دل من پير تعليم است و من طفل زبان دانش

شاعر : خاقاني

دم تسليم سر عشر و سر زانو دبستانش		دل من پير تعليم است و من طفل زبان دانش
نه هر دريا صدف دار است و هر نم قطره نيسانش		نه هر زانو دبستان است و هر دم لوح تسليمش
که طوفان جوش درد اوست جودي گرد دامانش		سر زانو دبستاني است چون کشتي نوح آن را
نه تا کعبش بود جودي و ني تا ساق طوفانش		خود آن کس را که روزي شد دبستان از سر زانو
بهر دم چار طوفان نيست در بنياد ارکانش		نه مرد اين دبستان است هرگز جنبشي در وي
که چون سگ در پس زانو نشاند شير مردانش		دبستان از سر زانوست خاص آن شير مردي را
به زانو پيش سگساران نشستن نيست امکانش		کسي کز روي سگ‌جاني نشيند در پس زانو
کف موسي و آب خضر بيني در گريبانش		کسي کاين خضر معني راست دامن گير چون موسي
همه تعليمش اشکالي که ناداني است برهانش		همه تلقينش آياتي که خاموشي است تاويلش
که درد سر زبان است و ز خاموشي است درمانش		مرا بر لوح خاموشي الف، ب، ت نوشت اول
چو نايش بي‌زبان بايد نه چون بربط زبان دانش		نخست از من زبان بستد که طفل اندر نوآموزي
که تا چون ناي سوي چشم رانم دم به فرمانش		چو ماندم بي‌زبان چون ناي جان در من دميد از لب
نه شيطان ماند و وسواسش نه آدم ماند و عصيانش		چنان در بوته‌ي تلقين مرا بگداخت کاندر من
صحيفه صفحه‌ي گردون و دوده جرم کيوانش		به گوش من فرو گفت آنچه گر نسخت کنم شايد
نگاريدم به سرخ و زرد ز اشک و چهره هزمانش		نوشتم ابجد تجريد پس چون نشره‌ي طفلان
ز يادم شد معمائي که هستي بود عنوانش		چو از برکردم اين ابجد که هست از نيستي سرش
هر آنچم حفظ جزوي بود شستم ز آب نسيانش		چو ديدم کاين دبستان راست کلي علم ناداني
که را استاد دانا بود چون من کرد نادانش		زهي تحصيل دانائي که سوي خود شدم نادان
چو خود در خود شود حيران کند حيرت سخندانش		چو طوطي کينه بيند شناسد خود بيفتد پي
ندانم کي رقوم آموز خواهم شد به ديوانش		در اين تعليم شد عمر و هنوز ابجد همي خوانم
که اين نارنج گون حقه به بازي کرد حيرانش		هنوزم عقل چون طفلان سر بازيچه مي‌دارد
که مشکين مهره آسوده است و نيلي حقه گردانش		نظاره مي‌کنم ويحک در اين هنگامه‌ي طفلان
بود هر جا که هنگامه است شب هنگام پايانش		به پايان آمد اين هنگامه کاينک روز آخر شد
چو موسي زنده در تابوت از آن دارم به زندانش		خرد ناايمن است از طبع ز آن حرزش کنم حيرت
گذر بر خيل فرعون است و ناچار است ز ايشانش		خرد بر راه طبع آيد که مهد نفس موسي را
گرفتم دست و افکندم به صف پاي ماچانش		هوا مي‌خواست تا در صف بالا برتري جويد
به آخر يافتم چون شاه زنبوران مسلمانش		به اول نفس چون زنبور کافر داشم ليکن
مرا اين سر چو پيدا شد بريدم سر به پنهانش		مگر مي‌خواست تا مرتد شود نفس از سر عادت
سر گورش بيند و دم چو تلقيم کردم ايمانش		ميان چار ديواري به خاکش کردم و از خون
وليکن ز اندرون باشد به مشک آلوده رضوانش		که گور کشتگان باشد به مون اندوده بيرون سو
که مهتاب شريعت را به شب کردم نگهبانش		نترسم زآنکه نباش طليعت گور بشکافد
برون سوخار ديدستي درون سو بين گلستانش		ز گور نفس اگر بر رست خار الحمدلله گو
که چرخش زير ران است و سر عيساست بر رانش		مرا همت چو خورشيد است شاهنشاه زند آسا
که سامانش همه شاهي و او فارغ ز سامانش		بلي خود همت درويش چون خورشيد مي‌بايد
که کوس رب هب لي مي‌زنند از پيش ميدانش		سليماني است اين همت به ملک خاص درويشي
دو سگ بيني نياز و آز بسته پيش دربانش		دو بت بيني جهان و جان فتاده در لگد کوبش
زهي سرمست عاقل جان، بقا نزل و رضا خوانش		زهي خضر سکندر دل هوا تخت و خرد تاجش
دو ذمي نفس و آمالش دو رسمي چرخ و کيهانش		دو خازن فکر و الهامش دو حارس شرع و توفيقش
نه چون خاقان چين از ظلم تاجي داده طقيانش		نه چون چيپال هند از جور تختي کرده طاغوتش
براي مرکب اخلاص نعل از تاج خاقانش		ز بهر مطبخ تسليم هيمه تخت چيپالش
سر آمال بودي گوي و پاي عقل چوگاتنش		چو در ميدان آزادي سواريش آرزو کردي
برون ساده درو بام و درون نعمت فراوانش		دلم قصر مشبک داشت همچون خان زنبوران
درون ويرانه و برخوان مگس بينند بريانش		نه خان عنکبوت آسا سرا پرده زده بيرون
که بيرون چون صدف عور و درون سو از گهر کانش		نه چون ماهي درون سو صفر و بيرون از درم گنجش
اشارت کرد دولت را که بالا خوان و بنشانش		برفتم پيش شاهنشاه همت تا زمين بوسم
که اشکم چون نمک بود و رخ زرين نمکدانش		به خوان سلوتم بنشاند و خوان حاجت نبود آنجا
که خاک جرعه چين شد خضر و جرعه آب حيوانش		به دستم دوستکاني داد جام خاص خرسندي
کسي کاين نقل و مجلس يافت حاجت نيست نقلانش		کسي کاين نزل و منزل ديد ممکن نيست تحويلش
دلم قربان عيد فقر و گنج گاو قربانش		مرا چون دعوت عيسي است عيدي هر زمان در دل
نعيم مصر ديده کس چه بايد قحط کنعانش		مرا دل گفت گنج فقر داري در جهان منگر
بساطي سازي از رخسار و جارويي ز مژگانش		بن دامان شبستان کن به شرط آنکه هر روزي
چه جوئي زين علف خانه که قحط افتاد درد خانش		چو براند اسب عمرت را عوانان فلک سخره
نبيني نان تنوري راکه طوفان کرد ويرانش		نيابي جو خنوري را که دوران سوخت بنگاهش
مخر چون ترک جو گفتي به يک جو ناز دهقانش		بديدي جو به جو گيتي ندارد جو در اين خرمن
چو دزد آويخت بر باري نه خر ماند نه پالانش		چو صرع آميخت با عقلي نه سر ماند نه دستارش
ز روز و شب دو سگ بسته است خوانسالار دورانش		فلک هم تنگ چشمي دان که بر خوان دفع مهمان را
بسي شيران دندان خاي و پي کرده است دندانش		نترسي زين سگ ابلق که دريده است پيش از تو
که يک ديگ تو را گشنيز نايد زان دو تا نانش		به چرخ گندناگون بر دو نان بيني ز يک خوشه
که از دريوزه‌ي عيسي است خشکاري در انبانش		بدين نان ريزه‌ها منگر که دارد شب برين سفره
که بي‌آبي است عالم را و در حيضند سکانش		نماز مرده کن بر حرص ليکن چون وضو سازي
به خون کشتگان آبوده شد خاک بيابانش		وگر گويم تيمم کن به خاکي چون کني کانجا
درون سو خبث و ناپاکي، برونسو در و مرجانش		نهاد تن پرستان را گل خندان گلخن دان
تو شيري روزه ميدار و مبين در سبع الوانش		سگان آز را عيد است چون مير تو خوان سازد
نه شرم از آبدست آيد نه ننگ از آب دستانش		نعيم پاک بستاند، چو کرد آلوده بسپارد
ز چندين خوردن خون رزان و خون حيوانش		دريغا کاش دانستي که در گلخن مي‌افزايد
سگ از بيرون در گردد تو هم کاسه مگردانش		بگو با مير کاندر پوست سگ داري و هم جيفه
تو کم ز افعي نه‌اي در پوست چون ماندي بجامانش		کشف در پوست ميرد ليک افعي پوست بگذارد
بکش يا بند کن يا کار فرما يا برون رانش		سليماني مکن دعوي نخست اين ديواني را
حواس کار کن در حبس تن مگذار و برهانش		چو جان کار فرمايت به باغ خلد خواهد شد
به مانده خاصگان در بند او فارغ در ايوانش		که خوش نبود که شاهنشه ز غربت باز ملک آيد
که دل زين هر دو مستغني است برتر زين وزان دانش		سفر بيرون ازين عالم کن و بالاي اين عالم
وزين دو کفه بيرون است هر کو هست وزانش		دو عالم چيست دو کفه است ميزان مشيت را
که ناهيد است ني کيوان که باشد خانه ميزانش		زني باشد نه مردي کز دو عالم خانه‌اي سازد
وگر تاج زرت بخشند سر درد زد و مستانش		ز خاک پاي مردان کن چو بخت حاسبان تاجت
که درويش آنکه سلطاني و درويشي است يکسانش		نه درويش است هرکش تاج سلطاني کند سغبه
که خاک پاي درويشان نمايد تاج سلطانش		دگر صف خاص تر بيني در او درويش سلطان دل
که از نون والقلم طغر است بر منشور فرقانش		نه خود سلطان درويشان خاص است احمد مرسل
به عريانان دهد زربفت و خود بينند عريانش		چو درويشي به درويشان نظر به کن که قرص خور
چو درويش خزان گردد پديد آيد زر افشانش		سخا هنگام درويشي فزون‌تر کن که شاخ زر
که يک بدهي و آنگه ده جزا خواهي زيز دانش		سخا بهر جزا کردن ربا خواري است در همت
که معذور است مار ار نيست چون نحل عسل شانش		ز بدگر نيکوي نايد تو عذرش ز آفرينش نه
تو آن منگر که اوحي ربک آمد وحي در شانش		و گرچه نحل وقتي نوش بارد نيش هم دارد
که دنيا سنگ استنجاست و آلوده است شيطانش		ميالاي ار تواني دست ازين آلايش گيتي
رقوم لوح محفوظ است اگر خواني به ايقانش		رقمهائي که مرموز است اندر خرقه از بخيه
غم معشوق سگ‌دل هست بر عشاق سگ‌جانش		همه کس عاشق دنيا و ما فارغ ز غم ايرا
که چون ماه دو هفته است آن کز افزوني است نقصانش		بدين اقبال يک هفته که بفزايد مشو غره
بدان افتادگي بنگر که بيني ماه آبانش		به چالاکي به بيد انجير منگر در مه نيسان
که اقبال مه نو هست با ادبار سرطانش		ز چرخ اقبال بي‌ادبار خواهي او ندارد هم
خود اينک لابقا مقلوب اقبال است برخوانش		بقائي نيست هيچ اقبال را چند آزمودستي
که هر کو هست نالان تر قوي تر زخم پيکانش		بترس از تيرباران ضعيفان در کمين شب
تو شب خفته به بالين تو سيل آيد ز بارانش		حذر کن ز آه مظلومي که بيدار است و خون باران
به خاک افکنده‌اي داري که لرزد عرش ز افغانش		ز تعجيل قضاي بد، پناهي ساز کاندر پي
که رستم در کمين است و کمندي زير خفتانش		چون بيژن داري اندر چه مخسب افراسياب آسا
چو کرمي کن به شب تابد ببين بيدار و سوزانش		تو همچون کرم قزمستي و خفته و آنکش آزردي
که سگ هم عفو مي‌گويد مگر دل شد پشيمانش		سگي کردي کنون العفو مي‌گو گر پشيماني
که طفل آنک گه زادن همي بينند گريانش		اگر پيري گه مردن چرا بيفتد نالانت
توبر گاو زمين برده اساس قصر و بنيانش		تو را از گوسفند چرخ دنيا مي‌نهد دنبه
همه خون تو زان شيري که خوردستي ز پستانش		زمين دايه است و تو طفلي، تو شيرش خورده او خونت
زمين خورده است و بيرون داده از تاک رز ستانش		مخور باده که آن خوني است کز شخص جوانمردان
درو نسو هست گورستان و بيرون سوست بستانش		زمين از شخص جباران چو نفس ظالم رعنا
سمرقند ار فلک بود و مهين اختر قدخانش		خراسان گر حرم بود و بهين کعبه ملک شاهش
ملک شه رفت چون وقتي نمويد خود خراسانش		قدر خان مرد چون روزي نگريد خود سمرقندش
کنون خاکستر و خاکي است مانده در سپاهانش		ملک شه آب و آتش بود رفت آن آب و مرد آتش
شبيخون کرد اجل تا گور خانه شد شبستانش		نه بر سنجر شبيخون برد ز اول گورخان و آخر
کنون صد فلسفي فلسي نيرزد پيش امکانش		زهي دولت که امکان هدايت يافت خاقاني
چه جاي زند و استا هست بازر دشت و نيرانش		تويي خاقانيا طفلي که استاد تو دين بهتر
که طوطي کان ز هند آيد نجويد کس به خزرانش		هدايت ز اهل دين آموز و قول فلسفي مشنو
محبسطي چيست و اشکالش قليدس کيست و اقرانش		فرايض ورز و سنت جوي، اصول آموز و مذهب خوان
نمازي کاين چنين نبود جنب خوانند اخوانش		نمازت را نمازي کن به هفت آب نياز ارنه
کسي کاندر پرستش هست هفت اندام کسلانش		نمازي نيست گرچه هفت دريا اندرون دارد
که يک دم چار رکعت کرد حاصل شد دو چندانش		نمازي کز سه علم آرد فلاطون پير زن بيني
يکي کحال کابل به ز صد عطار کرمانش		فقيهي به ز افلاطون که آن کش چشم درد ايد
که خود کحل الجواهر يافتند انصار و اعوانش		دو کون امروز دکاني است کحال شريعت را
به پيش آنکه ارواحند هاون کوب دکانش		ببند ار کحل دين خواهي کمر چون دسته‌ي هاون
که سيماب ضلالت ريخت در گوش اهل خذلانش		همه گيتي است بانگ هاون اما نشنود خواجه
که منع کحل سائي را نگون کردند اين سانش		فلک هم هاوني کحلي است کرده سرنگون گوئي

دل من پير تعليم است و من طفل زبان دانش

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته