نگاهي دوباره به طب اسلامي

سلامت بهتر است يا ثروت
 

مکتب اسلام بر اساس تفکر سيستمي به مقوله سلامت و بيماري مي نگرد و ابعاد بسيار وسيعي را براي آن در نظر مي گيرد. از ديدگاه اين مکتب، سلامت به عنوان يک نياز اساسي مطرح است. اسلام براي صحت و سلامتي، ارزش و اهميت ويژه اي قايل بوده و بدن انسان را ابزار تکامل روح مي داند و به همين دليل در اسلام، سلامتي به عنوان بالاترين نعمت ها بر شمرده شده است، «الصحه افضل النعم؛ صحت و سلامتي از هر نعمت ديگري بهتر و ارزشمندتر است.»

مضر، حرام است
 

فقه و سنت اسلامي نيز مملوّ از مطلب و دستور العمل در زمينه سلامت است. در اسلام، حفظ صحت و سلامت واجب شمرده شده و هر چيز زيان آوري که به جسم انسان لطمه وارد آورد، تحريم شده است. اين يک قاعده فقهي است که : کل مضر حرام؛ هر چيزي که ضرر دارد، حرام است.» حتي اگر عباداتي، مانند روزه واجب، براي انسان مضر باشد، واجب است ترک شود و در چنين مواردي، کار واجب به کار حرام مبدل مي گردد. «و ان لبدنک عليک حقا؛ بي شک بدن تو بر تو حقوقي دارد (که بايد آن ها را ادا کني و به آن رسيدگي نمايي.)» اسلام از يک طرف ارزش و اهميت سلامتي انسان را تا حدي بالا برده که طبق نص صريح قرآن، نجات جان يک نفر انسان را مساوي با نجات جان تمامي انسان ها اعلام نموده و ازطرف ديگر علوم پزشکي را با علوم ديني در يک رديف اهميت قرار داده؛ «دانش بر دو گونه است: دانش دين ها و دانش بدن ها.»

دعاي سلامتي
 

درخواست سلامت و قوه بدن از خداوند، جزء دعاي مسلمانان است، چنانچه در دعاي ابوحمزه ثمالي مي خوانيم:
«اللهم اعطني السعه في الرزق... والصحه في الجسم و القوه في البدن؛ خداوندا، وسعت در روزي... و سلامتي در جسم و قوت و توانايي در بدن را به من ارزاني فرما.» امام سجاد(عليه السلام) در فرمايشي، سلامتي را موجب امنيت خاطر، گرامي شدن نزد ديگران و بي نيازي از آنها مي دانند و براي سلامتي بعد ابدي مطرح مي نمايند و سلامت دين، دنيا و آخرت (تا ابديت) را از خداوند تقاضا مي کنند. پيشوايان اسلام براي بهداشت اعضاي گوناگون بدن، راهنماي خاصي بيان کرده و حتي بر نظافت لوازم شخصي همانند لوازم غذا خوري و لباس تأکيد فراوان نموده اند. پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم)، خشم الهي را متوجه کسي مي داند که ديگران از لباس و بدن کثيف و بوي بد او در عذاب باشند.

شاخه هاي کهن
 

چشم انداز فعلي طب و بهداشت جديد به درخت تنومند و کهنسالي شباهت دارد که با پويايي و شادابي هر چه تمامتر، لحظه به لحظه شاخه اي و برگ و ميوه جديدي برآن مي رويد و سلامت انسان ها را از برکت وجود خود تأمين و تضمين مي نمايد ولي به گواهي تاريخ، اين قامت بر افراشته، ريشه در عمق تاريخ و تمدن تمامي انسان ها در سراسر گيتي دارد، هر چند تمامي ملل و اقوام، سهم يکساني در آبياري و نگهداري و رشد و تکامل آن ندارند. ولي عقل سليم، چنين حکم مي کند که فلسفه، نگاه، سيره و تجارب آنها را مورد مطالعه قرار داده، با بهره گيري از فناوري هاي اين عصر از روش هاي موفق آنان بهره برده و بار ديگر مجد و عظمتي تاريخي و جهاني بيافرينيم.

کيفيت ها و کميت ها
 

ابوعلي سينا طب را در کتاب قانون، دانشي دانسته است که به وسيله ي آن بتوان بر کيفيات تن آدمي آگاهي يافت و هدف آنرا حفظ تندرستي در موقع سلامت و اعاده آن هنگام بيماري مي داند. مي دانيم استواري بنيادين هر علمي بستگي به ريشه ها و عوامل سازنده و مباني آن علم دارد. طب اسلامي - سنتي نيز از اين قاعده مستثني نيست چون در اين علم بعد از تحقيق علت ها و معلول هاي محرکه و غير محرکه (ساکن) و همچنين بحث در مورد عوامل باطني و ظاهري، حقيقي و غير حقيقي و کيفيت ها و کميت ها بحث از عله العلل در محرک ها مي شود. از امور مهم طب اسلامي - سنتي امور طبيعيه است که تعادل بدن را از هر جهت حفظ مي نمايد که شامل هفت چيز مي شود: ارکان، امزجه، اخلاط، اعضاء، ارواح، قوا و افعال، طبيعت به قول بقراط قوه مدبره اي است که بدون اراده و شعور کارهاي لازم بدن را انجام مي دهد. علامه قطب الدين شيرازي امور طبيعيه را چهار چيز مي داند: مزاج، هيئت ترکيبي بدن، قوه مدبره بدن و حرکت نفس.

جامعيت طب اسلامي
 

در قرآن مجيد (شعراء:78) از زبان حضرت ابراهيم چنين آمده است: «و آن که مرا بيافريد و هم او مرا راهنمايي مي کند. هم او به من طعام مي دهد و مرا سيراب مي سازد و چون بيمار شوم شفايم مي بخشد». اين جامعيت باعث شده است که طب اسلامي - سنتي تفاوت اساسي با ساير مکتب ها و روشهاي درماني موجود در دست بشر داشته باشد. در واقع منظور از طب و بهداشت اسلامي صرفاً اشارات بهداشتي مجمل موجود در قرآن يا احاديث نيست بلکه تغيير رفتار سرنوشت سازي است که در سايه تعليمات اجتماعي انسان ساز موجود در اين منابع، منجر به توليد تفکر جديدي در دنياي آن زمان شده و باعث اقتباس، تأليف و توليد دانش پزشکي و بهداشت در دايره المعارف الحاوي، قانون، ذخيره خوارزمشاهي و امثال آن ها گرديده است و زمينه را براي تکامل بعدي علوم پزشکي و بهداشت در سايه دستيابي به تکنولوژي جديد، فراهم مي نمايد.
منبع: نشريه زندگي ايراني ،شماره 3
/س