اصول و ساختار قطب هاي علمي

چكيده
 

امروزه قطب هاي علمي يكي از مهم ترين عوامل محرك توسعه كشورها در قرن بيست و يكم شناخته شده اند كه هم چون موتورهاي محرك توسعه در تعامل نزديك با نهادهاي مولد فكر و انديشه عمل مي كنند. قطب هاي علمي در قياس با اسلاف خود يعني نهادهاي پژوهشي سنتي علاوه بر دارا بودن نقاط قوت آن ها، از خصوصيات ويژه ديگري نيز برخوردار كه امتياز قطب هاي عملي محسوب مي شود. تعدد و تنوع قطب هاي علمي يكي از شاخص هاي رشد و بالندگي جوامع به شمار مي آيد. قطب هاي علمي با به كاري گيري و درآميختن چهار عنصر مفهومي و اصلي خود يعني نوآوري، رقابت، كيفيت و دانش فني تلاش مي كنند به نيازهاي اصلي جامعه پاسخ دهند. در ايران نيز هم گام با ساير كشورهاي در حال توسعه، گام هاي مناسب و در خور توجهي در راه تشكيل قطب هاي علمي برداشته شده و لازم است اين رود با شتاب و دقت بيشتري به منظور حصول نتايج مطلوب تر و كسب استانداردهاي جهاني ادامه يابد. بهره گيري از مزيت نسبي و توان دانشگاه ها متناسب با نيازهاي آتي كشور، توسعه مبتني بر دانايي، افزايش توان علمي پژوهش گران، گسترش هدفمند مرزهاي دانش، نوآوري در علم و فنّاوري و ارتقاء جايگاه علمي كشور از اهداف مهم قطب هاي علمي كشور است. در اين مقاله ضمن ارايه تعريفي جامع از قطب علمي و بيان تاريخچه آن در جهان، چند قطب علمي موفق با ذكر دستاوردهاي آن ها معرفي مي شوند.
واژگان كليدي: قطب علمي، توسعه كمي و كيفي علم و فنّاوري، علوم تخصصي.

مقدمه
 

يكي از مهم ترين عوامل محرك توسعه كشورها در قرن بيست و يكم قطب هاي علمي هستند كه هم چون موتورهاي محرك توسعه در تعامل نزديك با نهادهاي مولد فكر و انديشه (Think Tanks) بوده و در واقع اين دو مكمل يكديگرند. دور جديد توسعه ي قطب هاي علمي از چند دهه گذشته در دنيا شروع و اكنون در سطحي گسترده و متنوع تأسيس و فعال شده اند. از اولويت هاي وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري حمايت از قطب هاي علمي موجود و تشكيل قطب هاي علمي جديد در جهت رفع مشكلات كشور است. در سال هاي اخير گام هاي مؤثري در اين راه برداشته شد و تلاش گرديد تا با تعيين معيارها و شاخص هاي جديد از فاصله كيفي قطب هاي علمي كشور با قطب هاي علمي موفق دنيا كاسته شود. بهبود جايگاه و نقش قطب هاي علمي در توسعه علوم، فنّاوري كشور، بازنگري در روش هاي شناسايي، هم چنين مقايسه قطب هاي علمي داخل و خارج كشور و ساماندهي ضوابط و معيارهاي ارزيابي عملكرد قطب هاي علمي از ساير اهداف و امور مورد توجه وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري مي باشد.

مروري بر مفهوم و اهداف قطب هاي علمي در ايرن و جهان
 

مفهوم قطب هاي علمي معادل واژه فرانسوي آن يعني "poles Scientifiques " و تا حدودي نزديك به واژه انگليسي "Centers of Excellence (CoE ") " است. [1] براي آشنايي بيشتر با قطب هاي علمي ابتدا به طور مختصر چند تعريف ارائه شده توسط مراكز مختلف آموزشي و پژوهشي جهان بيان مي شود:
1. مركز توسعه سيستم هاي دفاع هوايي آمريكا، قطب علمي را چنين تعريف مي كند: "نهادهاي داراي دانش و تخصص ويژه در زمينه اي خاص مانند مؤسسات بانكي، صنايع و مراكز دانشگاهي به منظور هم كاري براي توسعه محصولات، فرآيندها و... ". همان طور كه مشخص است، هدف اصلي قطب علمي در اين تعريف به كارگيري دانش برتر موجود براي توسعه محصول مي باشد. [1]
2. مركز بيمه بهداشت عمومي آمريكا چنين برداشتي از قطب علمي دارد: "مراكز بيمارستاني كه متخصص در بيماري هاي خاص و اجراي برخي درمان هاي خاص مانند سرطان و يا پيوند اعضاء هستند " كه در اين تعريف بيشتر جنبه خاص و تخصصي بودن، ملاك شناسايي قطب علمي تلقي شده است. [1]
3. اتحاديه اروپا قطب علمي را چنين تعريف مي كند: "ساختاري كه در آن پژوهش و توسعه فنّاوري مبتني براستاندارهاي جهاني بر حسب توليد دانش قابل اندازه گيري (مشتمل بر فعاليت هاي آموزشي) و با نوآوري فني شكل مي گيرد، در اين تعريف دستاورد بين المللي ، معيار شناسايي قطب هاي علمي است. [1]
4. در سند استراتژي ملي پژوهش و توسعه آفريقاي جنوبي چنين آمده است: "مراكز حقيقي يا مجازي پژوهشي كه به منظور نيل به برتري در پژوهش و توسعه متمركز بر بهره برداري از ظرفيت ها و منابع موجود براي افزايش هم كاري پژوهش گران در پروژه هاي بلند مدت توجيه پذير داخلي و رقابت پذير بين المللي فعاليت مي كنند " در اين تعريف، بر هم كاري براي نيل به برتري در پژوهش و توسعه تأكيد شده است. [1]
5. در ايران قطب علمي مركزي است كه در آن دانشمندان و اعضاء هيأت علمي با هم كاري هم و در قالب كار گروهي در ايجاد و تقويت يك مزيت علمي مي كوشند و با توليد دانش فني و نوآوري سعي در پاسخگويي به يك نياز اقتصادي، اجتماعي يا فرهنگي را دارند. اعضاء يك قطب علمي با فعاليت سازمان يافته خود در قالب يك مؤسسه با توان علمي بالا در يك زمينه علمي تخصصي در علوم بنيادي يا كاربردي سعي دارند به فعاليت هاي علمي خود در آن زمينه انسجام بخشيده و به كسب كيفيت علمي در سطح ملي، منطقه اي يا بين المللي در جهت پاسخگويي به نيازهاي اساسي نائل شوند. بنابراين محورهاي اصلي يك قطب علمي عبارتند از:
الف - فعاليت گروهي دانشمندان
ب - وجود محور اصلي براي توليد دانش كه اين محور و زمينه كاملاً تخصصي بوده و بنا به نياز جامعه و در جهت رفع اين نياز انتخاب مي شود.
ج - تلاش براي دستيابي به نوآوري و كيفيت برتر در زمينه تخصصي مورد فعاليت
د - ايجاد يك مرجعيت علمي براي پاسخ گويي تخصصي، به نيازهاي موجود جامعه
به طور كلي در ايران هدف اصلي قطب هاي علمي تقويت رقابت و نوآوري و استاندارد سازي كيفيت مي باشد و اهداف زير را دنبال مي كند.
1. افزايش مشاركت در گسترش مرزهاي دانش و اعتلاي موقعيت علمي كشور
2. دستيابي به آخرين يافته هاي علمي و فنّاوري هاي نوين در زمينه هاي خاص
3. توليد دانش فني براي پاسخ گويي به نيازهاي اساسي كشور
4. فراهم ساختن زمينه پژوهشگران و دانشمندان تراز اول
5. ايجاد محيط علمي پويا و مولد علم
6. تقويت فعاليت هاي علمي گروهي
7. برقراري ارتباطات مؤثر بين المللي
8. جذب اعضاي هيأت علمي و پژوهشگران برجسته ايراني مقيم داخل و خارج كشور
9. داير كردن رشته هاي جديد و مورد نياز كشور در سطوح عالي

تاريخچه ي قطب هاي علمي در ايران و جهان و مقايسه اهداف آن ها
 

سابقه قطب هاي علمي در دنيا به دهه 1980 مي رسد و از آن زمان به بعد، تعداد و تنوع آن ها با شتاب زيادي افزايش يافت. در اين دهه سهم پرداخت دولت به دانشگاه ها محدود شد و طبعاً دانشگاه ها نياز به تنوع مالي و جذب منابع مالي جديد داشتند، از طرف ديگر بحث اثر بخشي دانشگاه ها مطرح بود و از آنجايي كه صرف دانش بدون توجه به نياز بازار چندان مورد توجه قرار نداشت و دانش براي بهبود وضعيت زندگي مردم و رفع نيازهاي اقتصادي آن ها بسيار حائز اهميت بود، تقاضاگرايي در مورد آموزش عالي رويكرد غالب و مطرح دهه 1980 شد. [2]
آينده نگري دانشگاه هاي آمريكا و اروپا باعث شد كه آن ها متوجه اين موضوع باشند كه اگر نيازهاي اقتصادي جامعه را مد نظر نداشته باشند آينده را از دست خواهند داد لذا دانشگاه ها به سمت رفع نيازهاي صنعتي و اجتماعي روي آوردند و قطب هاي علمي خود را در جهت رفع نيازهاي صنعت شكل دادند. [2]
اين جهت گيري در آمريكا و اروپا تا امروز روند روبه رشد داشته است. به طوري كه امروزه تعدد قطب هاي علمي يكي از شاخص هاي رشد و بالندگي كشورها محسوب مي شود. [2]
قطب هاي علمي در قياس با اسلاف خود، يعني نهادهاي پژوهشي سنتي، علاوه بر واجد بودن نقاط قوت رقباي پيشين، از مشخصه هايي برخوردار بودند كه موجب امتياز آن ها مي شد: [2]
o معماري انعطاف پذير و ساختار معطوف به روابط دموكراتيك
o برخورداري از ويژگي "Critical Mass " كه در حوزه تحقيقات علمي از آن با عنوان "انبوهي ضروري براي بقاء و رشد " ياد مي شود.
o فعاليت بين رشته اي و چند رشته اي
o استقلال عمل واحدها
o امكان اعمال كنترل كيفيت بيشتر
o ارتباط با صنعت، اقتصاد و حيطه عمومي
o تربيت نيروي انساني متخصص
o برخورداري از سرمايه اجتماعي
o خلاقيت و نوآوري
o نگاه آينده انديشانه به مسايل اساسي
o برخورداري از ارتباطات قوي و مؤثر بين المللي
o برخورداري از حمايت بخش دولتي و خصوصي
در ايران نيز در آستانه برنامه سوم توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور مطالعاتي صورت گرفت و از آن جايي كه فاصله علمي ما با دنيا بسيار زياد ارزيابي شد، به منظور كاهش اين فاصله علمي دو سناريو مطرح گرديد:
1. حمايت از مراكز علمي و افزايش سطح علمي دانشگاه ها كه قطعاً اين سناريو علاوه بر نياز به منابع مالي زياد، بسيار زمان بر بود.
2. انتخاب رشته هاي توانمند و با انگيزه در بين گروه هاي علمي و حمايت از آن ها به منظور كاهش فاصله كشور با دانش جهاني به واسطه توليدات علمي اين گروه ها كه سناريو دوم تحت عنوان ايجاد قطب هاي علمي در رشته هاي علمي منتخب مورد تأكيد قرار گرفت و در برنامه سوم توسعه جزء راهكارهاي برنامه به تصويب رسيد و از سال 1379 بودجه اي براي آن تخصيص يافت. تشخيص اين كه كداميك از دانشگاه ها و مؤسسات آموزشي و پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري مي تواند به عنوان يك قطب علمي عمل نمايند براساس معيارها و ضوابط تعيين شده به اين وزارت محول شد. در ايران قطب هاي علمي از حمايت دولتي برخوردارند (الگوي آسيايي) و با گذشت چند سال از فعاليت آن ها در كشور و مقايسه آن ها با قطب هاي علمي موفق جهان به نتايج قابل توجه اي مي توان دست يافت كه در پايان مقاله سعي شده بر اين اساس به ارايه راهكارها و پيشنهادهاي ارزنده اي در جهت بهبود وضعيت كمي و كيفي قطب هاي علمي كشور پرداخته شود.

انواع الگوي توسعه قطب هاي علمي در جهان [3]
 

الف - ايالتي
 

ايالات متحده نمونه ي اي از نظام هاي ايالتي است كه در آن دانشگاه هاي هر ايالت بسته به موقعيتي كه در آن ايالت دارند و هم چنين ظرفيت هاي موجود خود و با عنايت به اولويت هاي اجتماعي ايالتي و محيط هاي پيراموني، قطب هاي علمي متنوعي ايجاد كرده اند.

ب - الگوي آسيايي
 

در اين جوامع تجربه موفقي در زمينه ايفاي نقش دولت در توسعه ملي وجود دارد و قطب هاي علمي نيز در همين راستا توسعه يافته اند كه كشورهاي ژاپن، مالزي، و كره نمونه هايي از اين الگو هستند.

ج - الگوي بنگاه
 

در اين حالت بنگاه ها و شركت ها با تأسيس مراكز علمي برتر "قطب هاي علمي " به رقابت با دانشگاه ها مي پردازند. اين قطب ها در بنگاه هاي صنعتي توليدي و كارخانه ها به وجود مي آيند مانند كمپاني Oracle - people soft و برخي موارد مشابه در آمريكا و اروپا.

د - الگوي شركت هاي بين المللي و چند مليتي
 

شركت هاي بين المللي و چند مليتي نيز در نسل سوم تحقيق و توسعه در تعقيب نوآوري و دست يابي به بازارهاي جهاني و تسلط بر آن ها به تأسيس قطب هاي علمي مي پردازند. اين قطب ها نهادهايي براي سهيم شدن شركت ها در توليد دانش و توسعه فنّاوري ها تلقي مي شوند. اين شركت ها بعضاً از طريق قطب هاي علمي فرآيندهاي جهاني شدن و اقتصاد دانش و تغييرات پر شتاب فناوري را دنبال مي كنند و قابليت هاي خود را ارتقاء مي بخشند. كشورهاي اروپاي غربي، آمريكا و ژاپن از طريق اين قطب ها فرايند جهاني شدن در توليد علم و تغييرات پر شتاب فنّاوري را دنبال مي كنند.

ه - الگوي بنيادهاي ملي
 

اين الگو بيشتر معطوف به مسائل و نيازها و اولويت هايي در سطح ملي است. "بنياد ملي پاركينسون " در ايالات متحده را مي توان به عنوان نمونه نام برد كه به خدمات مشاوره و تخصصي و مراقبت در زمينه ي بيماري پاركينسون مي پردازد و جايگاه رهبري در تدارك الگوهاي اجراي اين مأموريت را به عهده گرفته است.

برخي از قطب هاي علمي موفق جهان
 

انجمن علمي ماكس پلانك - آلمان
 

يكي از مراكز پژوهشي برتر پيش برد علوم تحت برنامه قطب علمي است كه در سال 1948 به عنوان جايگزين مؤسسه هاي علمي قيصر ويلهلم تأسيس شد. انجمن ماكس پلانك در توسعه علمي به دو مفهوم "سرمايه اجتماعي " و "طبقه خلاق " توجه دارد و در ايجاد "زيست بوم بهينه نوآوري " حداكثر تلاش را مي كند. يكي از مهم ترين ويژگي هاي اين انجمن اتخاذ رويكردهاي بين رشته اي و رويكردهاي چند رشته اي است و جايگاه ويژه اي را براي علوم انساني و علوم اجتماعي در نظر گرفته است هم چنين توجه خاصي به مطالعات فرهنگي شامل زير مجموعه هاي تاريخ، هنر تاريخ علم داشتهاست. از جنبه هاي نهادينه شده در قطب علمي، آينده انديشي و توجه به امكانات و آينده هايي كه احتمال پديدار شدن آن ها زياد است، مي باشد كه در اين انجمن به آن توجه خاص شده است. هم چنين گسترش بيش از پيش ارتباطات بين المللي كه از ويژگي هاي ديگر قطب علمي است با ايجاد ساختارهاي شبكه اي كه مجموعه هاي پراكنده در كشورهاي مختلف را زير چتر واحدي هماهنگ سازد و با بهره گيري از بهترين استعدادها در نقاط مختلف بالاترين بازده را به دست مي آورد از ديگر دستاوردهاي اين انجمن است. [2]

قطب علمي اونتاريو - كانادا
 

اين قطب علمي در سال 1987 تأسيس شد و انتقال سريع موفقيت ها و دستاوردهاي آزمايشگاهي پژوهشي به بازارهاي اقتصادي و توليد سرمايه، هم چنين حمايت از فرآيند نوآوري در مؤسسات، شركت ها و سازمان هاي مختلف در منطقه را مد نظر دارد. [2]

قطب علمي مركز مطالعات آموزش عالي استراليا
 

اين قطب علمي در دانشگاه ملبورن از سال 1970 با هدف نوآوري و توسعه در آموزش عالي با تأكيد بر فرآيند يادگيري و ياد دهي كيفي ايجاد شده كه اهداف اصلي اين قطب عبارتند از: ايجاد فرهنگ تحقيق، ايجاد فضاي انگيزش عقلاني بهبود كيفيت آزمون و سنجش و سازگار ساختن برنامه هاي آموزشي با زمينه هاي اجتماعي و توسعه ي فردي. [3]

قطب علمي مركز حمايت از ياددهي و يادگيري انگلستان
 

اين قطب در دانشگاه منچستر توسط مؤسسه علم و فنّاوري اين دانشگاه در سال 2002 تشكيل شد. پيشبرد و انتقال دانش، فهم و ترويج يادگيري در شاخه هاي متنوع علوم، كاربردي كردن علوم مختلف در صنعت، تجارت، مسايل اجتماعي، ارتقا كيفيت يادگيري و يادگيري مادام العمر از اهداف آن مي باشد. [3]
قطب علمي نانو الكترونيك با حمايت فرماندار ايالت نيويورك و شركت IBM در سال 2001 در دانشگاه آلباني نيويورك تأسيس شد. اين قطب علمي علاوه بر ايجاد يكصد هزار شغل در زمينه صنايع الكترونيك اهداف علمي مانند حركت در مرزهاي دانش صنعت الكترونيك، كامپيوتر و اهداف فرهنگي - اقتصادي را دنبال كرد. [4]

قطب علمي توسعه پژوهش و آموزش عالي - ژاپن
 

در دانشگاه هيروشيما با هدف ارتقاء استانداردهاي آموزش عالي و اعتبار بخشي به آموزش دانشگاهي و اثر بخشي در محيطي رقابتي تشكيل شده است. [3]

گروه مشورتي تحقيقات بين المللي كشاورزي (GIAR)
 

اين گروه شامل كشورهاي توسعه يافته، بانك هاي توسعه و تعدادي سازمان و مؤسسه مي باشد كه داراي يك گروه مشورتي شامل سيزده نفر دانشمند و اقتصاد دان برجسته علوم كشاورزي به منظور تعيين اولويت هاي تحقيقاتي به شكل يك كميته فني است. تا به حال چند مركز بين المللي پژوهشي توسط اين گروه راه اندازي شده است. [4]

قطب ملي عمليات ناوبري هوايي آمريكا
 

اين قطب يكي از 5 قطب علمي تأسيس شده توسط اداره هوانوردي آمريكا است كه از دستاوردهاي علمي آن، راهبري جامعه هوانوردي با توسعه ايده هاي جديد براي عمليات هوانوردي، آموزش و تربيت خبرگان هوانوردي، تشويق به انتقال دانش ميان صنايع، دولت و پيشروان آكادميك را مي توان برشمرد. [4]

قطب علمي حمل و نقل و لجستيك در MIT - آمريكا
 

اين قطب علمي با رهبري انستيتو تكنولوژي ماساچوست و هم كاري دانشگاه بركلي تشكيل شد و به طور مشترك در جهت رفع نيازهاي تحقيقاتي اداره هوانوردي فدرال تلاش مي كند. كنترل ترافيك هوايي، نقش سيستم و ارزيابي، صدور مجوز براي نرم افزارها، امنيت پرواز و بررسي نقش انسان در Loop System برخي اهداف اين قطب علمي است. [4]

بررسي كمي قطب علمي
 

جامعه ما در زمينه ي توسعه ي قطب هاي علمي مانند بسياري از عرصه هاي ديگر دچار تأخير شده است اما به نظر مي رسد در صورت ايجاد تحولات ساختاري و اصلاح خط مشي گذاري ها و بازنگري قوانين و حمايت مؤثر عمومي و دولتي، سهم دانشگاه و سهم بنگاه ها و بخش خصوصي ظرفيت هاي بالقوه ي چشم گيري را در ايجاد قطب هاي علمي به منصه ظهور برسانند.
در حال حاضر 112 قطب علمي و در پنج گروه علمي در كشور فعاليت دارند كه از اين تعداد 15 مورد داراي موافقت اصولي، 69 مورد داراي موافقت مشروط و 28 مورد داراي موافقت موقت هستند.
الف - گروه فني و مهندسي 39 مورد (33 مورد موافقت اصولي مشروط و 6 مورد موافقت موقت)
ب - گروه كشاورزي و منابع طبيعي 21 مورد (6 مورد موافقت اصولي، 11 مورد موافقت اصولي مشروط و 4 مورد موافقت موقت)
ج - گروه علوم پايه 26 مورد (6 مورد اصولي، 11 مورد موافقت اصولي مشروط و 9 مورد موافقت موقت)
د - گروه علوم انساني و اجتماعي 18 مورد (3 مورد موافقت اصولي، 11 مورد موافقت اصولي مشروط و 4 مورد موافقت موقت) هـ - گروه دام پزشكي 8 مورد (3 مورد موافقت اصولي مشروط و 5 مورد موافقت موقت)
* 66% قطب هاي علمي كشور در استان تهران و 34% در ساير استان هاي كشور متمركز هستند.
** تعداد 28 قطب داراي شرايط اوليه نيز درخواست فعاليت داده اند ه پرونده آن ها در حال بررسي است.
موافقت موقت زماني صادر مي شود كه هسته اصلي و برنامه پيشنهادي يك قطب علمي تأييد شده اما پرونده اين قطب علمي جهت اخذ موافقت اصولي يا موافقت اصولي مشروط در شوراي قطب هاي علمي هنوز مطرح نشده باشد.
موافقت اصولي مشروط موافت يك ساله اي است كه در پايان اين دوره زماني، عملكرد قطب علمي مورد ارزيابي قرار مي گيرد و در صورت تأييد شورا براي قطب علمي موافقت اصولي صادر خواهد شد.
موافقت اصولي موافقت سه ساله اي است كه پس از طي اين زمان عملكرد قطب علمي مورد ارزيابي قرار مي گيرد و در صورت تأييد شورا براي قطب علمي مزبور موافقت اصولي قطعي صادر مي شود.

روند و مراحل تشكيل قطب هاي علمي كشور
 

تشخيص اين كه كداميك از دانشگاه ها و مؤسسات آموزشي و پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري مي تواند به عنوان يك قطب علمي فعاليت كند براساس معيارها و ضوابط تعيين شده اين وزارت انجام مي شود. معيارهاي لازم در آئين نامه قطب هاي علمي شكور تعيين و اعلام شده است. دوره اول آئين نامه قطب هاي علمي در آبان ماه 1379 در 8 ماده و 7 تبصره به تصويب وزير علوم، تحقيقات و فنّاوري رسيد و طي بخشنامه شماره 1505/21 به دانشگاه ها، مؤسسات و مراكز تحقيقاتي تابعه اين وزارتخانه ابلاغ شد. آئين نامه دوره دوم در تاريخ 24/10/1383 مشتمل بر يك مقدمه، 11 ماده و 11 تبصره پس از طرح در شوراي قطب هاي علمي به تصويب مقام وزارت رسيد. پس از استقرار دبيرخانه شوراي قطب هاي علمي كشور در معاونت پژوهشي، تغييرات جزيي در برنامه ها به منظور گسترش حوزه فعاليت قطب ها صورت گرفت و اصلاحاتي در آيين نامه دوره دوم پيشنهاد گرديد و پس از تائيد و تصويب وزير علوم، تحقيقات و فنّاوري در تاريخ 15/9/1385 جايگزين آئين نامه قبلي گرديد. با اصلاحات اخير كليه مؤسسات علمي پژوهشي مورد تأييد وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري و يا ساير ارگان هاي رسمي كشور مي توانند متقاضي تشكيل قطب علمي باشند. با رويكرد جديد، قطب هاي علمي قادر هستند تعدادي از اعضاء هيات علمي خود را از پژوهشگران و محققان ساير دانشگاه ها و مؤسسات داخل يا خارج از كشور جذب و به كار گيرند و سعي شد، ساختار قطب علمي در آئين نامه جديد منعطف و سيال ديده شود. هم چنين تأكيد بر توليد دانش فني با رويكرد تقاضا محور نيز مورد توجه قرار گرفت و بر اين مبنا تأكيد شد كه قطب هاي علمي برنامه هاي خود را براساس نيازهاي صنعت و جامعه تعريف كنند. علاوه بر اين فعاليت در زمينه دانش هاي بنيادي نيز مورد توجه خاص قرار گرفت.
مساله مهم ديگر توجه به كيفيت بالا است كه اين امر با رويكرد به نوآوري تحقق خواهد يافت. قطب هاي علمي به منظور حصول به كيفيت بالاتر در آموزش و پژوهش و در سطح معيارهاي بين المللي بايد تلاش كنند تا بتوانند به مقام مرجع در سطح ملي، منطقه ايي يا بين المللي برسند.
هر گروه علمي واجد شرايط كه داراي فعاليت هاي علمي و ويژگي هاي برجسته در يك زمينه خاص آموزشي و پژوهشي يا هم كاري هاي علمي و بين المللي باشد پس از تصويب در شوراي قطب هاي علمي به عنوان، قطب علمي شناخته مي شود و مي بايست برنامه اي ارائه دهد كه در برگيرنده موارد زير باشد:
1. مشخص بودن اهداف كلي و جزيي برنامه با توجه به مفاد آئين نامه قطب هاي علمي
2. توجيه برنامه و ضرورت اجراي آن
3. چگونگي اجراي برنامه در راستاي نيل به اهداف
4. اعلام تجهيزات و نرم افزارهاي مورد نياز براي اجراي برنامه به تفكيك اقلام موجود و اقلام قابل خريداري
5. مشخص كردن همكاران اصلي برنامه و مسئووليت هر يك در اجراي آن
6. جدول زمان بندي اجراي برنامه
7. برآورد هزينه هاي اجراي برنامه شامل تجهيزات، نيروي انساني، خدمات و...
8. نحوه تأمين منابع مالي مازاد بر اعتبارات تخصيص يافته از طرف دبيرخانه شوراي قطب هاي علمي
9. نحوه استفاده از مزيت هاي نسبي موجود در استان و منطقه
10. معرفي سازمان ها و شركت هاي استفاده كننده از نتايج و محصول
11. معرفي دستاوردهاي برنامه با توجه به اهداف آئين نامه قطب هاي علمي
ارزيابي برنامه پيشنهادي، توسط اعضاي كميسيون هاي تخصصي انجام مي شود. زمان اجراي برنامه پيشنهادي پنج سال (از ابتدا تا پايان برنامه هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور) در نظر گرفته شده است. تصويب و تشكيل قطب هاي علمي به طور خلاصه طي فرآيند زير انجام مي شود:
مرحله اول: ارائه درخواست تشكيل قطب علمي توسط مؤسسه درخواست كننده به دبيرخانه شوراي قطب هاي علمي و تكميل فرم هاي مربوط صورت مي پذيرد. هسته ي اوليه يا اصلي يك قطب علمي مركب از هفت نفر عضو هئيت علمي است كه در يك زمينه تخصصي فعاليت دارند كه حداكثر سه نفر از آن ها مي توانند از خارج مؤسسه دعوت به هم كاري شوند.
فعاليت هاي علمي پنج سال اخير هر يك از اعضا در دبيرخانه شوراي علمي امتياز بندي شده و در صورتي كه فردي از اعضاي هسته داراي امتيازات بالايي باشد، به طور مثال دو يا سه برابر حداقل امتيازات را كسب نمايد و مي تواند به ترتيب همراه پنج يا چهار نفر ديگر هسته اوليه قطب علمي را تشكيل دهند ضمناً سابقه علمي مؤسسه متقاضي تأسيس قطب علمي طي پنج سال اخير، هم چنين برنامه ي پيشنهادي قطب علمي كه اهداف، برنامه، توجيه برنامه، ضرورت اجرا، روش ها، دستاوردها، جدول زمان بندي، هزينه ها و.... را شامل مي شودد نيز مي بايست به پيوست درخواست تشكيل قطب علمي ارائه شود.
مرحله ي دوم: دبيرخانه شوراي عالي قطب هاي علمي داراي پنج كميته كارشناسي و كميسيون هاي تخصصي متناسب با رشته هاي درخواست تأسيس قطب هاي علمي است كه نظرات كارشناسي خود را در خصوص درخواست هاي واصله به شوراي قطب هاي علمي اعلام مي كند.
مرحله سوم: نتايج حاصل از بررسي امتيازات علمي اعضاء هسته اوليه، توان علمي مؤسسه متقاضي و ارزيابي برنامه پيشنهادي در دبيرخانه، كميته هاي كارشناسي و كميسيون هاي تخصصي، به شوراي قطب هاي علمي ارائه مي شود. پس از طرح موضوع در شورا و تأييد نهايي، مجوز موافقت اصولي يا موافقت اصولي ايجاد قطب علمي براي مؤسسه درخواست كننده صادر مي شود.

ارزيابي قطب هاي علمي
 

در ارزيابي سالانه قطب هاي علمي مصوب، به ميزان موفقيت و اقبال آن ها در انجام موارد زير توجه مي شود:
1. توليد دانش براساس مقالات منتشر شده در نشريات معتبر علمي داخلي و بين المللي
2. ميزان افزايش مراودات و هم كاري هاي علمي با مؤسسات بين المللي و ايجاد ساز و كارهاي مناسب براي بهره گيري از دستاوردهاي نوين علمي و فنّاوري جهاني
3. ميزان كاهش فاصله علمي كشور با سطح جهاني
4. برگزاري دوره هاي دكتري و پسا دكتري با مشاركت و هم كاري مراكز علمي معتبر دنيا
5. ارائه راه حل هاي علمي براي رفع معضلات و مشكلات اساسي كشور
6. افزايش مشاركت علمي، اجتماعي و صنعتي با ساير مراكز تخصصي خارج از قطب علمي
7. ارائه و اجراي طرح هاي بديع صنعتي، اجتماعي و هنري و يا ارايه نظريه هاي نوين
ارزيابي عملكرد سالانه قطب هاي علمي كشور براساس معيارهاي عملكرد مبتني بر اهداف و قلمرو فعاليت هاي قطب هاي علمي انجام مي شود و چنانچه عملكرد قطب علمي 3 سال متوالي كمتر از حد انتظار باشد، مجوز مواقت اصولي يا مشروط آن لغو مي شود در غير اين صورت موافقت اصولي قطعي براي قطب علمي صادر خواهد شد.
ساختار سازماني و تشكيلاتي قطب هاي علمي كشور در وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري
به منظور شناسايي، حمايت، نظارت و ارزيابي قطب هاي علمي، شورايي تحت عنوان "شوراي قطب هاي علمي كشور " در وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري تشكيل شد. (اعضاي شورا عبارتند از: وزير علوم، تحقيقات و فنّاوري - رئيس شورا، معاون پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري - نائب رئيس شورا، معاون آموزشي وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري، معاون فنّاوري وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري، معاون طرح و توسعه وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري، معاون پژوهش فرهنگستان علوم جمهوري اسلامي ايران، شش نفر از اعضاي هيأت علمي برجسته كشور و دبير شوراي قطب هاي علمي كشور)

وظايف شوراي قطب هاي علمي
 

1. سياست گذاري و تصميم گيري در زمينه ايجاد، توسعه و انحلال قطب هاي علمي دركشور
2. تعيين ضوابط شناسايي، حمايت و ارزيابي قطب هاي علمي
3. بررسي و تأييد نهايي صلاحيت قطب هاي علمي
* شوراي قطب هاي علمي به منظور بررسي هاي كارشناسي، كميته ها و كميسيون هاي تخصصي مشورتي تشكيل داده است.
** شوراي قطب هاي علمي داراي كميته هماهنگي، متشكل از دبيران كميته هاي تخصصي پنج گانه (علوم پايه - كشاورزي و منابع طبيعي - علوم انساني و هنر - فني و مهندسي دام پزشكي)، دبير شوراي قطب هاي علمي و دبير، دبيرخانه قطب هاي علمي است.
اعتبارات مالي قطب هاي علمي طي برنامه سوم توسعه
بند 9 راهكارهاي اجرايي قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهور اسلامي ايران (1383 - 1379) اذعان مي دارد "از ايجاد مراكز و قطب هاي علمي و فنّاوري در كشور حمايت شده و زمينه هاي توسعه آن ها فراهم شود " لذا سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور در سال 1379 اقدام به تعيين رديف بودجه ايي مستقل با عنوان "تحقق قطب هاي علمي كشور " كرد.

پيشنهادهايي به منظور ارتقاء كمي و كيفي قطب هاي علمي كشور:
 

1. تشكيل قطب هاي علمي با حمايت دانشگاه ها و براساس نياز صنايع و سازمان ها باشد.
2. حمايت ويژه از قطب هاي علمي پيشرو در گسترش مرزهاي دانش و مولد علم توسط سازمان هاي متولي امر در كشور
3. معيارهاي متمركزي براي شناسايي قطب هاي علمي در كشور تعيين شود، ضمناً عواملي هم چون توانايي ارتباط كارا، موقعيت جغرافيايي و فاصله مكانيزم هاي طبيعي مناسبي براي گسترش و پراكنش قطب ها در سطح ملي هستند كه بايد به آن ها توجه داشت.
4. عنوان قطب هاي علمي بايد بسيار خاص و با جهت گيري تخصصي باشد.
5. ممانعت از فعاليت قطب هاي موازي در كشور
6. ايجاد شبكه هاي علمي در سطوح ملي، منطقه اي و بين المللي راهكار مناسبي براي پيوند دادن دانشگاه ها (هسته اصلي قطب ها)، صنايع و سازمان ها (مشتريان قطب ها) و مراكز پژوهشي خارج از دانشگاه ها (تشريع كنندگان انتشار علم و تكنولوژي در جامعه) است كه برخي كشورها در كنار ايجاد قطب هاي علمي به ايجاد آن اهتمام داشته اند.
7. با توجه به اين كه امر شناسايي و ارزيابي قطب هاي علمي در كشور به صورت متمركز انجام مي گيرد، بايد دقت نظر زيادي در يافتن مكانيزم هاي اصولي و علمي براي شناسايي قطب ها داشت چرا كه در غير اين صورت نه تنها به هدف اصلي تشكيل قطب ها كه همانا نوآوري، توسعه و پاسخگويي به نيازهاي علمي و فناوري كشور است، نمي توان دست يافت بلكه سبب ايجاد سيستمي ناسالم مي گردد كه دانشگاه هاي با نفوذ را به دريافت بودجه ها و درآمدهاي مالي بيشتر سوق مي دهد، در حالي كه اين پرداخت ها چندان مفيد و قابل توجيه نخواهد بود.
8. بايد سيستمي براي شناخت نيازهاي علمي و صنعتي در سطح ملي ايجاد كرد تا معيار مناسبي براي تشويق كار قطب هاي علمي در آن زمينه ها به دست آيد. چرا كه در اكثر مواقع قطب هاي علمي تنها به دنبال تحقيقات بنيادين نيستند و اهداف تحقيقات توسعه اي يا كار بردي را دنبال مي كنند كه بعضاً به دليل عدم وجود آگاهي كافي از نيازهاي موجود در سطح ملي و جهاني ممكن است نتوانند در انتشار علم و تكنولوژي به دست آمده، در كشور و فراتر از آن مفيد و مؤثر باشند.
9. به انجام تحقيقات بين رشته اي و ميان رشته اي توجه خاص شود.
10. ايجاد راهكارهاي مناسب به منظور ارتقاء ارتباطات فرامرزي و بين الملي
11. افزايش سطح ارتباط و هم كاري با صنعت و اقتصاد
12. بهبود روش هاي ارزيابي دقيق قطب هاي علمي به عنوان يكي از ضروريات ادامه فعاليت قطب ها و ارتقاء كيفي آن ها از طريق به كارگيري روش هاي مناسب كنترل كيفيقت
13. تعيين مكانيزمي به منظور تعيين اولويت هاي پژوهشي كشور و به تبع آن رهنمون و راهبري فعاليت هاي قطب ها در راستاي اولويت هاي تعيين شده و حل نيازهاي جامعه متناسب با نقشه جامع علمي كشور
14. توجه بيشتر به پژوهش هاي بنيادي قطب هاي علمي گروه علوم انساني و اجتماعي و به كارگيري مكانيزم ارزيابي مخصوص آن ها
15. توجه به مكان يابي قطب هاي علمي و سازگاري آن ها با شرايط اقليمي و بومي به منظور حل نيازهاي منطقه ايي و جلوگيري از تمركز زدايي قطب هاي علمي و ايجاد توازن در پراكنش قطب هاي علمي در سطح كشور
16. جلوگيري از تأثيرات سوء حاصل از تغيير و تحولات مديريتي در قطب هاي علمي با تدوين آئين نامه هاي علمي و عملي
17. ايجاد بستر مناسب و تسهيلات لازم در جهت كاربردي كردن علوم و صنعتي و نيمه صنعتي كردن نتايج تحقيقات و دستاوردهاي علمي و به طبع، ايجاد انگيزه بيشتر در محققان براي انجام تحقيقات كاربردي و رفع نيازهاي جامعه
18. عدم الگو برداري صوري صرف از ساير كشورها در تشكيل قطب هاي علمي كشور بدون توجه به شرايط و ويژگي هاي خاص اقليمي و بومي كشور
19. لازم است مسئولين تعريفي واحد، جامع، صحيح و متناسب با زمينه ها و بسترهاي آموزشي، پژوهشي و فنّاوري كشور از قطب علمي داشته باشند كه يقيناً اين امر نيازمند كار فرهنگي است.
20. ترويج فرهنگ پاسخگويي به سؤالات و مشكلات مطرح و جاري در بخش هاي مختلف كشور توسط قطب هاي علمي و معرفي قطب هاي علمي به عنوان مرجع پاسخگويي به نيازهاي تخصصي جامعه
21. توجه خاص به اهميت آينده پژوهي و نقش آن به عنوان يكي از محورهاي فعاليت قطب هاي علمي كشور
22. لزوم اجراي پروژه ملي آينده نگاري كشور به منظور دستيابي به فهرستي از قطب هاي علمي كه بتوانند پاسخگوي مشكلات و چالش هاي آتي كشور باشند.
منابع و مآخذ
[1] - پوركاشاني، سعيدحسين "بازنگري ساختار سازمان قطب هاي علمي كشور " مجموعه مقالات اولين همايش قطب هاي علمي كشور، بهار 1383، مؤسسه پژوهش و برنامه ريز آموزش عالي.
[2] - پايا، علي "تأملي درباره مهم ترين علل موفقيت قطب هاي علمي " فصل نامه پژوهش و برنامه ريزي در آموزش عالي، شماره ي 30، صص 137 - 157، زمستان 1382.
[3] - كيواني، جعفر؛ فراستخواه، مقصود "قطب هاي علمي (فلسفه، الگوها و كاركردها) " مجموعه مقالات اولين همايش قطب هاي علمي كشور، بهار 1383، مؤسسه پژوهش و برنامه ريزي آموزش عالي.
[4] - شريفي تهراني، عباس؛ احمدزاده، مسعود "جايگاه و ويژگي هاي قطب هاي علمي و نقش آن ها در توسعه علوم و فناوري كشور " مجموعه مقالات اولين همايش قطب هاي علمي كشور، بهار 81، مؤسسه پژوهش و برنامه ريزي آموزش عالي.
[5] - گزارش دبيرخانه قطب هاي علمي كشور، بهار 1386.
فصلنامه رهيافت، شماره 41
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سایت: samsam
/ج