انتقال به مدرنيته (2)

تعريف نهضت اصلاح دينى
 

نهضت اصلاح دينى جريانى پيچيده و نامتجانس بود و با موضوعاتى بسيار گسترده تر از اصلاح آموزه هاى كليسا سروكار داشت. اين نهضت به موضوعاتِ اساسى در ساحت اجتماع، سياست و اقتصاد توجه داشت كه بسيار پيچيده تر از آنست كه بتوان به تفصيل در اين جا از آن بحث كرد. مسايل مورد بحث در نهضت اصلاح دينى، نظر به اهميت بعضى از موضوعات الهياتى در يك كشور (مثلا آلمان) و غالباً بى اهميت در جاى ديگر (مثلا در انگلستان) از يك كشور به كشور ديگر فرق مى كرد. موضوع آمرزش نامه فروشى كه در خاستگاه هاى نهضت اصلاحى ويتنبرگ نقش مهمى داشت، در ژنو، استراسبورگ يا زوريخ اهميّتى در خور مقايسه نداشت. به طور مشابه، اقتدار پاپ در مورد الغاى ازدواج هاى سلطنتى، كه اهميت آن در ارتباط با آغاز به كار نهضت اصلاح دينى در انگلستان در قالبى سياسى پديدار شد (اگرچه تأثير آن بر جوهره الهياتى نهضت اصلاح تا اندازه اى ناچيز بود)، در آلمان يا سوئيس چندان مورد توجّه نبود. اوضاع و احوال خاص هر منطقه به نهضت هاى اصلاحى متناسب با همان منطقه منجر شد.
در پاسخ به نهضت اصلاح دينى، را در سال 1545 تشكيل دهد. اين شورا كار ايضاح و تعريف طرز تفكر و اعمال دينى كاتوليك را در برابر حريفان پروتستان انجيلى خود برعهده گرفت.
اصطلاح «نهضت اصلاح دينى» به چند معنا به كار مى رود و متمايز ساختن معانى آن مفيد است. تعريف اين اصطلاح مى تواند متضمن چهار عنصر باشد:
الف. نهضت اصلاح دينى لوترى
ب. نهضت اصلاح دينى كالونى (كليساى اصلاح شده)
ج. نهضت اصلاح دينى افراطى (باز تعميد گرايى)
د. نهضت اصلاح دينى كاتوليكى (ضد نهضت اصلاح دين)
اصطلاح «نهضت اصلاح دينى»، به معنى عامّ آن، براى اشاره به هر چهار جنبش فوق بكار مى رود. اين اصطلاح همچنين به معنايى نسبتاً محدودتر، يعنى به معناى «نهضت اصلاح دينى پروتستان» نيز به كار مى رود كه نهضت اصلاح كاتوليك را از شمول خود خارج مى كند و در اين معنى، به سه حركت پروتستانى مذكور در بالا اشاره دارد. اما در بسيارى از آثار محققانه اصطلاح «نهضت اصلاح دينى» براى اشاره به آنچه كه گاهى به «نهضت اصلاح دينى اقتدارگرا» مربوط است و شامل بازتعميدگرايان (آناباپتيسم) نمى شود.

الف. نهضت اصلاح دينى لوترى
 

نهضت اصلاح لوترى به طور خاص به سرزمين آلمان و نفوذ فراگير شخصى فرهمند ـ مارتين لوتر ـ مرتبط است. لوتر به ويژه با آموزه عادل شمردگى، كه نكته محورى تفكر دينى او را تشكيل مى داد، سروكار داشت. نهضت اصلاح دينى لوتر در ابتدا نوعى حركت دانشگاهى بود كه بيشتر به اصلاح تدريس الهيات در دانشگاه ويتنبرگ توجه داشت. دانشگاه ويتنبرگ دانشگاه مهمى نبود، و اصلاحاتى كه توسط لوتر و همكارانش در دانشكده الهيات معمول شد چندان مورد توجه واقع نشد. تلاش هاى شخصى لوتر ـ مثل اعلام مواد نود و پنج گانه مشهور (31 اكتبر 1517) ـ بود كه موجب جلب علاقه چشمگير شد و انديشه هاى رايج در ويتنبرگ را در معرض توجه مخاطبان بيشترى قرار داد.
به عبارت دقيق تر، نهضت اصلاح لوترى فقط در سال 1522، زمانى كه لوتر از انزواى اجبارى خود در وارتبورگ يكى از همكاران دانشگاهى لوتر در ويتنبرگ، برنامه اى اصلاحى را در ويتنبرگ آغاز كرد كه ظاهراً رو به افول گذاشت. لوتر با ايمان به اين كه براى جان سالم به دربردن نهضت اصلاح دينى از كار بى موقع كارلشتات، به وجود او نياز است، از پناهگاه خود بيرون آمد و به ويتنبرگ برگشت.
در اين هنگام، برنامه لوتر براى اصلاح دانشگاه به برنامه اصلاح كليسا و اجتماع تغيير يافت. ديگر محل فعاليت لوتر جهان انديشه هاى دانشگاهى نبود، وى در اين زمان بود كه دريافت كه او را رهبر يك حركت اصلاحى دينى، اجتماعى و سياسى اى مى شناسند كه در نظر بعضى ناظران معاصرش راه را بر نوعى نظم اجتماعى و دينى جديد در اروپا مى گشود. در واقع، برنامه اصلاحى لوتر خيلى محافظه كارانه تر از برنامه همكاران او در كليساى اصلاح شده، مثل اولريش تسوينگلى، بود.

ب. نهضت اصلاح دينى كالوَنى
 

نهضت اصلاح دينى كالونى، كه كليساهاى اصلاح شده (مثل كليساهاى پرسبيترى) دنبال كرد.
بيشتر الهيدانان اوليه كليساى اصلاح شده، مثل تسوينگلى، داراى پيشينه دانشگاهى بودند، اما برنامه اصلاحى آنها ذاتاً دانشگاهى نبود. آنها توجه خود را به كليسايى معطوف كردند كه آن را در شهرهاى خاصى از سوئيس، مثل زوريخ، برن و بال ديده بودند. لوتر اعتقاد جازم داشت كه آموزه عادل شمردگى اهميت اساسى در برنامه اصلاح اجتماعى و دينى او دارد، اما متفكران نخستين كليساى اصلاح شده علاقه نسبتاً كمى به اعتقادات داشتند چه رسد به اعتقادى خاص. برنامه اصلاحى آنان، برنامه اى نهادين، اجتماعى و اخلاقى و از بسيارى جهات شبيه مطالبات اصلاحىِ نشئت گرفته از حركت اومانيستى بود.
امروزه عموماً اعتقاد بر اين است كه تثبيت كليساى اصلاح شده با تثبيت نهضت اصلاحى زوريخ، بعد از مرگ تسوينگلى در جنگ (1531)، تحت نظر جانشين وى، هاينريش بولينگر آغاز شد و با ظهور ژنو به عنوان پايگاه قدرت آن و ظهور كالون به عنوان سخنگوى مهم آن، در دهه 1550 پايان يافت. تغيير تدريجى قدرت در درون كليساى اصلاح شده (در ابتدا از زوريخ به برن و پس از آن از برن به ژنو) در مقطع 1520 تا 1560 به وقوع پيوست و در نهايت تفوق شهر ژنو، نظام سياسى آن (جمهوريت) و متفكران دينى آن (در ابتدا كالوَن، و بعد از مرگ او، تئودور بز) را در كليساى اصلاح شده تثبيت كرد. اين تحوّل از طريق تأسيس دانشگاه شهر ژنو (بنيان گذارى شده در سال 1559)، كه در آن كشيشان كليساى اصلاح شده تربيت مى شدند، تحكيم يافت.

ج. نهضت اصلاح دينى افراطى (بازتعميدگرايى)
 

اصطلاح «بازتعميدگرا» را نام برد) كه بحث آنها اين بود كه تسوينگلى به اصول اصلاحى خودش وفادار نبود. به چيزى موعظه مى كرد و غير آن را انجام مى داد.
اگرچه تسوينگلى وفادارى خود را به اصلِ «فقط كتاب مقدس» اظهار كرد، اما گربل احتجاج مى كرد كه او تعدادى از اعمال ـ از جمله تعميد طفل، ارتباط وثيق بين كليسا و رياست دادگاه بخش و شركت مسيحيان در جنگ ـ را كه توسط كتاب مقدس تأييد يا مقرر نشده بود، ابقا كرد. چنين متفكرانى در پاى بندى به اصلِ فقط كتاب مقدس، افراط مى كردند; مسيحيانِ تابع كليساى اصلاح شده فقط بايد به امورى كه به طور صريح در كتاب مقدس تعليم داده شده اعتقاد ورزند و عمل كنند. تسوينگلى از اين امر احساس خطر كرد و آن را نوعى تحول متزلزل كننده ديد كه كليساى اصلاح شده زوريخ را به قطع ريشه هاى تاريخى آن و جدايى از پيوند آن با سنت گذشته مسيحى تهديد مى كرد.
شمارى از عناصر مشترك را در سلسله رويدادهاى جنبش آناباپتيستى مى توان مشاهده كرد: بى اعتمادى عمومى به مرجعيّت بيرونى، ردّ تعميد اطفال و پذيرش تعميد مؤمنان بالغ، مالكيت مشترك اموال و تأكيد بر صلح دوستى و آشتى جويى و تسليم. براى مثال در سال 1527، حكومت هاى زوريخ، برن و سنت گالن مى شناسند. «نهضت اصلاح دينى افراطى» به نظر ويليامز بايد با «نهضت اصلاح اقتدارگرا»، كه او آن را در كل با حركت هاى لوترى و اصلاحى يكى مى دانست، مقايسه مى شد.

د. نهضت اصلاح دينى كاتوليكى
 

اين اصطلاح را غالباً براى اشاره به حيات مجدد در درون آيين كاتوليك روم در دوره پس از برپايى شوراى ترانت (1545) به كار مى برند. در آثار عالمانه قديمى تر، اين حركت را غالباً «ضد نهضت اصلاح دينى» معرفى مى كنند. همانطور كه اين اصطلاح نشان مى دهد، كليساى كاتوليك روم به منظور محدود ساختن نفوذ نهضت اصلاحى پروتستان، راه هاى مبارزه با آن را فراهم ساخت. اما به طور روزافزون روشن مى شود كه كليساى كاتوليك روم براى از بين بردن زمينه هاى انتقاد پروتستان ها تا اندازه اى از طريق اصلاح درونى خود با نهضت اصلاح دينى به مقابله برخاست. به اين معنا، حركت فوق به همان اندازه كه عكس العملى بر ضدّ نهضت اصلاح پروتستانى بود، نوعى اصلاح كليساى كاتوليك روم هم بود.
همان دغدغه هايى كه زيربناى نهضت اصلاح دينى پروتستانى در شمال اروپا بود، موجب احياى كليساى كاتوليكى، به ويژه در اسپانيا و ايتاليا شدند. شوراى ترانت كه مهم ترين بخش نهضت اصلاح كاتوليكى بود، آموزه هاى كاتوليكى راجع به شمارى از موضوعات مبهم را روشن كرد و اصلاحات به شدّت ضرورى را در ارتباط با سلوك روحانيون، مقررات كليسايى، تعليم و تربيت دينى و فعاليت تبليغى معمول كرد. حركت براى اصلاح در درون كليسا عمدتاً از طريق اصلاح بسيارى از فرقه هاى دينى قديمى تر و برقرار ساختن فرقه هاى جديد (از قبيل يسوعيان كه در اصل عامل مطالبات اصلاح گرانه بود، چه از جانب اومانيست ها و چه از جانب پروتستان ها، از بين رفت.

موضوعات الهياتى مورد بحث در نهضت اصلاح دينى
 

از مجموع تجزيه و تحليل هاى ارائه شده تا به حال روشن شد كه نهضت اصلاح دينى جنبشى پيچيده بود كه بحث از موضوعاتِ گسترده اى را در دستور كار خود داشت. محور مباحثات تا اندازه اى، منابع الهيات مسيحى بود و تا حدى آموزه هايى كه از به كار بستن آن منابع پديد آمده بود. ما اين موضوعات را بطور جداگانه مورد ملاحظه قرار مى دهيم.

الف. منابع الهيات
 

جريان اصلى نهضت اصلاح دينى، نه در پى برقرار كردن سنّت تازه اى در مسيحيت بلكه در پى احيا و تصحيح سنّت موجود بود. اصلاح گرانى مثل لوتر و كالون، با تصريح به اين كه الهيات مسيحى در اصل بر اساس كتاب مقدس بنيان گذارى شده است، معتقد به لزوم رجوع به كتاب مقدس به عنوان منبع اوليه و نقدكننده الهيات مسيحى بودند. شعار «فقط كتاب مقدس»، ويژگى شاخص اصلاح گران شد. اين شعار حاكى از باور اساسى آنان به اين كه بود كتاب مقدس تنها منبع لازم و كافى براى الهيات مسيحى است. اما چنانكه پس از اين خواهيم ديد، اين بدان معنا نبود كه آنان منكر اهميت سنت بودند.
اين تأكيد جديد بر كتاب مقدس چند نتيجه بىواسطه داشت. اعتقاداتى كه ابتناى آن بر كتاب مقدس را نمى توان اثبات كرد يا بايد رد مى شدند، يا بايد تصريح مى شد كه پايه و اساسى ندارند. مثلا اصلاح گران علاقه اى به آموزه آبستنى مقدس حضرت مريم (يعنى اين اعتقاد كه حضرت مريم، به عنوان مادر حضرت عيسى(علیه السّلام) ، بدون هيچ شائبه اى از گناه آبستن شد) نشان ندادند. آنها اين موضوع را فاقد مأخذى در كتاب مقدس مى دانستند و به اين ترتيب آن را كنار گذاشتند. به تدريج، در جامعه مسيحى به جايگاه عمومى كتاب مقدس اهميّت تازه اى داده شد. وعظ از روى متن، شرح نويسى بر كتاب مقدس و آثار مربوط به الهيات ناظر به كتاب مقدس (مثل كتاب مبادى كالون) به تدريج شاخصه نهضت اصلاح دينى شد.

ب. آموزه لطف
 

دوره نخست نهضت اصلاح دينى، تحت تاثير برنامه شخصى مارتين لوتر بود. لوتر با اعتقاد به اين كه جامعه مسيحيت به طور نادانسته در نوعى پلاجيوس گرايى افتاده است، آموزه عادل شمردگى از طريق ايمان را به هر كسى كه به او گوش فراداد، اعلام كرد. اين سؤال كه «من چگونه مى توانم خدايى مهربان پيدا كنم؟ و شعار «تنها از طريق ايمان» در بيشتر شهرهاى اروپاى غربى طنين انداز شد و سبب شهرت يافتن مارتين لوتر در بخش عظيمى از جامعه مسيحى گشت.

ج. آموزه آيين هاى مقدس
 

در دهه 1520، اين ديدگاه كه آيين هاى مقدس نشانه هاىِ ظاهرىِ لطف ناديدنى خدا هستند، در محافل اصلاح طلب به خوبى تثبيت شد. اين ربط ساختگى بين آيين هاى مقدس و آموزه عادل شمردگى (تحولى كه به طور خاص به لوتر و همكار او در ويتنبرگ، فيليپ ملانشتون نسبت داده مى شد) سبب ايجاد علاقه جديدى به آيين هاى مقدس شد. ديرى نپاييد كه اين بخش از الهيات، موضوع بحث و جدل مهمى از جانب اصلاح طلبان شد، كه بر سر تعداد و طبيعت آيين هاى مقدس با طرف كاتوليك خود مخالفت داشتند، و نيز از جانب لوتر و تسوينگلى كه بگونه اى خشم گينانه بر سر اين كه آيا واقعاً حضرت مسيح در مراسم عشاء ربّانى حاضر است و اگر حاضر است به چه معنى، بحث مى كردند. ديدگاه لوتر، كه غالباً تحت عنوان «يگانگى جسم و خون مسيح با شراب و نانى كه هنگام عشاء ربانى خورده مى شود» زنده مى شود، معرّف جدايى شديد از تعاليم سنتى بود.

د. آموزه كليسا
 

اگرچه نسل نخست اصلاح گران توجه خود را به مسئله لطف معطوف كرده بودند، نسل دوم مسئله كليسا را در كانون توجه خود قرار دادند. بايد دانست كه تصور لوتر از «اصلاح» در بدو امر، اصلاح كليسا از درون بود. او حاميان خود را اصلاح كنندگان كليسا از درون مى دانست نه يك گروه انشعاب يافته. لوتر در پى آن نبود كه از كليساى قرون وسطى جدا شود; او مجبور شد كه عهده دار يك برنامه اصلاحى بيرونى درباره كليسا بشود. لوتر، حتى در همان اواخر يعنى در سال 1519، كاملا پس از كشف «عدالت خدا» و اعلام مواد نود و پنج گانه خود، نوشت:
متأسفانه، در رُم امورى در كار است كه اصلاح شدنى نيست، اما دليلى وجود ندارد ـ و نه مى تواند وجود داشته باشد! ـ كه كسى خود را از كليسا جدا كند. بلكه هر چه اوضاع بدتر شود، بايد بيشتر به كليسا كمك كرد و در كنار آن بود; زيرا با تفرقه و بيزارى هيچ چيز درست نمى شود.
شقاق و جدايى بر لوتر تحميل شد نه اين كه او آن را اختيار كرد. اما در دهه 1540، وقوع جدايى دائمى بين گروه هاى پروتستانى و كليساى كاتوليكى كاملا قابل پيش بينى بود. اصلاح گران پس از جدا شدن از جريان اصلى كليساى كاتوليك بر سر آموزه لطف، براى ايجاد نوعى نظريه منسجم درباره كليسا كه اين جدايى را توجيه كند و اساسى براى كليساهاى جديد پروتستانىِ نوخاسته در شهرهاى اروپاى غربى به دست دهد، تحت فشار قرار گرفتند. در حالى كه لوتر به طور خاص با آموزه لطف سروكار داشت، اين مارتين بوسر و جان كالون بودند كه نقشى اساسى در پديد آوردن تصور پروتستانى از كليسا ايفا كردند.
تحول اساسى عبارت است از صورت بندى دوباره ويژگى هاى هويت بخش كليسا. به نظر كالون دو ويژگىِ تمايزبخش از اين دست وجود داشت: تعليم مطابق با واقع انجيل، و اجراى درست شعاير. بوسر خواهان آن بود كه پاى بندى به انضباط كليسايى به شكلى شايسته را به عنوان عنصر سوم اضافه كند. كالون، در حالى كه اهميت چنين موضوعى را قبول داشت (مثلا به دليل برپا كردن انجمن ژنو) آن را در تعريف كليسا داراى اهميت اساسى نمى دانست. براساس اين رويكرد، كالون احتجاج كرد كه پيوستگى تاريخى با كليساى پاپى براى پروتستان ها اهميت بنيادين ندارد. بنابر استدلال او در كتاب پاسخ به سادُلِتو ، پيوستگى اعتقادى به مسيحيت اوليه، در قياس با به پيوستگى تاريخى با نهادهاى وابسته به آن اهميت بيشترى داشت. تعليم دادن آنچه كه آگوستين تعليم داد، بر حفظ پيوند با مجموعه اى كه با آگوستين پيوند تاريخى داشت، اما، به نظر وى، بر الهيات آگوستين سرپوش گذاشته بود، ترجيح داشت.

4 ـ دوران پس از نهضت اصلاح دينى
 

ظاهراً اين يك قاعده كلى در تاريخ است كه دوران هاى خلاقيّت شگرف، دوره هاى ركود را به دنبال خود دارند. دوران نهضت اصلاح دينى هم از اين قاعده مستثنى نيست. دوران پس از نهضت اصلاح، شايد به خاطر تمايل به محافظت از يافته هاى اين دوران، شاهد بسط نوعى رويكرد قويّاً مدرسى به الهيات بود. يافته هاى اصلاح طلبان، از طريق ايجاد تعدادى از آثار نظام مند درباره الهيات مسيحى، تدوين شد و جاودانه گشت.
در دوره پس از مرگ كالون، دلبستگى تازه اى به روش ـ يعنى سامان دهى نظام مند تصورات و استنتاج منسجم آنها ـ شدت يافت. الهيدانان اصلاح گر خود را موظف به دفاع از انديشه هاى خويش هم در برابر رقيبان لوترى و هم رقيبان كليساى كاتوليك روم ديدند. ارسطوگرايى، كه تا اين زمان از نظر كالون تا حدّى در معرض ترديد بود، اينك به عنوان پشتيبان مورد استفاده قرار گرفت. برهانى ساختنِ سازگارى درونى و انسجام كالونيزم اهميت روزافزونى يافت. در نتيجه اين امر، بسيارى از نويسندگان كالونى، به اين اميد به ارسطو بازگشتند كه نوشته هاى ارسطو درباره روش بتواند سرنخ هايى را براى استوار ساختن الهيات بر بنيان عقلى محكم ترى، در اختيار آنان قرار دهد. تحولات زير در طى اين دوره اهميت خاص دارند:
(الف) علاقه جديد به روش. اصلاح طلبانى مثل لوتر و كالون علاقه نسبتاً كمى به مسائل مربوط به روش داشتند. الهيات نزد اين دو، در درجه اول، با تفسير كتاب مقدس سروكار داشت. در واقع، كتاب مبادى كالون را مى توان نوعى اثر راجع به «الهيات مربوط به عهدين» دانست كه مفاهيم اصلى كتاب مقدس را به صورتى منظم جمع آورى و عرضه مى كند. اما در مكتوبات تئودور بز، جانشين كالون در مديريت فرهنگستان ژنو (موسسه تربيتى مربوط به كشيش هاى پيرو كالون در سراسر اروپا)، علاقه جديدى نسبت به مسائل مربوط به روش وجود داشت. آنان براى ترتيب منطقى مطالب و استوار ساختن آنها بر اصول اوليه اهميت فوق العاده قائل بودند. شايد تأثير اين تحول در چگونگى پرداختن بز به آموزه تقدير ازلى بسيار آشكار است. به اين نكته بعداً مى پردازيم.
ب. رشد آثار مربوط به الهيات نظام مند. ظهور حكمت مدرسى در درون محافل الهياتىِ لوترى، كالونى و كاتوليكى منجر به پيدايش آثار گسترده در باب الهيات نظام مند شد كه از بسيارى جهات با كتاب الهيات جامع توماس آكويناس قابل مقايسه است. هدف اين آثار آن بود كه تقريرهاى موشكافانه و جامعى از الهيات مسيحى عرضه كنند و نقاط قوت ديدگاه هاى خود و نقاط ضعف حريفان خود را اثبات كنند.
به اين ترتيب، تئودور بز (1605ـ1519)، نويسنده مشهور پيرو كالون، كه از سال 1559 تا 1599 سمت استادى الهيات را در فرهنگستان ژنو بر عهده داشت، سه جلد از كتابش به نام Tractationes Theologicae را نوشت (82ـ1570). اين سه جلد، با استفاده از منطق ارسطويى، تقريرى به لحاظ عقلى منسجم از عناصر اصلى الهيات اصلاح شده را عرضه مى كند. حاصل كار نوعى تقرير شديداً استدلالى و از حيث عقلى دفاع پذير از الهيات كالون است كه در آن، بعضى از مسائل حل ناشده اين الهيات (كه عمدتاً به آموزه هاى تقدير ازلى و كفاره مربوطند) توضيح داده مى شود. برخى از نويسندگان چنين اظهار نظر كرده اند كه دلبستگى به وضوح منطقىِ بز، او را به ارائه تصويرى خطا از كالون در تعدادى از نكات حساس كشانده است; ديگران چنين احتجاج كرده اند كه بز، با نظم و ترتيب بخشيدن به نتايج غيرمنسجم الهياتِ كالون، آن را كارآمدتر كرد. به اين ترتيب، نقطه آغاز الهيات اصلاح شده به پرداختن به اصول كلى انجاميد نه يك حادثه تاريخى خاص. اين تقابل با كالون روشن خواهد بود. محور الهيات و خاستگاه آن نزد كالون، چنان كه كتاب مقدس بر اين امر گواه است. عيسى مسيح است.

اعترافى كردن و دل مشغولى نسبت به آموزه صحيح
 

آيين لوترى و آيين كالونى در بسيارى جهات بسيار با يكديگر مشابهت داشتند. هر دو مدعى بودند كه انجيلى هستند و كم و بيش يك سنخ از جنبه هاى اساسىِ آيين كاتوليك روم را رد مى كردند. اما لازم بود كه از يكديگر متمايز شوند و معلوم شد كه مطمئن ترين راه براى بازشناسى دو مجموعه اى كه در صورت عدم ايجاد تمايز خيلى شبيه به هم هستند، آموزه هاى دينى است. پيروان لوتر و پيروان كالون در بيشتر وجوه اعتقادى هماهنگى گسترده اى داشتند. با اين حال، يك موضوع در كار بود ـ آموزه تقدير ازلى ـ كه اين دو در باب آن اختلاف بنيادين داشتند. تأكيدى كه پيروان كالون، در سال هاى 1559ـ1662، بر آموزه تقدير ازلى داشتند، تا اندازه اى منعكس كننده اين واقعيت است كه اين آموزه آنها را از هم قطاران لوترى شان متمايز مى ساخت.
اهميت اين نكته را به آسانى مى توان از طريق مقايسه وضعيّت آلمان با وضعيّت انگلستان تصديق كرد. نهضت اصلاح دينى انگلستان در قرن شانزدهم، كه تحت حاكميت هنرى هشتم (1509-1547) بود، چندان ارتباطى با همتاى آلمانى خود نداشت. در آلمان بين لوترى ها و كاتوليك ها كشمكش طولانى اى وجود داشت و هر يك تلاش داشت كه در منطقه مورد منازعه كسب نفوذ كند. در انگلستان، هنرى هشتم به آسانى اعلام كرد كه فقط يك كليساى ملّى در قلمرو او وجود دارد. به فرمان شاه فقط يك گروه مسيحى در انگلستان وجود داشت. كليساى اصلاح شده انگليسى مُلزم نبود كه خود را به گروه مسيحى ديگرى در منطقه مرتبط بداند. نهضت اصلاح دينى در انگلستان، در آغاز، حركت خود را به گونه اى آغاز كرد كه نياز به هيچ گونه اعلام موضع اعتقادى نداشت، از اين حيث كه خطوط فكرى كليسا در انگلستان به لحاظ اجتماعى قبل از نهضت اصلاح دينى دقيقاً به همان شيوه بعد از اين نهضت مشخص شد. اين بدان معنا نيست كه بگوييم هيچ گونه بحث الهياتى در زمان نهضت اصلاح دينى در انگلستان درنگرفت; شايان ذكر است كه اين بحث ها را سرنوشت ساز و هويت بخش تلقى نكردند (مك گراث 1990).
كليساى لوترى در آلمان مجبور بود كه موجوديّت و خطوط اعتقادى خود را اعلام و از آن دفاع كند; زيرا از كليساى كاتوليكى قرون وسطى منشعب شده بود. كليساى كاتوليك در مناطق مربوط به لوتر ادامه حيات داد و مذهب لوترى را وادار به پرداختن به توجيه موجوديّت خود كرد. اما كليساى وابسته به هِنرى در انگلستان خود را متّصل به كليساى قرون وسطى دانست. كليساى انگلستان به عنوان يك واحد اجتماعى، كم و بيش به طور كامل معرفى شده بود; به گونه اى كه نيازى به معرفى بيشتر در سطح اعتقادى نداشت. مجموعه هاى گوناگون مشتمل بر ضوابط ايمانى كه در طى دوره فرمانروايى هنرى هشتم انتشار يافت، حاكى از نوعى جدايى مشخص از آيين كاتوليك سنّتى و رفتن به سوى پذيرش حداقل بعضى جوانب آيين پروتستان بود. اين فرآيند در دوره حاكميت ادوارد ششم ادامه يافت اما در دوره حاكميت مارى تئودور سركوب شد و در دوره حاكميت اليزابت اول به طور نامحسوسى تغيير جهت داد. معهذا اين اصل بنيادين دست نخورده ماند كه كليساى انگلستان صرف نظر از هويت الهياتى، فقط يك كليساى انگليسى و آن هم در پيوند با كليساى پيش از نهضت اصلاح دينى است.
دربار اليزابت (1559) مقرر داشت كه در انگلستان فقط يك كليساى مسيحى در كار است و آن كليساى انگلستان، كه حق انحصارى كليساى ماقبل نهضت اصلاح دينى را در اختيار داشته و كليسايى را به جاى آن نشانده كه مرجعيّت سلطنت را، به جاى مرجعيت پاپ به رسميّت مى شناسد. به اين ترتيب، براى كليساى انگلستان دليلى وجود نداشت كه خود را دل مشغول مسائل اعتقادى كند. اليزابت اطمينان داد كه اين كليسا هيچ رقيبى در انگلستان ندارد. يكى از اغراض پرداختن به اعتقادات، منشعب شدن است ـ و براى كليساى انگلستان چيزى نبود كه خود را از آن جدا سازد. انگلستان در دوران نهضت اصلاح دينى و دوران مابعد اين نهضت، از عواملى كه در بيشتر نقاط اروپا موضوع اعتقادات را آن چنان پراهميت كرد جدا نگاه داشته شد.

پيدايش مذهب اصالت عقل
 

نكته داراى اهميّت اساسى در اين جا، توجه به اوضاع و احوال سياسى در اروپا، مخصوصاً آلمان، در اواخر قرن شانزدهم است. در دهه 1550، آيين لوترى و كليساى كاتوليك روم در مناطق مختلف آلمان كاملا تثبيت شد. نوعى بن بست دينى بسط پيدا كرده بود كه ديگر مجالى براى گسترش يافتن مذهب لوترى در مناطق پيرو كليساى كاتوليك باقى نگذارده بود. بنابراين، نويسندگان لوترى، از طريق نشان دادن سازگارى درونى مذهب لوترى و ايمان آن به كتاب مقدس، بر دفاع از اين مذهب در سطح دانشگاهى تكيه كردند.
اگر اعتبار عقلانى آيين لوترى به شكلى قابل قبول معرفى مى شد، انتظار مى رفت كه اين مذهب بتواند براى پيروان كليساى كاتوليك كاملا جذاب از آب درآيد و آنها را نسبت به نظام اعتقادى خودشان دلسرد كند. اما تقدير چنين نبود. نويسندگان كاتوليك با كمك گرفتن از مكتوبات توماس آكويناس، در قالب آثار الهيات نظام مند، كه پيچيدگى روزافزونى پيدا مى كرد، به پاسخ گويى پرداختند. يوهانس كاپريلوس سهم عمده اى در دفاع فكرى از آيين كاتوليكى داشتند.
با توجه به اين كه مذهب كالونى تهاجم عمده اى را به خطّه اى آغاز كرد كه پيش از اين لوترى بود، وضعيت در آلمان در طى دهه 1560 و دهه 1570 حتّى پيچيده تر از جاهاى ديگر شد. در اين زمان سه فرقه عمده مسيحى، غالباً در يك منطقه جغرافيايى، به طور جدى تثبيت شدند ـ مذهب لوترى، مذهب كالونى و مذهب كاتوليكى روم. هر سه براى تعيين هويّت خود تحت فشار شديد بودند. پيروان لوتر مجبور بودند كه تفاوت هاى خود را با پيروان كالون از يك سو و با پيروان كليساى كاتوليك رم از سوى ديگر توضيح دهند. تعيين اعتقادات، مطمئن ترين راه تعيين هويت و توضيح تفاوت ها از كار درآمد: «ما به فلان معتقديم و آنها به بهمان». امروزه به طور كلى از دوره 1559-1622، كه مشخصه آن تأكيد تازه بر اعتقاد بود، به عنوان «دوره ارتدكسى» ياد مى كنند. شكل جديدى از گرايش به حكمت مدرسى هم در محافل الهياتى پروتستانى و هم محافل الهياتى پيرو كليساى كاتوليك شروع به رشد كرد، هم چنان كه هر دو مذهب درصدد نشان دادن عقلانى بودن و پختگى نظام هاى فكرى خود بودند.
نتيجه اين امر، شايد به طور اجتناب ناپذيرى، پيدايش تدريجى عقل گرايى در الهيات اروپاى غربى بود; از اين جهت كه دستيابى به توافق بر سر مسئله چيستى و تفوّق منابع الهياتى ميسّر نبود، محلّ بحث به سؤال از عقلانى بودن اعتقاداتِ حاصل آمده براى هر فرقه تغيير يافت (فاكس 1987). از اواخر سده پانزدهم به بعد، هم در ارتدكسى پروتستانى و هم در همتاى كاتوليك آن، نقش عقل اهميّتِ روز افزونى پيدا كرد. نقطه اوج اين رويكرد را مى توان در آثار پيروان برجسته لوتر و نظريه پردازان اعتقادى كليساى اصلاح شده، در قرن هفدهم، مشاهده كرد.
به هر حال، روند فوق به اين ديدگاه ميدان داد كه عقل منبعى مستقل از ويژگى هاى سنّت دينى است، كه مى تواند براى الهيات عقلى به مثابه بنيانى كافى و وافى به كار آيد. جنگ هاى سى ساله، كه با قرارداد صلح وِستفاليا (1648) پايان يافت، بر سر موضوعات دينى درگرفت و استمرار يافت. هنگام پايان يافتن اين جنگ، در اروپاى غربى بى رغبتى خاصى نسبت به مطالب مرتبط به دين وجود داشت كه در واكنش به تندروى هاى دينىِ جامعه پيورتين ها در انگلستان اين بى رغبتى انگيزه قوى ترى يافت.
ارج نهادن همگانى به محسنات تسامح دينى، پيدايش آرمان هاى آزاد انديشانه را شتاب بخشيد. ظهور عقل گرايى، در آغاز در شكل هايى متأثر از فلسفه لاك، در انگلستان، و به دنبال آن در شكل هاى روشن تر در جنبشى كه با مسامحه به «دئيسم» بود، روى موافق نشان داد.
منبع: پایگاه دانشگاه ادیان و مذاهب