه»: روایت مصور و مستند از تاریخچه و اثرگذاری یک موقوفه خاص.
* کارگاههای آموزشی برای دانشآموزان و دانشجویان درباره شیوه وقف، قوانین، و نمونههای موفق داخلی و خارجی.
* پویش ملی «هر مدرسه، یک واقف»: ایجاد فرصت برای والدین و خیرین محلی تا بخشی از امکانات مدرسه را به نام یک وقف ثبت کنند.
۴-۳. برنامههای اجتماعی و خیریهای
* ایجاد بازارچههای خیریه موقتی که درآمد آن صرف تقویت موقوفات حمایتی شود.* کمپین جمعآوری وقف خرد: بهویژه برای حوزههایی مثل خرید تجهیزات درمانی یا کتابخانههای روستایی.
* برگزاری تورهای بازدید مردمی از موقوفات تاریخی و فعال، همراه با توضیح نقش این موقوفات در زندگی امروز.
۴-۴. برنامههای رسانهای و تبلیغاتی
* تولید فیلم کوتاه با شعار محوری روز وقف و پخش در شبکههای اجتماعی.* گزارشهای زنده از اجرای پروژههای موقوفه تا مردم ببینند وقف چگونه جان میگیرد.
* مصاحبه با واقفان معاصر و انتشار آنها به عنوان «سفیران وقف».
* چالش مجازی «یک ایده وقف برای شهر من» با هشتگ واحد در سطح ملی.
۴-۵. اقدامات متولیان برای احیای اعتماد عمومی
روز وقف فرصتی طلایی برای ترمیم و تقویت اعتماد عمومی است. اقدامات پیشنهادی:* انتشار گزارش عملکرد سالانه موقوفات به صورت شفاف و قابل فهم.
* اعلام فراخوان عمومی برای وقفهای جدید در حوزههای اولویتدار (آب، برق، آموزش، درمان).
* ارائه حسابهای مالی موقوفات فعال در قالب داشبورد آنلاین برای دسترسی آزاد مردم.
۴-۶. پیشنهاد برای پیوست تمدنی روز وقف
برای آن که این روز به بخشی واقعی از پیکره فرهنگ شهری و اجتماعی بدل شود:* پیوند دادن روز وقف به فعالیتهای دانشبنیان و نوآورانه، مثل وقف سهام یک استارتآپ برای امور خیریه.
* ترویج وقف سبز برای حفاظت از طبیعت و منابع پایدار.
* ایجاد «جایزه ملی ابتکار وقف» و معرفی برندگان آن در روز وقف.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۵. راهبردهای بلندمدت برای ترویج فرهنگ وقف در طول سال
۵-۱. تثبیت نگرش وقفمحور در جامعه
برای اینکه فرهنگ وقف، از یک رخداد سالانه به یک عادت جمعی ارتقا یابد، باید:* گفتمانسازی مداوم: در خطبههای نماز جمعه، برنامههای تلویزیونی، و رسانههای محلی باید وقف به عنوان راهحل پایدار معرفی شود نه فقط «کمک کوتاهمدت».
* داستانپردازی: روایتهای واقعی و الهامبخش از واقفان و بهرهمندان وقف در طول سال تکرار شود.
* پیوند با رویدادهای روز: مثلا هنگام بحرانهای زیستمحیطی، ایده «وقف سبز» مطرح گردد؛ یا در ایام بازگشایی مدارس، وقف آموزشی برجسته شود.
۵-۲. آموزش نسلی و نظاممند
* گنجاندن مباحث وقف در کتب درسی (تاریخ، تعلیمات دینی، و حتی اقتصاد).* برگزاری کارگاههای دانشآموزی و دانشگاهی که دانشجویان یاد بگیرند چگونه یک طرح وقفنامه عملی طراحی کنند.
* طرح «وقف تجربه»: اعزام جوانان داوطلب به مدیریت محدود و کوتاهمدت یک پروژه موقوفه برای آشنایی با فرآیند.
۵-۳. شبکهسازی بین واقفان و متولیان
* ایجاد بانک اطلاعات واقفان و ایدههای وقف در سطح ملی و استانی.* تشکیل انجمن تخصصی متولیان وقف برای تبادل تجربه و همافزایی.
* برگزاری نشستهای مشترک سالانه بین واقفان، متولیان، متخصصان حقوقی و اقتصادی، و نهادهای حمایتی.
۵-۴. نوآوری مالی و اقتصادی در وقف
* توسعه وقفهای مشارکتی که چند واقف با سرمایههای کوچک، یک پروژه بزرگ را تأمین کنند.* وقف سهام، برند، و مالکیت فکری برای مقاصد علمی، هنری یا اجتماعی.
* استفاده از ابزارهای مالی اسلامی مثل صکوک وقف برای سرمایهگذاری و درآمدزایی مولد موقوفات.
۵-۵. ایجاد زیرساخت حقوقی و مدیریتی پایدار
* بازنگری و بهروزرسانی قوانین وقف برای انطباق با شرایط نوین.* سیستمهای حسابرسی شفاف و برخط برای موقوفات.
* ضمانتهای قانونی قویتر برای جلوگیری از سوءاستفاده یا تغییر کاربری موقوفات.
۵-۶. گسترش حضور فرهنگی وقف در فضای مجازی
* پلتفرم ملی معرفی و ثبت وقف که هم امکان مشاوره، هم ثبت و هم پیگیری آنلاین را فراهم کند.* کمپینهای فصلی در شبکههای اجتماعی با تمرکز بر موضوعات خاص (مثل وقف فرهنگی، وقف درمانی، وقف محیط زیست).
* تولید محتواهای کوتاه، خلاق و مستمر درباره آثار وقف و ایدههای نو.
۵-۷. ارزیابی سالانه فرهنگ وقف
* برگزاری کنفرانس ملی وقف هر سال با حضور نهادهای مرتبط، برای ارائه گزارش عملکرد و طرحهای جدید.* سنجش شاخص اعتماد عمومی به موقوفات و رصد تغییرات آن.
* معرفی برندگان «نشان ملی وقف» به فعالترین واقفان، متولیان و ایدهپردازان.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۶. چالشها، آسیبها و راهحلهای ارتقای اعتماد عمومی به موقوفات
۶-۱. چالشهای ساختاری
1. قدمت ساختارها و بروکراسی فرسوده؛ فرایند ثبت، مدیریت و نظارت بر وقف در بسیاری مناطق کند و پیچیده است.2. موازیکاری نهادی؛ تعدد سازمانهای مرتبط باعث سردرگمی واقفان و تکرار هزینهها میشود.
3. کمبود بانک اطلاعاتی جامع؛ نبود یک پایگاه متمرکز برای معرفی و شفافسازی اطلاعات موقوفات، مانع آگاهی عمومی است.
راهحلها:
* یکپارچهسازی قوانین و رویهها.
* ایجاد «پنجره واحد خدمات وقف» در هر استان.
* طراحی سامانه ملی جامع موقوفات با دسترسی آزاد برای مردم و کارشناسان.
۶-۲. چالشهای مدیریتی
1. ضعف مهارتهای مدیریت اقتصادی متولیان در تبدیل موقوفه به یک نهاد مولد.2. عدم شفافیت در گزارشدهی که میتواند سوءظن عمومی ایجاد کند.
3. فرسودگی یا بلااستفادهبودن برخی موقوفات به دلیل نبود تعمیر و تغییر کاربری متناسب.
راهحلها:
* آموزشهای تخصصی مدیریت مالی و سرمایهگذاری به متولیان.
* انتشار گزارشهای مالی و اجرایی سالانه به صورت تصویری و قابل فهم برای عموم.
* طرحهای بهسازی و تغییر کاربری هدفمند بدون تضاد با نیات واقف.
۶-۳. چالشهای اجتماعی و فرهنگی
1. برداشتهای سنتی محدودکننده که وقف را فقط به امور مذهبی یا خاصی منحصر میکند.2. بیاعتمادی ناشی از اخبار تخلفات یا سوءمدیریت حتی اگر موارد معدودی باشند.
3. فاصله نسلی در درک و انگیزه برای وقف بین نسل قدیم و جوان.
راهحلها:
* ترویج الگوهای نوین وقف (سبز، دانشبنیان، دیجیتال).
* واکنش سریع و شفاف به بحرانهای رسانهای.
* برنامههای انگیزشی برای مشارکت نسل جوان، مانند پروژههای داوطلبی یا وقف جمعی کوچک.
۶-۴. چالشهای حقوقی و نظارتی
1. ابهامات حقوقی در وقفهای جدید (مانند وقف دارایی دیجیتال یا مالکیت فکری).2. کماثر بودن ضمانت اجراها علیه متخلفان.
3. محدودیتهای قانونی در سرمایهگذاری و استفاده از درآمد موقوفات.
راهحلها:
* تدوین دستورالعملهای حقوقی بهروز برای وقفهای نوین.
* اصلاح قوانین کیفری و حقوقی مرتبط با سوءاستفاده از موقوفات.
* ایجاد شورای مشورتی حقوقی دائم برای متولیان.
۶-۵. بازیابی و تقویت اعتماد عمومی
اعتماد، سرمایهای است که قطره قطره ساخته و با یک حادثه از دست میرود.پنج اقدام کلیدی برای ارتقای اعتماد:
1. شفافیت حداکثری (مالی، اجرایی و رسانهای).
2. مشارکت واقعی مردم در تصمیمگیری درباره نحوه استفاده از درآمد موقوفات.
3. خلق داستانهای موفقیت ملموس که مردم اثر مستقیم وقف را ببینند.
4. پاسخگویی سریع و مؤثر به بحرانها و شبهات.
5. رسانهسازی مثبت و داخلیسازی مسئولیت اجتماعی وقف در شهر و محله.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۷. الگوی جامع مدیریتی وقف در قرن ۲۱
۷-۱. فلسفه مدل
این مدل بر سه محور اصلی استوار است:1. چابکی (کارآمدی اجرایی و سرعت عمل)
2. نوآوری (هماهنگی با نیازها و فناوریهای روز)
3. شفافیت (اعتمادسازی پایدار)
۷-۲. ساختار سهسطحی مدل
الف) سطح راهبردی* هدفگذاری بلندمدت: تعیین حوزههای اولویتدار وقف (مثلا آموزش نوین، سلامت، محیط زیست).
* تدوین نقشه ۵ تا ۱۰ ساله: شامل پیشبینی منابع، مصارف و شاخصهای عملکرد.
* سیاستگذاری ارتباطی: تعریف پیامهای کلیدی و زبان مشترک بین واقفان، متولیان و مردم.
ب) سطح عملیاتی
* ایجاد «باشگاه واقفان»: شبکهای از واقفان فعال برای تبادل تجربه و پشتیبانی متقابل.
* پلتفرم ملی موقوفات هوشمند: ثبت، مدیریت و گزارشدهی برخط با داشبورد عمومی.
* واحد نوآوری وقف: تیمی کوچک اما متخصص برای پیشنهاد طرحهای خلاقانه و تطبیق موقوفات با نیازهای جدید.
ج) سطح نظارتی
* کمیته حسابرسی شفاف: متشکل از متخصصان مستقل و نمایندگان مردم.
* گزارشدهی چهارماهه: مالی، اجرایی و رضایتمندی ذینفعان.
* ایجاد نظام رتبهبندی موقوفات بر اساس کارآمدی، شفافیت و اثرگذاری اجتماعی.
۷-۳. چرخه ششمرحلهای مدیریت وقف
1. شناسایی نیازها (پژوهش میدانی و مشورت با ذینفعان)2. جذب و تدوین وقفنامه با مشاوره تخصصی حقوقی و اقتصادی
3. سرمایهگذاری اولیه پایدار برای ایجاد درآمد بلندمدت
4. اجرای پروژهها با مدیریت زمان و بودجه مشخص
5. پایش و ارزیابی مستمر براساس شاخصهای کمی و کیفی
6. بازخورد و بهبود با تکیه بر تجربیات و گزارشهای شفاف
۷-۴. ابزارهای کلیدی مدل
* صکوک وقف و صندوقهای سرمایهگذاری اسلامی برای تأمین مالی پروژهها* داشبورد شفافیت برخط با قابلیت پیگیری تراکنشها و پیشرفت پروژهها
* اپلیکیشن ملی وقف برای ثبت وقفهای کوچک (خرد) و پیگیری وضعیت آنها
* بازاریابی اجتماعی وقف برای جذب مشارکت جوانان و خیرین نوآور
۷-۵. تقسیم نقشها
* واقفان: آیندهنگری، مشورت پیش از اقدام، ثبت دقیق نیت* متولیان: مدیریت حرفهای، توسعه پایدار، گزارشدهی مستمر
* نهادها: تدوین قوانین تسهیلگر، ارائه مشوقهای مالیاتی و تبلیغاتی
* رسانهها: روایتگری مثبت، مستندسازی موفقیتها، مقابله با اخبار منفی بیاساس
۷-۶. شاخصهای سنجش موفقیت مدل
* درصد رشد تعداد وقفهای ثبتشده سالانه* میزان تنوع حوزههای وقف (فراتر از حوزههای سنتی)
* افزایش رضایتمندی ذینفعان و اعتماد عمومی
* نسبت بازده اقتصادی موقوفات به هزینههای مدیریت
* سهم وقفهای نوآور و بینالمللی در کل داراییهای موقوفات
این مدل جامع کمک میکند تا وقف از یک سنت ارزشمند صرفا معنوی، به یک بازیگر قدرتمند توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در قرن ۲۱ تبدیل شود.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۸. مطالعات موردی از موقوفات موفق ایران و جهان
۸-۱. موقوفات موفق ایران
۱. بیمارستان موقوفه نمازی – شیراز* تاریخچه: وقف توسط حاج حسین نمازی در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی با هدف درمان رایگان یا کمهزینه.
* ویژگی موفقیت: مدیریت هیأت امنایی، جذب پزشکان خبره، و سرمایهگذاری پایدار در تجهیزات پزشکی.
* قابلیت الگوبرداری: ترکیب خدمات رایگان برای محرومان با خدمات درآمدزا برای تأمین مالی بیمارستان.
۲. مدرسه موقوفه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری) – تهران
* تاریخچه: وقف در دوره قاجار توسط میرزا حسین خان سپهسالار برای آموزش علوم دینی.
* ویژگی موفقیت: حفظ معماری تاریخی، پیوند بین آموزش سنتی و امکانات مدرن.
* قابلیت الگوبرداری: حفاظت میراث فرهنگی همراه با بهروز کردن کاربری.
۳. آستان قدس رضوی – مشهد
* تاریخچه: یکی از بزرگترین مجموعههای موقوفه جهان اسلام.
* ویژگی موفقیت: تنوع حوزه فعالیت (آموزش، بهداشت، نشر، کشاورزی، صنعت)، مدیریت اقتصادی مدرن.
* قابلیت الگوبرداری: اقتصاد موقوفهای چندمحصولی و خودکفایی مالی.
۸-۲. موقوفات موفق جهان اسلام
۱. دانشگاه الازهر – قاهره، مصر* تاریخچه: تأسیس در قرن چهارم هجری و تداوم فعالیت تا امروز.
* ویژگی موفقیت: شبکه گسترده آموزشی، حمایت مالی پایدار از طریق موقوفات زمین و املاک.
* قابلیت الگوبرداری: استفاده از درآمد موقوفات برای گسترش نظام آموزشی بینالمللی.
۲. وقف سلیمانیه – استانبول، ترکیه
* تاریخچه: وقف جامع شامل: مسجد، مدرسه، بیمارستان و حمام عمومی (به دستور سلطان سلیمان قانونی).
* ویژگی موفقیت: طراحی یک «بسته خدمات عمومی» در قلب شهر.
* قابلیت الگوبرداری: نگاه کلنگر به وقف به عنوان زیرساخت شهری پایدار.
۸-۳. موقوفات پیشرو در غرب
۱. بنیاد نوبل – سوئد* تاریخچه: تأسیس با وصیتنامه آلفرد نوبل در اواخر قرن ۱۹ برای اعطای جوایز علمی و فرهنگی.
* ویژگی موفقیت: سرمایهگذاری هوشمندانه داراییهای وقفی و شفافیت مالی کامل.
* قابلیت الگوبرداری: تبدیل سرمایه به برند بینالمللی و ابزار دیپلماسی علمی.
۲. بنیاد بیل و ملیندا گیتس – آمریکا
* تاریخچه: وقف خصوصی بزرگ برای بهداشت و آموزش جهانی.
* ویژگی موفقیت: استفاده از دادهکاوی و فناوری برای هدفمندی کمکها.
* قابلیت الگوبرداری: پیوند وقف با فناوری و تحلیل داده برای حداکثر اثربخشی.
۸-۴. جمعبندی تحلیلی
از این نمونهها میتوان چهار درس اصلی گرفت:1. تنوعبخشی به منابع مالی و حوزه فعالیت باعث پایداری موقوفه میشود.
2. شفافیت و گزارشدهی مستمر کلید اعتماد عمومی است.
3. انعطاف در کاربری به موقوفه اجازه میدهد با تحولات اجتماعی هماهنگ بماند.
4. ادغام وقف در زندگی روزمره مردم (خدمات بهداشتی، آموزشی، فرهنگی) ضامن ماندگاری آن است.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
۹. نقشهراه اجرایی ملی برای ارتقای فرهنگ و کارآمدی وقف
۹-۱. چشمانداز پنجساله
ایجاد شبکهای پویا، شفاف و نوآور از موقوفات در سراسر کشور که پاسخگوی نیازهای روز جامعه و در عین حال حافظ روح و میراث وقف باشد.۹-۲. اهداف کلان
1. افزایش ۵۰ درصدی تعداد وقفهای جدید در حوزههای نو (علم، فناوری، محیطزیست).2. ارتقاء اعتماد عمومی به موقوفات با تثبیت شاخص رضایت بالای ۸۰ درصد.
3. تنوعبخشی به مدلهای سرمایهگذاری وقفی برای ایجاد پایداری مالی.
4. ادغام آموزش و فرهنگسازی وقف در تمام سطوح تحصیلی و رسانهای.
۹-۳. محورهای اصلی برنامه
الف) الزامات حقوقی و ساختاری* اصلاح قوانین قدیمی و تعریف چارچوبهای جدید برای حوزههای مدرن وقف.
* ایجاد شورای عالی وقف برای هماهنگی بین نهادهای مختلف.
ب) زیرساختهای فناوری
* پلتفرم ملی ثبت و مدیریت وقف با قابلیت داشبورد شفافیت و گزارشدهی عمومی.
* اپلیکیشن «وقف همراه» برای تسهیل مشارکت عمومی و وقف آنلاین.
ج) بسیج فرهنگی و آموزشی
* گنجاندن واحد درسی «اقتصاد و فرهنگ وقف» در مدارس و دانشگاهها.
* جشنواره ملی سالانه «ابتکار و نوآوری در وقف» با جوایز وقفی.
د) نوآوری مالی
* توسعه ابزارهای مالی اسلامی مانند صکوک وقفی و وقف سهام.
* ایجاد صندوقهای سرمایهگذاری موقوفهای مشترک بین استانها.
ه) شبکهسازی ملی و بینالمللی
* تشکیل «انجمن ملی متولیان موقوفات» برای تبادل تجربه.
* همکاری با موقوفات بینالمللی برای انتقال فناوری و ایده.
۹-۴. جدول زمانبندی مراحل اجرایی
| شاخصهای ارزیابی | اقدامات کلیدی | بازه زمانی |
| تصویب قوانین، ثبت ۳۰ درصد موقوفات در پلتفرم | اصلاح قوانین، طراحی پلتفرم ملی، راهاندازی کمپین رسانهای | سال ۱ |
| افزایش ۱۰ درصدی وقفهای نو | آموزش نسلی، برگزاری جشنواره ملی وقف، جذب وقف نوین | سال ۲ |
| تأمین منابع برای ۵۰ پروژه جدید | راهاندازی صندوقهای سرمایهگذاری وقفی و صکوک | سال ۳ |
| انتشار گزارش شفافیت ۱۰۰ درصدی موقوفات | توسعه همکاریهای بینالمللی، رتبهبندی ملی موقوفات | سال ۴ |
| دستیابی به اهداف کلان پنجساله | ارزیابی جامع و بهروزرسانی برنامه | سال ۵ |
۹-۵. سازوکار ارزیابی و پایش
* ایجاد مرکز پایش ملی وقف با شاخصهای کمی (بازده، تعداد پروژهها) و کیفی (رضایتمندی، اثرگذاری).* گزارشهای سالانه عمومی و جلسات بازخورد با مشارکت ذینفعان.
۹-۶. پیوست تمدنی
این نقشهراه تنها ابزاری اجرایی نیست؛ بلکه معماری آینده تمدن وقف در قرن ۲۱ است که وقف را از سنت صرف به یک موتور محرک توسعه پایدار فرهنگی، علمی و اجتماعی تبدیل میکند..jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
جمعبندی و نتیجهگیری نهایی
وقف، پدیدهای چندوجهی و پویا است که در طول تاریخ اسلام، همواره نقشی بنیادین در شکلدهی به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و تمدنی ایفا کرده است. این سنت دینی کهن، فراتر از یک عمل خیرخواهانه فردی، ابزاری قدرتمند برای توسعه پایدار و حل معضلات اجتماعی به شمار میرود. در دنیای امروز، با پیچیدگیهای فزاینده و نیازهای متنوع، ظرفیتهای وقف بیش از هر زمان دیگری نمایان شده است.نگارنده در این نوشتار تلاش کرد تا با ارائه نگاهی جامع به ابعاد مختلف وقف، از ریشههای قرآنی و سنت نبوی گرفته تا فلسفه تمدنی، روز وقف، راهبردهای ترویجی، چالشها، الگوهای مدیریتی نوین، مطالعات موردی و نقشهراه ملی، تصویری روشن از اهمیت و جایگاه این سنت حسنه ارائه دهد.
آموختیم که وقف، سرمایهگذاری ابدی است که هم به تعالی فردی و اخروی واقف کمک میکند و هم در ساختن جامعهای سالمتر، عادلانهتر و شکوفاتر نقش حیاتی ایفا مینماید.
با ترکیب آموزههای اصیل اسلامی که بر ایثار، انفاق و مسئولیت اجتماعی تأکید دارند، و بهرهگیری از مدلهای نوآورانه مدیریتی، شفافیت سازمانی و فناوریهای نوین، میتوان وقف را به یک عامل کلیدی در پیشرفت و رفاه جوامع تبدیل کرد.
موفقیت در این مسیر، نیازمند تلاش مشترک تمامی نهادهای مسئول، واقفان، متولیان، پژوهشگران، فعالان فرهنگی و عموم مردم است. با احیای روح وقف و بکارگیری خلاقانه ظرفیتهای آن، میتوانیم میراثی ماندگار برای نسلهای آینده به ارمغان بیاوریم و گامی اساسی در تحقق جامعهای مطلوب برداریم.
16 ربیع الاول در تقویم جمهوری اسلامی ایران به عنوان روز وقف، فرصتی را ایجاد میکند که این یادگار تمدنی اسلام بازخوانی شود؛ سنتی که در تمدن اسلامی، مدارس علمیه، کتابخانهها، بیمارستانها، آبانبارها، کاروانسراها و حتی مراکز هنری را تغذیه کرده است.
امروز نیز وقف میتواند به همان اندازه، بلکه بیشتر، در حوزههای جدیدی چون فناوریهای نوین، محیط زیست، اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانشبنیان و خدمات اجتماعی نقشآفرینی کند.
بررسی 9 بخش این مقاله، نشان داد که وقف نه تنها یک سنت دینی و اخلاقی ریشهدار در اسلام است، بلکه یک ابزار تمدنساز و پیشرفت اجتماعی است که میتواند در قرن ۲۱ نیز همانند قرون گذشته نقشآفرینی مؤثر داشته باشد.
جمعبندی بخشها:
۱. جایگاه وقف در قرآن، سنت و تاریخ اسلاموقف در لغت به معنای «حبس دائمی مال» و صرف منافع آن در مسیر خاص و مورد رضایت خداست. در این بخش، نه تنها مفهوم لغوی و فقهی وقف و شرایط صحت آن (مانند بلوغ، عقل و مشروعیت مال) را بیان نمودیم، بلکه با استناد چند نمونه از آیات قرآن، جایگاه این سنت حسنه در قرآن کریم را تبیین نمودیم.
همچنین سیره پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) و سایر معصومین (علیهم السلام) در وقف بیان شد. با بیان نمونههای تاریخی نشان داده شد که وقف ستون فقرات تمدن اسلامی بوده است. وظایف واقفان و متولیان نیز شامل الهامبخشی، شفافسازی نیتها، تنوع موضوعات و استفاده ملموس از درآمد وقف نیز مطرح گردید.
۲. فلسفه فرهنگی و تمدنی وقف
وقف به عنوان ابزاری تمدنساز، هم خدمات عمومی پایدار را تضمین میکند و هم استعدادها را پرورش میدهد. موقوفات در طول تاریخ حافظ هویتهای فرهنگی و علمی بودهاند و نقش مؤثری در عدالت اجتماعی و کاهش فاصله طبقاتی ایفا کردهاند.
بعد معنوی وقف، تبدیل دارایی مادی به سرمایه ابدی و ایجاد پیوند میان نسلهاست. همچنین ظرفیتهای وقف در انطباق با نیازهای روز، از پژوهشهای علمی و حفاظت محیط زیست تا کارآفرینی اجتماعی، بررسی گردید.
۳. روز وقف؛ مناسبت و پیامها
16 ربیع الاول به نام «روز وقف» با هدف یادآوری، الهامبخشی و حرکتآفرینی برای این سنت حسنه نامگذاری شده است. این بخش، پیامهایی چون سرمایهگذاری ابدی، همبستگی اجتماعی و اعتمادسازی را محور قرار داد. همچنین نقش رسانهها در معرفی و ترویج وقف، از مستندها و گزارشهای زنده تا کمپینهای مجازی، برجسته شد.
۴. برنامهها و اقدامات عملی در روز وقف
این بخش، با ترسیم اهدافی چون اطلاعرسانی، فرهنگسازی و جذب وقفهای جدید، به ارائه برنامههای فرهنگی، اجتماعی و رسانهای پرداخت؛ از جشنواره «وقف و آینده» تا پویش «هر مدرسه، یک واقف» و بازارچههای خیریه بیان شد. اقدامات متولیان در احیای اعتماد عمومی و پیوست تمدنی مانند «وقف سبز» و «وقفهای دانشبنیان» نیز مطرح گردید.
۵. راهبردهای بلندمدت برای ترویج فرهنگ وقف در طول سال
راهبردهای این بخش، شامل تثبیت گفتمان وقفمحور، آموزش نسلی، شبکهسازی بین واقفان و متولیان، نوآوری در ابزارهای مالی، تقویت زیرساختهای حقوقی و مدیریتی و استفاده از ظرفیت فضای مجازی است. ارزیابی سالانه و برگزاری کنفرانس ملی وقف نیز به عنوان مکانیسمهای پایش پیشنهاد شد.
۶. چالشها، آسیبها و راهحلها
چهار دسته چالش ساختاری، مدیریتی، اجتماعی-فرهنگی و حقوقی بررسی و برای هرکدام راهحلهایی ارائه شد؛ از یکپارچهسازی قوانین و ایجاد سامانه ملی موقوفات، تا آموزش تخصصی متولیان و واکنش سریع به بحرانهای رسانهای. راهبرد «بازیابی اعتماد عمومی» با تأکید بر شفافیت و مشارکت مردم محور اصلی این بخش بود.
۷. الگوی جامع مدیریتی وقف در قرن ۲۱
مدل سهسطحی با بخشهای راهبردی، عملیاتی و نظارتی معرفی شد. چرخه شش مرحلهای مدیریت وقف، ابزارهای کلیدی مانند صکوک وقف و داشبورد شفافیت و همچنین تقسیم نقشها میان واقفان، متولیان، نهادها و رسانهها، نقشهای جامع برای مدیریت مدرن موقوفات ارائه کرد.
۸. مطالعات موردی
مطالعه موقوفات موفق ایران (بیمارستان نمازی، مدرسه سپهسالار، آستان قدس رضوی)، جهان اسلام (الازهر، وقف سلیمانیه) و غرب (بنیاد نوبل، بنیاد بیل و ملیندا گیتس) نشان داد که تنوع منابع، شفافیت عملکرد و پیوند با نیازهای واقعی مردم، راز ماندگاری و تأثیرگذاری موقوفات است.
۹. نقشهراه اجرایی ملی
این بخش، یک چشمانداز پنجساله برای ایجاد شبکهای پویا، شفاف و نوآور از موقوفات طراحی کرد. محورهای برنامه شامل الزامات حقوقی، زیرساخت فناوری، بسیج فرهنگی و آموزشی، نوآوری مالی و شبکهسازی ملی و بینالمللی است. جدول زمانبندی اجرایی و سازوکارهای پایش نیز همراه با پیوست تمدنی ارائه شد.
.jpg "وقف؛ سرمایهگذاری ابدی برای دین، فرهنگ و آینده جامعه")
نتیجهگیری:
وقف، در نگاه اسلام، پیمانی است میان انسان و خدا که اثرش تا ابد در جامعه باقی میماند. هر مدرسهای که ساخته میشود، هر مرکز علمی یا کتابخانهای که برپا میگردد و هر زنجیره خیر ماندگار، درواقع زنده نگهداشتن یک نیت خالصانه است که قرنها تداوم دارد. امروز، جامعه ما بیش از هر زمان دیگری نیازمند این سنت است؛ نه فقط در قالب ساخت مسجد یا حسینیه، بلکه در عرصه علم، آموزش، سلامت، محیطزیست و حتی فضای مجازی.اگر سازمان اوقاف و امور خیریه، مأموریت خود را با رویکرد شفافیت، نوآوری و استفاده از ظرفیت رسانهها دنبال کند، و اگر علما، دانشگاهیان، اصحاب رسانه، وعاظ، سخنرانان و مسئولان فرهنگی و اجتماعی کشور هر یک سهم خود را ایفا نمایند، میتوانیم شاهد یک نهضت عمومی باشیم که فرهنگ وقف را به یکی از ارکان قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران تبدیل کند.
بسیج عمومی برای احیای این فرهنگ، با محوریت آموزش و تبلیغ، شفافیت اطلاعات، و ایدههای خلاقانه، در کنار عزم ملی، میتواند آیندهای را بسازد که در آن وقف نه یک یادگاری گذشته، بلکه یک موتور پیشران تمدنسازی نوین باشد.
این نوشتار، نشان داد که وقف در ذات خود ترکیبی شگفتانگیز از ایمان، عقلانیت و آیندهنگری اجتماعی است. از نخستین روزی که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) زمین مسجدالنبی را وقف کرد تا امروز که جهان با پیچیدگیهای اقتصادی، فرهنگی و فناوری روبهروست، وقف همواره توانسته است خود را بازتعریف کرده و در خدمت نیازهای زمان قرار گیرد.
وقف اگر به درستی فهم و اجرا شود، نه فقط یک ابزار خیریه، بلکه یک مکانیسم نهادمند برای تولید پایدار سرمایههای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است؛ سرمایهای که هم بعد معنوی دارد (صدقه جاریه) و هم اثرات کاربردی ملموس در زندگی روزمره مردم.
برای رسیدن به این جایگاه در قرن ۲۱، موارد ذیل لازم است:
۱. احیای فکری وقفبزرگترین خطر برای وقف، گرفتار ماندن در قالب سنتی و کمانعطاف است. بازتعریف وقف به عنوان سرمایهگذاری ابدی، با ایجاد زبان و روایت جدید، میتواند آن را از قالب کمک صرف به قالب «طرح توسعه پایدار» ارتقا دهد.
۲. ساختار و قوانین نوین
وقف امروز نیازمند زیرساختهای حقوقی، مدیریتی و فناورانه است که متناسب با تحولات جهان طراحی شوند. قوانین باید هم حمایتگر و هم تسهیلگر باشند، بهویژه برای وقفهای نوین مثل وقف سهام یا وقف برای پروژههای فناورانه.
۳. شفافیت و اعتمادسازی
اعتماد عمومی سرمایه اصلی وقف است. بدون آن، حتی نیکوکارترین نیتها خاموش میشوند. استفاده از سامانههای برخط شفافیت مالی و عملکردی و گزارشدهی مستمر، باید به یک هنجار غیرقابل چشمپوشی بدل شود.
۴. تربیت نسل جدید
آینده وقف به دست جوانانی خواهد بود که امروز با این مفهوم آشنا شوند. گنجاندن فرهنگ وقف در کتب درسی، کارگاههای آموزشی، و روایتگری داستانهای تاثیرگذار از موفقیت موقوفات، نسل واقفان آینده را خواهد ساخت.
۵. نوآوری مالی و مدیریتی
استفاده از ابزارهای مالی اسلامی نوین مانند صکوک وقف، صندوقهای سرمایهگذاری موقوفهای، و سبدگردانی داراییهای موقوفات، میتواند موقوفات را از یک نهاد ایستا به یک نهاد پویا و مولد تبدیل کند.
۶. شبکهسازی فراملی
وقف میتواند پلی برای تعامل فرهنگی و اقتصادی میان کشورها باشد. پیوند با موقوفات موفق جهانی هم به یادگیری و هم به ارتقای اعتبار بینالمللی کمک میکند.
۷. ارتباط مؤثر با جامعه
رویدادها، کمپینهای رسانهای، جشنوارهها و حتی چالشهای مجازی میتوانند به روزآمدکردن چهره وقف کمک کنند. وقف باید از «اخبار قدیمی» به «خبر روز» تبدیل شود.
۸. پایش و ارزیابی مستمر
ایجاد شاخصهای ملی سنجش اثرگذاری و برگزاری جلسات بازخورد منظم، تضمین میکند که مسیر وقف نه تنها ادامه پیدا کند، بلکه مدام بهینه شود.
سخن پایانی:
به بیان دیگر، اگر وقف را یک «درخت کهن» بدانیم، این پژوهش نشان داد که با هرس درست (اصلاح ساختارها)، آبیاری منظم (آموزش و فرهنگسازی)، و پیوند زدن شاخهها (شبکهسازی و همکاری)، میتوان این درخت را بارورتر از همیشه کرد و سایه آن را تا قرون آینده گسترد.پینوشتها:
1. سوره انعام، آیه 27.
2. سوره انعام، آیه 30.
3. سوره سبأ، آیه 31.
4. سوره صافات، آیه 24.
5. سوره کهف، آیه 46.
6. سوره توبه، آیه 104.
7. سوره بقره، آیه 267.
8. سوره آل عمران، آیه ۹۲.
9. سوره بقره، آیه ۲۶۱.
10. مقدمهای بر فرهنگ وقف، ابوسعید احمد بن سلیمان، ص 11.
11. وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفی، 988/3؛ سیره نبویه، ابن کثیر، 344/2.
12. صحیح بخاری، 8/4.
13. مالیکت خصوصی زمین، علی احمدی میانجی، ص 61.
14. وفاءالوفاء، 988؛ قرب الاسناد، ص 160.
15. مالکیت خصوصی زمین، ص 61.
16. مقدمه مرآةالعقول، ص 27؛ مالیکت خصوصی زمین، ص 62.
17. بحار الانوار، 184/103.
18. بحارالانوار، 40 /41؛ فروع کافی، 54/7.
19. اسدالغابة، 24/4؛ بحارالانوار، 339/40؛ سنن بیهقی، 160/6؛ ذخائر العقبی ص 103؛ وفاءالوفاء، 393/2.
20. مناقب ابن شهر آشوب، 123؛ بحارالانوار، 32/41.
21. وفاءالوفاء، 1271/4؛ سنن بیهقی،160/6؛ بحارالانوار، 322/40.
22. لسان العرب، 378/10؛ معجم البلدان، 469/10؛ وفاءالوفاء،263/2.
23. وفاءالوفاء، 1239/4؛ مناقب ابن شهر آشوب، 132/2؛ کنزالعمال، 176/22؛ بحارالانوار، 32/41؛ وسایل الشیعه، 312/13؛ کامل مبرد، 132/2؛ احکام الاوقاف بغدادی (طبع قاهره)، ص 9، به نقل احقاق الحق، 592/8.
24. شرح نهج البلاغه،146/3.
25. وسایل الشیعه، 311/13؛ تهذیب، 374/2؛ من لا یحضره الفقیه، 291/2؛ فروع کافی، 247/2.
26. بحارالانوار، 185/103؛ وفاءالوفاء 988/3؛ السیرة النبویة ابن کثیر، 344/2.
27. بحارالانوار، 236/43؛ وسایل الشیعه، 311/13؛ التهذیب، 374/2؛ فروع کافی، 247/2؛ قرب الاسناد، ص 160.
28. ناسخ التواریخ، 247/3.
29. وقف در اسلام، ص 5.
30. مستدرک الوسائل، 61/14، به نقل از کشکول شیخ بهایی، 280/1.
31. مستدرک الوسائل، 511/2؛ دعائم الاسلام، 342:2 و 337.
32. من لا یحضره الفقیه، 182/4.
33. بحار الانوار، 281/48؛ عیون اخبار الرضا، 33/1؛ فروع کافی، 55/2.
34. وسائل الشیعه، 314/13؛ فروغ کافی، 248/2؛ من لا یحضره الفقیه، 293/2؛ التهذیب، 375/2.
نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
