بسي بر نيايد که بنياد خود

شاعر : سعدي

بکند آن که بنهاد بنياد بد		بسي بر نيايد که بنياد خود
نه چندان که دود دل طفل و زن		خرابي کند مرد شمشير زن
بسي ديده باشي که شهري بسوخت		چراغي که بيوه زني برفروخت
که در ملکراني بانصاف زيست		ازان بهره‌ورتر در آفاق نيست
ترحم فرستند بر تربتش		چو نوبت رسد زين جهان غربتش
همان به که نامت به نيکي برند		بدو نيک مردم چو مي‌بگذرند
که معمار ملک است پرهيزگار		خدا ترس را بر رعيت گمار
که نفع تو جويد در آزار خلق		بد انديش تست آن و خونخوار خلق
که از دستشان دستها برخداست		رياست به دست کساني خطاست
چو بد پروري خصم خون خودي		نکو کار پرور نبيند بدي
که بيخش برآورد بايد ز بن		مکافات موذي به مالش مکن
چه از فربهي بايدش کند پوست		مکن صبر بر عامل ظلم دوست
نه چون گوسفندان مردم دريد		سر گرگ بايد هم اول بريد
چو گردش گرفتند دزدان به تير		چه خوش گفت بازارگاني اسير
چه مردان لشکر، چه خيل زنان		چو مردانگي آيد از رهزنان
در خير بر شهر و لشکر ببست		شهنشه که بازارگان را بخست
چو آوازه‌ي رسم بد بشنوند؟		کي آن جا دگر هوشمندان روند
نکودار بازارگان و رسول		نکو بايدت نام و نيکو قبول
که نام نکويي به عالم برند		بزرگان مسافر بجان پرورند
کز او خاطر آزرده آيد غريب		تبه گردد آن مملکت عن قريب
که سياح جلاب نام نکوست		غريب آشنا باش و سياح دوست
وز آسيبشان بر حذر باش نيز		نکودار ضيف و مسافر عزيز
که دشمن توان بود در زي دوست		ز بيگانه پرهيز کردن نکوست
که هرگز نيايد ز پرورده غدر		قديمان خود را بيفزاي قدر
حق ساليانش فرامش مکن		چو خدمتگزاريت گردد کهن
تو را بر کرم همچنان دست هست		گر او را هرم دست خدمت ببست
چو خسرو به رسمش قلم درکشيد		شنيدم که شاپور دم در کشيد
نبشت اين حکايت به نزديک شاه		چو شد حالش از بينوايي تباه
به هنگام پيري مرانم ز پيش		چو بذل تو کردم جواني خويش
ميازار و بيرون کن از کشورش		غريبي که پر فتنه باشد سرش
که خود خوي بد دشمنش در قفاست		تو گر خشم بروي نگيري رواست
به صنعاش مفرست و سقلاب و روم		وگر پارسي باشدش زاد بوم
نشايد بلا بر دگر کس گماشت		هم آن جا امانش مده تا به چاشت
کز او مردم آيند بيرون چنين		که گويند برگشته باد آن زمين
که مفلس ندارد ز سلطان هراس		عمل گر دهي مرد منعم شناس
از او بر نيايد دگر جز خروش		چو مفلس فرو برد گردن به دوش
ببايد بر او ناظري بر گماشت		چو مشرف دو دست از امانت بداشت
ز مشرف عمل بر کن و ناظرش		ور او نيز در ساخت با خاطرش
امين کز تو ترسد امينش مدار		خدا ترس بايد امانت گزار
نه از رفع ديوان و زجر و هلاک		امين بايد از داور انديشناک
که از صد يکي را نبيني امين		بيفشان و بشمار و فارغ نشين
نبايد فرستاد يک جا بهم		دو همجنس ديرينه را هم‌قلم
يکي دزد باشد، يکي پرده‌دار		چه داني که همدست گردند و يار
رود در ميان کارواني سليم		چو دزدان زهم باک دارند و بيم
چو چندي برآيد ببخشش گناه		يکي را که معزول کردي ز جاه
به از قيد بندي شکستن هزار		بر آوردن کام اميدوار
بيفتد، نبرد طناب امل		نويسنده را گر ستون عمل
پدروار خشم آورد بر پسر		به فرمانبران بر شه دادگر
گهي مي‌کند آبش از ديده پاک		گهش مي‌زند تا شود دردناک
وگر خشم گيري شوند از تو سير		چو نرمي کني خصم گردد دلير
چو رگ‌زن که جراح و مرهم نه است		درشتي و نرمي بهم در به است
چو حق بر تو پاشد تو بر خلق پاش		جوانمرد و خوش خوي و بخشنده باش
مگر آن کز او نام نيکو بماند		نيامد کس اندر جهان کو بماند
پل و خاني و خان و مهمان سراي		نمرد آن که ماند پس از وي بجاي
درخت وجودش نياورد بار		هر آن کو نماند از پسش يادگار
نشايد پس مرگش الحمد خواند		وگر رفت و آثار خيرش نماند
مکن نام نيک بزرگان نهان		چو خواهي که نامت بود جاودان
که ديدي پس از عهد شاهان پيش		همين نقش بر خوان پس از عهد خويش
به آخر برفتند و بگذاشتند		همين کام و ناز و طرب داشتند
يکي رسم بد ماند از او جاودان		يکي نام نيکو ببرد از جهان
وگر گفته آيد به غورش برس		به سمع رضا مشنو ايذاي کس
چو زنهار خواهند زنهار ده		گنهکار را عذر نسيان بنه
نه شرط است کشتن به اول گناه		گر آيد گنهکاري اندر پناه
گزند کسانش نيايد پسند		چو باري بگفتند و نشنيد پند
وگر در سرشت وي اين خوي نيست		که ترسد که در ملکش آيد گزند
اگر پاي بندي رضا پيش گير		در آن کشور آسودگي بوي نيست
فراخي در آن مرز و کشور مخواه		وگر يک سواره سر خويش گير
ز مستکبران دلاور بترس		که دلتنگ بيني رعيت ز شاه
دگر کشور آباد بيند به خواب		ازان کو نترسد ز داور بترس
خرابي و بدنامي آيد ز جور		که دارد دل اهل کشور خراب
رعيت نشايد به بيداد کشت		رسد پيش بين اين سخن را به غور
مراعات دهقان کن از بهر خويش		که مر سلطنت را پناهند و پشت
مروت نباشد بدي با کسي		که مزدور خوشدل کند کار بيش
شنيدم که خسرو به شيرويه گفت		کز او نيکويي ديده باشي بسي
برآن باش تا هرچه نيت کني		در آن دم که چشمش زديدن بخفت
الا تا نپيچي سر از عدل و راي		نظر در صلاح رعيت کني
گريزد رعيت ز بيدادگر		که مردم ز دستت نپيچند پاي
دگر گوش مالش به زندان و بند		کند نام زشتش به گيتي سمر
درختي خبيث است بيخش برآر		وگر پند و بندش نيايد بکار
تأمل کنش در عقوبت بسي		چو خشم آيدت بر گناه کسي
برو پاس درويش محتاج دار		که سهل است لعل بدخشان شکست
رعيت چو بيخند و سلطان درخت		که شاه از رعيت بود تاجدار
مکن تا تواني دل خلق ريش		درخت، اي پسر، باشد از بيخ سخت
اگر جاده‌اي بايدت مستقيم		وگر مي‌کني مي‌کني بيخ خويش
طبيعت شود مرد را بخردي		ره پارسايان اميدست و بيم
گر اين هر دو در پادشه يافتي		به اميد نيکي و بيم بدي
که بخشايش آرد بر اميدوار		در اقليم و ملکش پنه يافتي
شنيدم که در وقت نزع روان		به اميد بخشايش کردگار
که خاطر نگهدار درويش باش		به هرمز چنين گفت نوشيروان
نياسايد اندر ديار تو کس		نه در بند آسايش خويش باش
نيايد به نزديک دانا پسند		چو آسايش خويش جويي و بس
نيايد به نزديک دانا پسند		شبان خفته و گرگ در گوسفند

بسي بر نيايد که بنياد خود

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته