شاهمحمود رهی نیشابوری از خوشنویسان و نستعلیق نویسان بزرگ قرن دهم هجری است. او اهل نیشابور بوده و در خطاطی، نقاشی و شعر دست داشته و «رهی» تخلص میکرده است. این هنرمند بیشتر زندگی خود را در مشهد بسر برده و در خوشنویسی شاگرد سلطانعلی مشهدی و عبدی نیشابوری بوده است. او را با خوشنویس نامی هم عصر خود شاه محمود نیشابوری و شاعر معاصر رهی معیری که او هم «رهی» تخلص میکرد، نباید اشتباه گرفت.
کمتر کسی به این خوشنویس برجستهٔ قرن دهم هجری توجه کافی نشان داده.
نکات کلیدی دربارهٔ او:
- نام کامل: شاهمحمود رهی نیشابوری (متوفی حدود ۹۷۰–۹۸۰ ق)
- زادگاه: نیشابور
- محل اصلی فعالیت: مشهد (بیشتر عمرش را آنجا گذراند)
- اساتید اصلی:
- ۱. سلطانعلی مشهدی (بزرگترین نستعلیقنویس زمان خود)
- ۲. عبدی نیشابوری.
- مهارتها: خوشنویسی (بهویژه نستعلیق بسیار روان و زیبا)، تذهیب و نقاشی، شاعر (تخلص «رهی»)
- ویژگی خط: نستعلیقش بسیار نزدیک به سبک سلطانعلی مشهدی است اما گاهی روانی و لطافت بیشتری دارد. ترکیب و امضای او معمولاً «کَتَبَهُ شاهمحمود رهی» یا «شاهمحمود الرهی» است.
چرا با دیگران اشتباه گرفته میشود؟
- شاهمحمود نیشابوری (بدون «رهی»): خوشنویس بسیار مشهور همعصر او که در دربار شاهطهماسب صفوی فعالیت میکرد و سبک کاملاً متفاوتی دارد (خطش سنگینتر و شکستهنستعلیقش بسیار معروف است).
- رهی معیری (محمدحسن بیانی، ۱۲۸۸–۱۳۴۷ خ): شاعر معاصر که او هم تخلص «رهی» داشت، ولی هیچ ربطی به خوشنویسی قرن دهم ندارد.
- چندین قطعه و چلیپا در موزههای آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس، موزه هنرهای اسلامی دوحه و مجموعههای خصوصی
- یک نسخهٔ خطاطیشده از دیوان حافظ (مورخ ۹۶۴ ق) که بسیار زیباست
- قطعات پراکنده با امضای «کَتَبَهُ العبد شاهمحمود رهی»
ویژگیهای اصلی خط نستعلیق (بهعنوان زیباترین و پیچیدهترین خط ایرانی-اسلامی):
۱. اصول ساختاری و هندسی
- ترکیب شش خط اصلی (نسک، ثلث، رقاع، ریحان، توقیع، محقق) + اصول خاص خودش
- رعایت کامل «اصل تناسب دایره»: همه حروف و اتصالات بر مبنای دایرهای فرضی با قطر نقطه نوشته میشوند
- اصل «تساوی فاصلههای مجازی» بین حروف (حتی اگر شکل ظاهری متفاوت باشد)
- حرکت روان و موجدار (مثل جریان آب)
- کشیدگی افقی بسیار زیبا (بهویژه در کلماتی مثل «الله»، «محمد»، «علی»)
- گردی و انحنای زیاد حروف (بهویژه در سین، صاد، طا، ق، ک، گ، ی و غیره)
- تفاوت چشمگیر سطح بالا و پایین خط (سطر بالا معمولاً خالیتر و سطر پایین پرتر است)
- تنوع ضخامت و نازکی در یک حرف (بهویژه در الف، لام، کاف، گاف).
- کرسی افقی متغیر: برخلاف نسخ که کرسی کاملاً افقی و ثابت است، در نستعلیق کرسی موجدار و گاهی کاملاً شیبدار است
- حرکات رقصنده: حروف در یک کلمه بالا و پایین میروند (مثل رقص)
- اتصالات متنوع: یک حرف (مثل ب، ن، ی) تا ۱۰–۱۲ شکل مختلف در موقعیتهای متفاوت دارد
- چلیپا: حالتی خاص از نستعلیق که کلمات بهصورت مورب و متقاطع نوشته میشوند و شاهکار زیباییشناختی این خط است
۴. انواع نستعلیق از نظر کیفیت و سبک
ویژگی
ساده و خوانا، برای کتابت
بسیار روان، گرد و کشیده
بسیار سریع، پرتحریر و پیچیده
نوع نستعلیق
نستعلیق معمولی
نستعلیق خوشنویسانه
نستعلیق شکسته
نستعلیق شمایلنویسی
۵. چرا نستعلیق «شاه خطوط» نامیده میشود؟
بیشترین قابلیت بیان احساس و حرکت را دارد
- هیچ خط دیگری اینقدر تنوع شکل در یک حرف ندارد
- کاملاً ایرانی است (برخلاف خطوط عربی قبلی، توسط ایرانیان در قرن هشتم و نهم ابداع شد)
- در اوج خود (قرن ۹–۱۱ هجری) به کمال زیبایی و ظرافت رسید.
منابع:
کریم زاده تبریزی، محمدعلی - احوال و آثار نقاشان قدیم ایران - انتشارات مستوفی - تهران ۱۳۷۶ شابک:۲-۰۱-۶۵۳۲-۹۶۴ ص ۲۴۰
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است
.jpg)
.jpg)
.jpg)
