امام صادق عليه السلام اصلاح الگوي مصرف

مقدمه
 

يكي از ضعف هاي بزرگ امت اسلامي، بي توجهي به راهكارهاي اسلامي و ديني در مصرف است و به همين جهت، موجب ايجاد تنش در نظام عرضه و تقاضاي امكانات و ظرفيت هاي موجود در زندگي خود مي شوند. اگر نظام اسلامي ما بنابر فرمايش سكاندار اين نظام، مقام معظم رهبري (1) در زمينه «اصلاح الگوي مصرف»، تلاش كند، بي شك در آينده نزديك مي تواند به عنوان قطب اقتصادي در جهان، نقش اساسي را ايفا كندو همگان را به تعجب و حيرت وادارد. چنان كه قرآن كريم مي فرمايد:
يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار؛(2)
«كشاورزان را به شگفت آورد تا[انبوهي] آنها موجب خشم كافران گردد».
بي شك اهل بيت عليهم السلام تنها كساني هستندكه مي توانند ما را به سمت و سوي مصرف گرايي درست و مطلوب، سوق دهند، در اين نوشتار برآنيم تا از راهكارهاي عملي امام صادق عليه السلام در اين باره توشه برداريم.

مفهوم اسراف
 

روزي امام صادق عليه السلام در نزد شاگردان، آيه 67 سوره فرقان را تلاوت كرد، آنگاه مشتي سنگ ريزه از زمين برداشت، محكم در دست گرفت و فرمود:«اين، همان بخل و سخت گيري است(كه در آيه از آن نهي شده است)». سپس مشت ديگري برداشت و چنان دست خود را گشود كه همه آن بر روي زمين ريخت و فرمود:«اين، همان اسراف است». بار سوم مشت ديگري برداشت و كمي دست خود را گشود، به گونه اي كه مقداري فرو ريخت و مقداري در دستش باقي ماند و فرمود: «اين، همان اعتدال بين سخت گيري و اسراف است».
و همچنين فرمود:«كسي كه آبي را از نهر فرات براي خوردن بردارد و بعد از نوشيدن، زيادي آن را بيرون بريزد، اسراف كرده است». (3)
مردي خدمت امام صادق عليه السلام آمد. حضرت به او فرمود: «تقواي الهي پيشه كن. اسراف نكن و برخود هم سخت مگير. ميانه روي، مايه استواري است. تبذير همان اسراف است كه خداوند درباره آن فرموده، تبذير و زياده روي نكن».(4)

كمترين اسراف و تبذير
 

امام صادق عليه السلام فرمود: «پايين ترين مرتبه اسراف، عبارت است از: 1. دور ريختن آبي كه پس از آشاميدن اضافه آمده است. 2. اينكه لباس كار و لباس بيروني، يكي باشد.3. دور انداختن هسته خرما پس از خوردن خرما، (چون از هسته خرما ماده غذايي براي اشتران تهيه مي شود)».(5)

رعايت اعتدال در همه شرايط
 

انسان مؤمن مي بايست در همه شرايط از اسراف دوري كند؛ هر چند خوشايند ديگران نباشد. امام صادق عليه السلام فرمود:«من هر گاه چيز كمي هم درسفره مي افتد، آن را برمي دارم و اين كار باعث تعجب خادم مي شود و او مي خندد».(6)

علامات مسرف
 

هر كس از مرز اعتدال خارج گردد و مصرف را از حد نرمال خارج سازد، مسرف است و داراي ويژگي هايي است كه امام صادق عليه السلام در اين باره فرمود:«اسراف كننده را سه نشانه است: چيزي مي خرد و مي پوشد و مي خورد كه در شأن او نيست».(7)

ضررهاي مصرف گرايي
 

اگر انسان اسراف را در زندگي شخصي و اجتماعي خود حاكم سازد و به اندازه مصرف نكند، دچار ضررهايي براي خود و جامعه مي گردد كه از منظر امام صادق عليه السلام عبارت اند از:

1. فقر
 

«اسراف و زياده روي، باعث تنگدستي و فقر مي گردد و ميانه روي، موجب ثروت و بي نيازي مي شود».(8)

2. دوري از طاعت
 

«كسي كه مالي را در غير طاعت پروردگار بذل و بخشش كند، اسراف كار است و هر كسي كه در راه خير مصرف كند، ميانه روي كرده است».(9)

3. دشمني با خدا
 

بعضي در محضر امام صادق عليه السلام خرما خوردند و هسته آن را دور انداختند(در حالي كه هسته هاي آن قابل استفاده بود). امام عليه السلام فرمود: «اين، تبذير است و خدا فساد را دوست ندارد». (10)

4. عدم استجابت دعا
 

امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل مي فرمايد كه: «دعاي چند صنف و گروه از امت من مستجاب نمي شود: ... مردي كه خداوند به او روزي فراوان و مال كلان داده است، اما همه را بي رويه خرج كند و بعد از خدا بخواهد: پروردگارا! به من روزي بده. كه خداوند در جواب فرمايد: آيا من به تو روزي گسترده ندادم؟ چرا با اقتصاد و تدبير خرج نكردي و آن گونه كه فرمان داده بودم، عمل نكردي؟ چرا اسراف كردي؟ مگر من تو را از اسراف و ولخرجي منع نكرده بودم؟». (11)

مزيت هاي اعتدال در مصرف
 

اگر مسلمانان و جامعه اسلامي در مصرف نعمت هاي الهي زياده روي نكنند و الگوي مصرف اسلامي را رعايت كنند، بركات زيادي را نصيب خود مي كنند كه از ديدگاه امام ششم شيعيان عبارت اند از:

1. جدايي از فقر
 

«هر كسي كه در زندگي خود ميانه رو باشد، من ضمانت مي كنم كه او را كه هرگز تهي دست نشود».(13)

2. استواري و پايداري
 

«تقواي الهي پيشه كن، اسراف نكن و بر خود هم سخت مگير و ميانه روي، مايه استواري است».(13)

راهكارهاي اصلاح الگوي مصرف
 

از ديدگاه امام صادق عليه السلام مي توان با اتخاذ شيوه هاي درست و منطقي در زندگي شخصي و اجتماعي‌، جامعه اسلامي را از مشكل اسراف و تبذير نجات داد و به سوي مصرف گرايي صحيح سوق داد و سعادت دنيا و آخرت را نصيب خود و جامعه كرد. آن راهكارها، عبارت اند از:

1. آموزش اعتدال در مصرف
 

خداوند به پيامبرش ياد داد كه چگونه انفاق و خرج كند، بدين ترتيب كه روزي پيامبر هفت مثقال طلا داشت و دوست نداشت كه بخوابد و آن را انفاق و خرج نكند؛ لذا شبانه آن را صدقه داد. صبح كه شد، چيزي براي خود نداشت. اتفاقاً مرد بينوايي از او كمك خواست، ولي پيامبر چيزي نداشت كه به او بدهد. مرد فقير، پيامبر را ملامت كرد و پيامبرغمگين شد كه چرا چيزي ندارد تا به بدهد؛ زيرا پيامبر بسيار دل نازك و مهربان بود. در اينجا خداوند، رسولش را ادب فرمود و چنين دستور داد:
ولا تَعجلْ يَدك مَغلّولهَ الي عُنقك و لاَ تبسطها كلّ البسطِ فَتقعدَ مَلوماً مَحسورا (14) ؛
«دستت را به گردن مبند (زياد ممسك مباش) وآن را زياد هم نگشا (ولخرجي نكن)! پس در نتيجه ملامت شوي و حسرت خورده بماني».
خداوند مي خواهد به رسول خويش بفرمايد كه گاهي مردم از تو چيزي مي خواهند و تو را در ندادن معذور نمي دانند، اگر همه آنچه را كه داري، يكجا خرج كني،حسرت مي خوري. (15)

2. آينده نگري
 

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: روش زندگي سلمان چنان بود كه وقتي سهم خود را از بيت المال مي گرفت، هزينه سالانه اش را كنار مي گذاشت تا سال بعد فرا رسد و دوباره سهم خود را بگيرد. عده اي به سلمان اعتراض كردند: تو با اين زهدي كه داري، چرا چنين مي كني؟ تو از كجا مي داني، شايد امروز يا فردا بميري! او در پاسخ گفت: چرا شما اميدي براي زنده ماندن من نداريد؛ همچنان كه بيم داريد كه من بميرم؟ اي بي خبران! نمي دانيد كه نفس انساني در صورت عدم تامين معيشتش، مضطرب و نگران مي شود، اما وقتي كه هزينه زندگي اش تامين باشد، آرامش پيدا مي كند؟ (16)

3. مشكل گشايي از ديگران
 

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: ابوذر، چندين بچه شتر و بره گوسفند داشت. شير آنها را مي دوشيد و موقعي كه خانواده اش هوس گوشت مي كردند، يكي از آنها را سر مي بريد. نيز هنگامي كه مهماني به او مي رسيد و يا همشهريانش كساني احتياج به گوشت پيدا مي كردند، شتري نحر مي كرد و گوشت آن را تقسيم مي كرد و خود هم سهمي به اندازه ديگران- نه كم و نه زياد- بر مي داشت. پس چه كسي از اينها زاهد تر است؟ اينان كساني هستند كه رسول الله درباره شان آن گونه تعريف كرد؛ با اين همه آنان در زندگي خود، روزي نبود كه مالك هيچ چيز نباشند.(17)

4. روحيه ايثار
 

از نظر امام صادق عليه السلام مسلمانان به جاي مصرف يك طرفه و خود خواهانه، مي بايست به فكر همنوع خود باشند و با مصرف گرايي درست، «ايثار» به ديگران را از ياد نبرند؛ چنان كه آن حضرت درباره مسلمانان صدر اسلام مي فرمايد:
«زماني كه مسلمانان از مكه به مدينه هجرت كردند، در ابتداي ورود به مدينه هيچ چيز نداشتند، نه مسكن و پناهگاهي و نه خورد و خوراكي. لذا ايثار براي انصار، يك تكليف ضروري و لازم بود تا اينكه كم كم مهاجران خود را جستند و وضع زندگي شان نسبتاً سامان يافت». (18)

5. الگوگيري از سيره معصومان عليهم السلام
 

امام صادق عليه السلام از جامعه اسلامي مي خواهد كه به زندگي درست پيامبران و اولياي الهي بنگرند و مصرف گرايي صحيح را از آنان بياموزند؛ چنان كه آن حضرت مي فرمايد:
به من بگوييد ببينم سليمان بن داود را چگونه مي شناسيد؟ او از خدا براي خود سلطنت خواست؛ سلطنتي كه پس از او براي هيچ كس شايسته نباشد.خداوند هم به او چنين حكومت و سلطنتي داد و او حق مي گفت و به حقيقت عمل مي كرد و ما مي بينيم خداوند اين تقاضا و اين زندگي را براي او عيب نگرفت و براي هيچ مؤمني هم آن را عيب و ننگ نمي داند. قبل از سليمان، پدر او داود را در نظر بگيريد كه چه حكومت، قدرت و سلطنت محكمي داشت، و همچنين يوسف به پادشاه مصر گفت:«مرا خزانه دار خود قرار بده كه من، مردي امين و دانا هستم» و قدرت او چنان گسترش يافت كه تمام كشور مصر را تا سرزمين يمن فرا گرفت و همه در سال هاي خشكي و قحطي، از او طعام مي گرفتند. او نيز حق مي گفت و حق عمل مي كرد و كسي را نمي شناسيم كه اين زندگي را براي او ننگ و عار بداند.‌(19)

پي نوشت ها :
 

1. پيام نوروزي رهبر معظم انقلاب در سال 1388 ش.
2. فتح/29.
3. مجموعه الاخبار، باب171، ح3.
4. تفسير نورالثقلين، ج2، ص56.
5. وسائل الشيعه، ج2، باب28، ص384.
6. مجموعه الاخبار، باب171، ح7.
7. تفسير نورالثقلين، ج1، ص772.
8. وسائل الشيعه، ج15، ص258.
9. بحار الانوار، ج75، ص302.
10. همان، ص303.
11. فروع كافي، ج5، ص68.
12. خصال، شيخ صدوق، باب الواحد، ح32.
13. تفسير نورالثقلين، ج2، ص56.
14. اسراء/31.
15. فروع كافي، ج5، ص65.
17. همان.
18. همان.
19. همان.
 

منبع: فرهنگ کوثر81