میرزا ابوالمعالی شیرازی معروف به ابوالمعالی کلانتر یا شمسالادبا یکی از خوشنویسان برجسته اواخر دوره قاجار و از شاگردان ممتاز میرزا احمد نیریزی و بهویژه دایی او میرزا محمد شفیع وصال شیرازی (ملقب به وصال) بود.
ابوالمعالی خواهرزادهٔ وصال بود و پس از مرگ او در سال ۱۲۶۲ قمری، بهعنوان یکی از بهترین ادامهدهندگان مکتب خوشنویسی شیراز شناخته شد.
ابوالمعالی بهخصوص در کتابت نستعلیق بسیار چیرهدست بود و خط او از نظر روانی، نظم و زیبایی با خط وصال رقابت میکرد؛ تا جایی که گاهی آثارش را با خط وصال اشتباه میگرفتند.
از کارهای معروف او میتوان به کتابت چندین نسخهٔ قرآن مجید، دیوان حافظ، گلستان سعدی و همچنین کتیبههای متعدد در اماکن متبرکهٔ شیراز (مانند شاهچراغ و مسجد وکیل) اشاره کرد.
ابوالمعالی در سال ۱۲۹۱ یا ۱۲۹۲ قمری در شیراز درگذشت و در حرم شاهچراغ به خاک سپرده شد.
خوشنویسی در اواخر قاجار
در دوره قاجار با ظهور پدیده چاپ و چاپ سنگی و همچنین گسستگی ارتباط خوشنویسان با سلسله استادان قدیمی در خط ایرانی به ویژه نستعلیقنویسی تغییراتی حاصل شد.
از سده یازدهم هجری سیاهمشقنویسی از صورت یک تمرین ساده ابتدایی به مثابه زبان و بیانی تازه مطرح شد که در سده سیزدهم به اوج رسید. زبانی که به عنوان یک هنر ناب و فارغ از دغدغه انتقال ادبی مفاهیم و فقط با ایجاد زیبایی بصری تا به امروز تداوم یافتهاست.
هنر خوشنویسی در دوره قاجار بهدست هنرمندانی چون میرزا غلام رضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس قلههای هنر را درنوردید.
در اواخر دوره قاجار به دلیل نیازهای جدید جامعهای که گامهای نخست برای حرکت بهسوی مدرن شدن را طی میکرد. خوشنویسی هم به سمت هنرهای کاربردی رفت و با این تحولات همراه شد.
خوشنویسی ایرانی با از دست دادن مصرف اصلی آن یعنی کتابت و مواجهه با نیازهای جامعه مدرن در سده اخیر روند تازهای را دنبال کرد. تحولات فرهنگی - هنری و سیاسی - اجتماعی و فناوری در ایران، در دورههای قاجار و پهلوی زمینهساز نوآوری متفاوتی در خط شدند.
در دوره قاجار با ظهور روزنامهها و نشریات، مصرف اصلی خوشنویسی یعنی کتابت و تکثیر آثار مکتوب بهتدریج از بین رفت. از این رو جنبههای خلاقه و روشهای شخصی و شیوهگرایانه در خط نمود بیشتری پیدا کرد و با رواج «سیاهمشق» ها دوران تازهای فرا رسید.پ
پس از آن در دوره پهلوی با پدید آمدن نیازهای جدید برای جامعه همچون تجارت، تبلیغات و فناوری و همچنین مواجهه با هنر جهانی خوشنویسی نیز میبایست خود را با این تحولات هماهنگ میکرد.
مهمترین خطوط و مکتبها
- نستعلیق غالبترین خط بود و مکتب شیراز همچنان قویترین مرکز نستعلیق ایران بود. پس از درگذشت وصال (۱۲۶۲ ق)، شاگردان و خاندان او مکتب را ادامه دادند.
- شکستهنستعلیق
- اوج شکسته در دورهٔ فتحعلیشاه با میرزا غلامرضا اصفهانی بود، اما تأثیرش تا آخر قاجار ادامه یافت.
- در اواخر قاجار، شاگردان میرزا غلامرضا (مثل محمدحسین شیرازی، علیاکبر گلستانه) و سپس نسل بعدی (مثل حسین کمالالملک خوشنویس، نه نقاش!) هنوز فعال بودند.
اواخر قاجار آخرین دورهٔ درخشان خوشنویسی کلاسیک ایران قبل از ورود مدرنیته و چاپ سنگی/سرب بود. در این دوره، خوشنویسی هنوز حرفهای بسیار معتبر و مورد حمایت دربار، اعیان و علما بود، اما بهتدریج با ورود عکس و چاپ، نقش سنتیاش (کتابت کتب و اسناد) کمرنگ شد.
ویژگیهای کلی خوشنویسی اواخر قاجار
- هنوز کاملاً به سبک کلاسیک صفوی–قاجاری وفادار بودند (بهویژه تقلید از میرعماد و وصال).
- استفادهٔ گسترده از سیاهمشق (بهخصوص در شکستهنستعلیق).
- کتابت قرآن، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی همچنان رایج بود.
- کتیبهنویسی در مساجد، امامزادهها و بناهای جدید (مثل مسجد سپهسالار، شاهچراغ، مسجد وکیل) بسیار فعال بود.
- ورود چاپ سنگی باعث شد بسیاری از خوشنویسان به کار کتابت برای چاپخانهها (مثل چاپخانهٔ علمی، دارالخلافه) مشغول شوند.
- شروع ضعیف شدن حرفهٔ خوشنویسی بهعنوان منبع اصلی درآمد؛ بسیاری از خوشنویسان همزمان منصب دولتی یا تدریس داشتند.
با مرگ آخرین نسل این استادان (حدود ۱۳۲۰–۱۳۳۰ ق)، خوشنویسی کلاسیک ایران عملاً به پایان رسید و از دورهٔ رضا شاه به بعد، خوشنویسی بیشتر بهصورت هنری مستقل و با رویکرد «احیای میرعماد» توسط انجمن خوشنویسان ایران (تأسیس ۱۳۲۹ شمسی) ادامه یافت.
منابع:
فضایلی، حبیبالله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش ص ۵۶۱ و ۵۷۰
عنایت الله شکیباپور (۱۳۴۸)، اطلاعات عمومی، کتابفروشی اشراقی، ص. ۵۵
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
