میرزا حسن شیبانی کاشانی (۱۲۸۰–۱۳۵۰ قمری / حدود ۱۲۴۲–۱۲۹۱ خورشیدی) از خوشنویسان عصر ناصرالدینشاه بود که چندان شهرتی نیافت. با آنکه در زمان حیات خانهاش پیوسته محل اجتماع یاران همدل و هنرشناسان و دینداران بود، اما به سبب فروتنی فراوان تا اندازه زیادی گمنام ماند.
شیبانی از طفولیت به نوشتن انواع خطوط علاقه داشت و با نوعی اشتیاق به ادامه اینکار پرداخت، از این رو در زمان کوتاهی در نوشتن انواع خط، به ویژه تحریری و شکسته پیشرفت کرد و همتراز امیر نظام گروسی و میرزا علیخان امین الدوله دو خوشنویس مشهور دوره ناصرالدین شاه قرار گرفت.
میرزا حسن در سال ۱۲۸۰ خورشیدی در کاشان به دنیا آمد. برخی تولد او را ۱۲۸۵ ذکر کردهاند. تحصیلات ابتدایی و دورة اول دبیرستان را در زادگاه خود بهپایان رسانند.
خوشنویسی کوشش پیوسته روزگارش بود از این رو در هفده سالگی به سبب تبحری که در این زمینه یافته بود در فرمانداری کل کاشان به خدمت دولت درآمد. او پس از یک سال در هجده سالگی به تهران آمد و این سفر تا اندازة فراوانی در تشویق او به نوشتن خط و برخورداری از آثار استادان دیگر پر اثر بود.
در تهران یکسالی در وازرت پست وتلگراف به کار مشغول بود و پس از آن به وزارت دارایی رفت و بالاخره پس از ۳۶ سال کار دولتی باز نشسته شد.
شیبانی افزون بر خوشنویسی به ورزش باستانی علاقه داشت. خط و ورزش را در کنار یکدیگر ادامه داد تا جایی که از یکی بهعلت بیماری فلج به اجبار از ورزش دور شد، اما خوشنویسی تا آخرین لحظههای عمر رها نکرد. او در آبان ماه ۱۳۵۰ در مشهد در سن ۷۰ سالگی درگذشت.
او از شاگردان برجسته میرزا عمو غلامرضا اصفهانی بود. او در خط نسخ و نستعلیق مهارت فوقالعادهای داشت و بهویژه در کتابت قرآن و قطعات بزرگ مذهبی شهرت داشت.
با وجود مهارت بسیار بالا، به دلیل تواضع و دوری از خودنمایی و نیز زندگی در سایهٔ استادان بزرگتری مانند عمو غلامرضا و محمدحسین شیرازی (عمادالکتاب)، کمتر در تاریخ خوشنویسی ایران مورد توجه قرار گرفت. خانهٔ او در کاشان واقعاً محل رفتوآمد اهل هنر، علما و دوستداران خط بود و بسیاری از خوشنویسان جوانتر از محضرش بهره بردند.
از آثار شناختهشدهٔ او میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- چندین نسخهٔ قرآن خطی بسیار زیبا (بهویژه یک قرآن معروف که در موزهٔ آستان قدس رضوی نگهداری میشود)
- قطعات و کتیبههای نستعلیق و نسخ در مساجد و امامزادههای کاشان
- مرقعات و سیاهمشقهای عالی که در مجموعههای خصوصی باقی مانده
مقایسهٔ میرزا حسن شیبانی کاشانی با میرزا غلامرضا اصفهانی (معروف به «عمو غلامرضا» یا «سلطانالخطاطین» ۱۲۴۰–۱۳۱۵ قمری) در واقع مقایسهٔ یک استاد بیهمتای تاریخ خوشنویسی ایران با شاگرد بسیار توانا اما بسیار متواضع و کمادعای اوست.
مقایسه بین آثار استاد و شاگرد
ویژگی آثار و اخلاق میرزا حسن شیبانی کاشانی (شاگرد)
خوشنویس درجهٔ یک اما در سایهٔ استاد و همدورههای پرآوازهتر (مثل عمادالکتاب)
پیرو بسیار دقیق و وفادار به سبک استاد؛ نوآوری شخصی بسیار کم
بسیار قوی و نزدیک به استاد، اما کمی خشکتر و منظمتر
نسخش فوقالعاده و گاهی حتی روانتر و زیباتر از استاد در قطعات بزرگ و قرآننویسی شناخته میشود
نسبتاً کم (بیشتر قرآن و قطعات مذهبی؛ سیاهمشق کمتری از او باقی مانده)
تقریباً هیچ شهرت عمومی نداشت؛ حتی بسیاری از خوشنویسان تهران او را نمیشناختند
فروتنی افراطی؛ حتی از امضای کامل آثارش پرهیز میکرد و بسیار منزوی زندگی میکرد
شاگرد مستقیم چندانی نداشت؛ بیشتر به صورت غیررسمی به جوانان کاشانی آموزش میداد
ویژگی آثار و اخلاق میرزا غلامرضا اصفهانی (استاد)
بزرگترین خوشنویس قرن ۱۳ قمری، «پدر خوشنویسی نوین نستعلیق»، مرجع مطلق عصر خود
ابداعکنندهٔ سبک جدید نستعلیق (گردی بیشتر، ترکیبهای تازه، حرکتهای نرم و روان)
بیرقیب؛ سیاهمشقهایش هنوز هم معیار زیباییشناسی نستعلیق محسوب میشوند
نسخ و ثلثش هم عالی بود ولی شهرتش بیشتر به نستعلیق است
بسیار زیاد (سیاهمشق، مرقع، کتابت قرآن، کتیبه)
دربار ناصرالدینشاه و مظفرالدینشاه، همه او را «سلطانالخط» مینامیدند.
با وجود شهرت، بسیار متواضع بود ولی در جامعهٔ هنری حضور فعال داشت
میرزا حسن شیبانی، سید علیاکبر گلستانه، عبدالمجید درویش، محمدحسین شیرازی (عمادالکتاب) و...
پایهگذار سبک نستعلیق معاصر؛ همهٔ خوشنویسان بعد از او مدیون اویند.
به طور خلاصه:
- میرزا غلامرضا «خورشید» خوشنویسی قرن سیزدهم است؛ همه در برابرش خضوع میکردند. میرزا حسن شیبانی «ستارهای درخشان اما پنهان در همان آسمان» بود؛ کسی که اگر در زمان دیگری متولد میشد یا کمی خودنمایی میکرد، امروز در کنار عمادالکتاب و گلستانه قرار میگرفت.
منابع:
میررزاحسن شیبانی کاشانی خطاط خطاط معاصر". هنر و مردم. دوره۱۰، ش۱۱۸ (مرداد۵۱): ۱۹–۲۱،
وبگاه آفتاب
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
