احكام اختصاصي مكه و مسجدالحرام(2)
5 ـ عدم جواز عبور جنب و حائض از مسجد الحرام
شيخ طوسي در مبسوط كلامي دارد كه ظاهر آن مكروه بودن عبور از دو مسجد است47 ولي همو در نهايه حكم به حرمت داده است.48
بهرحال اگر هم اين مسأله در ميان قدما اِجماعي نباشد، در ميان متأخرين اجماعي است و از كسي نقل خلاف نشده است. اين فتوا مطابق با روايات متعددي است كه از حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ نقل شده است؛ از جمله:
ـ عن جميل قال: «سألت ابا عبدالله ـ عليه السلام ـ عن الجنب يجلس في المساجد؟ قال: لا. ولكن يمر فيها كلّها الاّ المسجد الحرام و مسجد الرسول ـ صلي الله عليه وآله ـ ».49
جميل ميگويد: «از امام صادق ـ ع ـ درباره جنب پرسيدم كه آيا ميتواند در مساجد بنشيند؟ فرمود: نه، امّا ميتواند از آنها عبور كند، مگر مسجد الحرام و مسجد پيامبر.»
ـ عن محمد بن مسلم قال: «قال ابوجعفر ـ عليه السلام ـ (في حديث الجنب و الحائض) و يدخلان المسجد مجتازين و لايقعدان فيه و لايقربان المسجدين الحرمين.»50
محمد بن مسلم ميگويد: امام باقر در حديثي درباره جنب و حايض فرمود: آنها در حال عبور ميتوانند به مسجد وارد شوند ولي نميتوانند بنشينند اما به دو مسجدي كه حرم هستند (يعني مسجدالحرام و مسجد النبي) نميتوانند نزديك شوند.
مسأله ديگري كه فقها بدنبال اين مسأله عنوان ميكنند، اين است كه اگر شخصي در يكي از دو مسجد معهود (مسجد الحرام و مسجد النبي) خوابيد و محتلم شد او بايد پس از بيدار شدن بلافاصله تيمّم كند و از مسجد خارج شود ولي در مساجد ديگر تيمم كردن لازم نيست51 در اين مورد خاص نيز رواياتي داريم از جمله اين است:
عن ابي حمزه قال: قال ابوجعفر ـ عليه السلام ـ : «اذا كان الرجل نائما في المسجد الحرام او مسجد الرسول فاحتلم فاصابته جنابة فليتيمم ولايمرّ في المسجد الاّمتيمما ولابأس ان يمرّ في سائر المساجد و لايجلس في شئ من المساجد.»52
ابي حمزه از امام باقر نقل ميكند كه فرمود: «و چون شخص در مسجد الحرام يا مسجد النبي بخوابد و محتلم شود و به او جنابت برسد، بايد تيمم كند و از مسجد مرور نكند مگر با تيمم و مرور كردن از مساجد ديگر عيبي ندارد و نبايد در هيچيك از مساجد بنشيند.»
6 ـ حكم ساختن بنايي مرتفعتر از كعبه در مكه
در اين مورد دو روايت در دست داريم:
عن محمد بن مسلم عن ابي جعفر ـ عليه السلام ـ في حديث قال: «و لاينبغي لأحد ان يرفع بناء فوق الكعبه.58
محمد بن مسلم از امام باقر ـ عليه السلام ـ در حديثي نقل ميكند كه فرمود: «سزاوار نيست كه كسي بنايي بالاتر از كعبه بسازد».
ـ محمد بن محمد المفيد في المقنعه قال: «نهي ان يرفع الإنسان بمكة بناء فوق الكعبة».59
شيخ مفيد در مقنعه ميگويد: «معصوم ـ عليه السلام ـ نهي كرده است از اين كه انسان در مكه بنايي بالاتر از كعبه بسازد».
البته روايت دوّم مرسله است و احتمال دارد كه نظر شيخ مفيد در اين مرسله همان روايت محمد بن مسلم باشد و اين روايت نيز تعبير «لاينبغي» دارد كه به معناي «سزاوار نيست» ميباشد و ظاهر در كراهت است.
7 ـ حكم تنجيس كعبه و مسجد الحرام
اين مجازات شديد براي آن است كه كسي كه چنين هتك حرمتي از كعبه كه مقدسترين مكان براي مسلمانان است، بكند، بدون شك او كافر است و عملش به هيچ وجه قابل توجيه نيست و گناهي را مرتكب شده. كه نميتوان از آن گذشت. در اين مورد روايات متعددي از حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ رسيده است به عنوان نمونه دو حديث ذكر ميشود:
عن ابي الصباح الكناني قال: «قلت لأبي عبدالله ـ عليه السلام ـ ما تقول فيمن احدث في المسجد الحرام متعمداً؟ قال: يضرب رأسه ضرباً شديداً، ثم قال: ما تقول فيمن احدث في الكعبة متعمداً؟ قال: يقتل».61
كناني ميگويد: به امام صادق گفتم: «چه ميگويي در باره كسي كه در مسجد الحرام بطور عمد احداث حدث كرده (بول يا غايط كرده) فرمود: از سر او به شدت ميزنند. سپس گفت: چه ميگويي درباره كسي كه در كعبه عمداً اين كار را مرتكب شده است؟ فرمود: كشته ميشود.»
قال الصادق ـ عليه السلام ـ في حديث يذكر فيه الإسلام و الإيمان: «و لوان رجلا دخل الكعبة فبال فيها معاندا اخرج من الكعبة و من الحرم و ضربت عنقه».62
امام صادق در حديثي درباره اسلام و ايمان فرمود: «و اگر مردي داخل كعبه شد پس در آن، از روي عناد بول كرد، از كعبه و از حرم بيرون برده ميشود و گردن او زده ميشود.»
8 ـ حرمت خارج كردن سنگريزه و خاك از مسجد الحرام
شيخ طوسي و ابن ادريس به اين مسأله فتوا دادهاند63 و مستند اين فتوا رواياتي است كه از جمله آنهاست:
عن محمد بن مسلم قال: «سمعت ابا عبدالله ـ عليه السلام ـ يقول: لاينبغي لأحدٍ أن يأخذ من تربة ماحول الكعبه و ان اخذ من ذلك شيئاً ردّه.»64
محمد بن مسلم ميگويد: از امام صادق شنيدم كه فرمود: «براي هيچكس سزاوار نيست اين كه چيزي از خاك اطراف كعبه بردارد و اگر چيزي از آنرا برداشت بايد برگرداند.»
عن معاوية بن عمّار قال: «قلت لأبي عبداللّه ـ عليه السلام ـ : اخذت سكامن سك المقام و تراباً من تراب البيت و سبع حصيات. فقال: بئس ما صنعت! اما التراب و الحصي فردّه».65
معاوية بن عمار ميگويد: «به امام صادق گفتم: ميخي از ميخهاي مقام و خاكي از خاكهاي بيت و هفت سنگريزه برداشتهام. امام فرمود: چه كار بدي كردهاي خاك و سنگريزه را برگردان.»
عن حذيفة بن منصور قال: «قلت لأبي عبداللّه ـ عليه السلام ـ ان عمي كنس الكعبة و اخذ من ترابها فنحن نتداوي به، فقال ردّه اليها.»66
حذيفه ميگويد: «به امام صادق گفتم: عموي من كعبه را جاروب كرده و از خاك آن برداشته و ما با آن خاك خود را مداوا ميكنيم. امام فرمود: آن را به جاي خود برگردان.»
9 ـ عدم جواز صيد در حرم
علاوه بر اجماع، نصوصي هم در اين مورد از ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ وارد شده است:
«عن عبدالله بن سنان انّه سأل أبا عبداللّه عن قول اللّه ـ عزّ و جل ـ «و من دخله كان آمنا» قال: من دخل الحرم مستجيراً به كان آمنا من سخط اللّه و من دخله من الوحش و الطير كان آمنا من ان يهاج او يؤذي حتي يخرج من الحرم.»69
«ابن سنان از امام صادق درباره آيه «و من دخله كان آمنا» پرسيد، امام فرمود: هر كس داخل حرم شود در حالي كه به آنجا پناه آورده است، از غضب خداوند در امان است و هر حيواني از وحوش و پرندگان وارد حرم گردد، از اين كه به او حمله شود و يا مورد اذيت قرار گيرد در امان است تا از حرم خارج شود.
عن الحلبي عن أبي عبدالله ـ عليه السلام ـ قال: «لا تستحلّن شيئاً من الصيد و أنت حرام و لا أنت حلال في الحرم.»70
حلبي از امام صادق نقل ميكند كه فرمود: «چيزي از صيد را حلال نشمار در حالي كه احرام هستي، همچنين حلال مشمار صيد در حرم را اگر چه در حال احرام نباشي.»
حرمت حرم و اين كه نبايد در حرم به حيوانات آزاري برسد، آنچنان مورد توجه حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ بوده كه حتي شكار حيواني را كه در خارج حرم است ولي قصد رفتن به داخل حرم دارد مكروه ميدانستند و شكار كردن در محدودهاي به اندازه يك منزل (بريد) بيرون از مرز حرم را نيز جايز نميدانستند. همچنين اگر شخص در حل باشد و صيدي را در حرم با تير بكشد بايد فديه بدهد و يا اگر در حرم باشد و صيدي را كه در حل است بكشد باز بايد فديه بدهد، حتي اگر پرندهاي بر شاخه درختي باشد كه آن شاخه در خارج حرم ولي ريشهاش داخل حرم است، صيد آن جايز نيست و اگر صيدي در دست دارد و همراه با آن وارد حرم شد، بايد آنرا آزاد كند.
احكامي را كه برشمرديم، هم مضمون رواياتي است كه بجهت رعايت اختصار از ذكر آنها خودداري كرديم و هم مطابق با فتاواي فقهاي ماست كه بعضي به حرمت و بعضي به كراهت آنها فتوا دادهاند.71
البته اين حكم مخصوص حرمِ مكه است، اما بعضي از فقها حرم مدينه را كه محدود است به ميان دو سنگلاخ «ليلي» و «واقم»، ملحق به حرم مكه كرده و صيد در آنجا را حرام دانستهاند.72 و بعضيها به كراهت شديد آن قايل هستند73 و محقق كركي پس از نقل قول به حرمت، از شيخ و علامه ميگويد: قول صحيح همين است و آنرا مبتني بر روايت عبداللّه بن سنان از امام صادق ـ عليهالسلام ـ ميكند74:
قال ابو عبداللّه: «يحرم من الصيد في المدينة ما صيد بين الحرتين».75
امام صادق فرمود: «از صيد در مدينه؛ آنچه كه ميان دو سنگلاخ صيد شود حرام است.»
10 ـ كراهت مجاورت در مكه
عن الحلبي قال: «سألت ابا عبدالله عن قول اللّه ـ عز وجل ـ «و من يرد فيه بالحاد بظلم نذفة من عذاب اليم» فقال: كلّ الظلم فيه الحاد حتي لو ضربت خادمك ظلماً خشيت ان يكون الحادا فلذلك كان الفقهاء يكرهون سكني مكة.»77
حلبي ميگويد: «از امام صادق درباره سخن خداوند پرسيدم كه ميفرمايد: «هر كس در آنجا (حرم) با الحاد اراده ظلم كند، عذابي دردناك به او ميچشانيم» امام فرمود: هر ظلمي در آنجا الحاد است حتي اگر خادم خود را از روي ستم بزني، بيم آن دارم كه الحاد باشد و براي همين است كه فقها سكونت در مكه را مكروه ميدانند.
البته رواياتي هم داريم كه از آنها استحباب مجاورت در مكه استفاده ميشود:
قال علي بن الحسين ـ عليه السلام ـ : «الطاعم بمكة كالصائم فيما سواها و الماشي بمكة في عبادة الله ـ عز و جل ـ .»78
امام زين العابدين فرمود: «كسي كه در مكه غذا ميخورد؛ مانند كسي است كه در جاهاي ديگر روزه ميگيرد و كسي كه در مكه راه ميرود، گويا خدا را عبادت ميكند.»
شهيد اول ميگويد: «روايات در كراهت يا استحباب مجاورت در مكه مختلف است ولي مشهور اين است كه كراهت دارد. اين كراهت به جهت ترس از ملالت و قلّت احترام است و يا به جهت خوف از ارتكاب معاصي است؛ چون گناه كردن در مكه اعظم از جاي ديگر است و لذا فقها سكونت در آن را مكروه ميدانستند و يا به جهت اين است كه شوق بازگشت به مكه ادامه پيدا كند.
و در روايتي آمده كه «سكونت در مكه موجب قساوت قلب ميشود» قول صحيح اين است كه براي كسي كه از افتادن در اين محذورات از نفس خود اطمينان دارد، مجاورت مكه مستحب است.79
شهيد پس از بيان مطالب بالا، اضافه ميكند كه بعضي از اصحاب گفتهاند اگر مجاورت براي عبادت باشد مستحب و اگر براي تجارت باشد مكروه است.
محقق كركي پس از آنكه قول به كراهت مجاورت را انتخاب ميكند، ميگويد: «ظاهر اين است كه مكانهاي شريفه، هم همين حكم را دارند، هر چند با يكديگر متفاوت باشند و اين به سبب ايجاد شوق به آن مكانهاست.»80
نظير اين بيان را صاحب حدائق نيز دارد. او معتقد است كه اخبار دلالت بر كراهت سكونت در مكه دارد و از روايات چنين برميآيد كه ساير اماكن مشرفه نيز همين حكم را دارد و سرّ مطلب اين است كه همانگونه كه شرافت مكان، مضاعف بودن ثواب عبادت را اقتضا ميكند، مضاعف بودن جزاي گناهان را نيز در بردارد؛ زيرا كه شخص با ارتكاب معاصي، آن مكان شريف را هتك حرمت ميكند. آنگاه صاحب حدائق اين موضوع را قابل مقايسه با اعمال زنان پيامبر ميداند كه چند برابر جزا داده ميشوند.81
11 ـ كراهت خواندن نمازهاي يوميه در داخل كعبه
صاحب وسائل الشيعه در اين مورد بابي را منعقد كرده و رواياتي نقل نموده است كه از جمله آنهاست:
عن معاوية بن عمار عن ابي عبدالله ـ عليه السلام ـ قال: «لاتصل المكتوبة في الكعبة، فانّ النبي لم يدخل الكعبة في حجّ ولاعمرة و لكنّه دخلها في الفتح فتح مكة و صلي ركعتين بين العمودين و معه اسامة بن زيد.»82
معاوية بن عمار از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل ميكند كه فرمود: «نماز واجبي را در كعبه نخوان، همانا پيامبر در حج يا عمره داخل كعبه نشد ولي در فتح مكه داخل كعبه گرديد و دو ركعت نماز ميان دو ستون كعبه خواند و اسامة بن زيد با او بود.»
صاحب شرايع گفته است: همانگونه كه خواندن نماز در داخل كعبه مكروه است، در بالاي بام آن نيز كراهت دارد83 و صاحب مدارك سند اين سخن را روايتي ميداند كه در آن از نماز خواندن در مواردي نهي شده، از جمله پشتبام كعبه ولي سند آن ضعيف است.84
12 ـ فضيلت مخصوص نماز در مسجد الحرام
عن ابي حمزة الثمالي عن ابي جعفر ـ عليه السلام ـ انّه قال: «من صلّي في المسجد الحرام صلاة مكتوبة قبل اللّه منه كل صلاة صلاّها منذيوم وجبت عليه الصلاة و كل صلاة يصليها الي ان يموت.»85
ابوحمزه ثمالي از امام باقر ـ عليه السلام ـ نقل ميكند كه فرمود: «هركس در مسجدالحرام يك نماز واجبي بخواند، خداوند تمام نمازهاي او را كه از زمان مكلف شدن تا آن زمان خوانده است، قبول ميكند و همچنين قبول ميكند هر نمازي را كه پس از آن تا دم مرگ بخواند».
ـ قال رسول اللّه ـ صلّي الله عليه وآله ـ : «الصلاة في مسجدي كالف صلاة في غيره الاّ المسجد الحرام، فان الصلاة في المسجد الحرام الف صلاة في مسجدي».86
پيامبر اكرم فرمود: نماز خواندن در مسجد من مانند هزار نماز است در غير آن مگر مسجد الحرام كه نماز خواندن در آن معادل هزار نماز در مسجد من است».
عن صامت عن أبي عبداللّه قال: «الصلاة في المسجد الحرام تعدل مأة الف صلاة.»87
صامت از امام صادق ـ عليه السلام ـ نقل ميكند كه فرمود: «نماز در مسجد الحرام معادل صد هزار نماز است.»
بايد توجه داشت كه ذكر اين اعداد و ارقام، تنها براي بيان كثرت فضيلت است و در اينگونه موارد، عدد موضوعيت ندارد و لذا در روايت دوّم، نماز در مسجد الحرام معادل هزار هزار نماز در جاي ديگر گرفته شده و در روايت سوم معادل صد هزار نماز قلمداد شده است و از بعضي از روايات ارقام ديگري استفاده ميشود.
13 ـ عدم جواز مضايقه كردن منازل مكه براي حاجيان
شيخ طوسي گفته است: سزاوار نيست كه حجاج از خانهها و منازل مكه منع شوند زيرا خداوند فرموده است: «سواءً العاكف فيه و الباد»؛88 «مساوي است در آن كسي كه ساكن آنجاست يا از جاي ديگر آمده است».89
ابن ادريس اصل حكم را قبول دارد ولي استدلال به آيه شريفه را نميپذيرد و آنرا استدلالي ضعيف ميخواند؛ زيرا ضمير «فيه» در آيه شريفه به شهر مكه برنميگردد بلكه به مسجد الحرام برميگردد كه پيش از آن آمده است. ابن ادريس دليل اين حكم را اجماع فقها و روايات متواترهاي ميداند كه در اين مورد وارد شده است.90
محقق كركي گفته است: منع خانههاي مكه بر حجاج ـ بنابر قول صحيح ـ مكروه است وبعضيها آنرا حرام دانستهاند و همه شهر را در حكم مسجد دانستهاند و گفتهاند: مكروه است اين كه خانههاي مكه در داشته باشد.91
اجماعي كه ابن ادريس در مسأله ادعا كرده نميتواند دليل محكمي باشد؛ زيرا اين اجماع اجماعي است كه مستند آن معلوم است و آن رواياتي است كه بعضي از آنها را خواهيم آورد. البته حكم به تحريم در ميان قدما مشهور بوده ولي متأخرين به كراهت قائلند همانگونه كه محقق كركي نيز قول به كراهت را اخذ كرده است.
صاحب حدائق ميگويد: مشهور ميان متأخرين اين است كه منع كردن خانههاي مكه از حجاج، مكروه است. ولي از شيخ طوسي قول به تحريم نقل شده است و شيخ به آيه «سواءً العاكف فيه و الباد» استدلال كرده است. گفته شده درست است كه ضمير «فيه» به مسجد الحرام برميگردد ولي همه شهر مكه حكم مسجد الحرام را دارد و لذا در قرآن، در آيه معراج آمده است: «اسري بعبده ليلاً من المسجد الحرام...»؛92 «حركت داد بنده خود را شبي از مسجد الحرام...» و اين در حالي است كه ميدانيم پيامبر از خانه امّ هاني به معراج رفته است. اما اين استدلال مخدوش است؛ زيرا اجماع داريم بر اين كه مسجدالحرام به همه شهر مكه اطلاق نميشود و معلوم نيست كه معراج پيامبر از خانه امهانيبوده باشد و اگربپذيريم ممكن است بگوييم كه پيامبر از مسجدالحرام عبور كرده است.93
صاحب حدائق پس از بيان اين مطالب، خود قول به حرمت را اخذ كرده است.
به نظر ميرسد كه استدلال شيخ به آيه شريفه استدلال درستي است؛ زيرا كه در اين آيه هرچند كه ضمير به مسجد الحرام برميگردد ولي با توجه به اين كه «عاكف» در اينجا به قرينه «الباد» به معناي «مقيم» است و كسي در مسجدالحرام مقيم نبود، معلوم ميشود كه منظور همان شهر مكّه است و در اينجا شهر در حكم مسجد الحرام است. و لذا ميبينيم كه در روايات مسأله به همين آيه استناد شده است:
سئل الصادق ـ عليه السلام ـ عن قول اللّه ـ عز و جل ـ «سواءً العاكف فيه و الباد» فقال: لم يكن ينبغي ان يضع علي دور مكة أبواب لأن للحاج ان ينزلوا معهم في دورهم في ساحة الدار حتي يقضوا منا سكهم و اول من جعل لدور مكة ابواباً معاوية.»94
از امام صادق درباره سخن خداوند پرسيده شد كه ميفرمايد: «مساوي است در آن، كسي كه ساكن آنجاست يا از جاي ديگر آمده» امام فرمود: سزاوار نيست كه بر خانههاي مكه درب گذاشته شود؛ زيرا حجاج حق دارند كه با آنها در خانههايشان نزول كنند تا مناسك حج را به پايان برسانند. اوّلين كسي كه براي خانههاي مكه درب قرار داد معاويه بود.»
عن علي ـ عليه السلام ـ انّه نهي اهل مكه ان يؤاجروا دورهم و ان يعلّقوا عليها ابوابا و قال: «سواء العاكف فيه الباد».95
از علي ـ عليه السلام ـ نقل شده كه اهل مكه را از اين كه خانههاي خود را به اجاره بدهند و بر آن درب قرار دهند، نهي كرد و فرمود: «مساوي است در آن مقيم و مسافر.»
ولي انصاف اين است كه روايات مسأله به بيش از كراهت دلالت ندارد؛ بخصوص در چنين حكمي كه خلاف اصل است.
14 ـ عدم جواز ورود غير مسلمان به مكه
اين حكم در ميان علماي شيعه اجماعي است و رواياتي هم در اين باره از حضرات معصومين ـ عليهم السلام ـ وارد شده است.
از آنجا كه ما اين مسأله را بطور مشروح و مبسوط در شماره اول از سال اول مجله «ميقات حج» بحث كردهايم، در اينجا از تفصيل مطلب خودداري ميكنيم و توجه خوانندگان محترم را به آن مقاله كه تحت عنوان: «آيا غير مسلمان ميتواند در جزيرة العرب سكونت كند؟» ميباشد جلب ميكنيم و در اينجا تنها جملهاي از علامه حلّي را نقل ميكنيم كه ميگويد:
«بر مشرك؛ از ذمي و حربي، جايز نيست كه در حجاز سكونت كند و اجماع بر آن قائم است». ابن عباس از پيامبر نقل كرده كه به سه چيز وصيت نمود: از جمله فرمود: «مشركين را از جزيرة العرب اخراج كنيد» و فرمود: «دو دين در جزيرة العرب جمع نميشود.»96
پي نوشت ها :
46 ـ مفتاح الكرامه، ج 1، ص 324.
47 ـ شيخ طوسي، المبسوط.
48 ـ النهايه، ص 20.
49 ـ وسائل الشيعه، ج 1، ص 485.
50 ـ همان، ج 1، ص 488.
51 ـ شرايع الاسلام، ص 7.
52 ـ وسائل الشيعه، ج 1، ص485.
53 ـ النهايه، ص 284.
54 ـ ابن ادريس، السرائر، ج 1، ص 645.
55 ـ شرايع الإسلام، ص 80.
56 ـ المختصر النافع، ص 98.
57 ـ جواهر الكلام، ج 20، ص 51.
58 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 343.
59 ـ همان، ج9، ص 344.
60 ـ مباني تكملة المنهاج، ج1، ص 345.
61 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 384.
62 ـ همان.
63 ـ شيخ طوسي، المبسوط، ج 1، ص 385؛ ابن ادريس، السرائر، ج 1، ص 648.
64 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 333.
65 ـ همان، ج 9، ص 333.
66 ـ همان.
67 ـ النهايه، ص 227؛ شرايع الاسلام، ص 84؛ و تبصرة المتعلمين، ص 43.
68 ـ جواهر الكلام،ج 20، ص 294.
69 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 202.
70 ـ همان، ج 9، ص 203.
71 ـ ر. ك: جواهر الكلام، ج 20، ص 296 به بعد.
72 ـ النهاية، ص 287.
73 ـ شرايع الإسلام، ص 80.
74 ـ محقق كركي، جامع المقاصد، ج 3، ص 275.
75 ـ وسائل الشيعه، ج 10، ص 285.
76 ـ المبسوط، ج 1، ص 385.
77 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 341.
78 ـ همان، ج 9، ص 340.
79 ـ الدروس، ج 1، ص 471.
80 ـ جامع المقاصد، ج 3، ص 278.
81 ـ الحدائق الناضرة، ج 17، ص 346.
82 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 380.
83 ـ شرايع الاسلام، ص 21.
84 ـ مدارك الاحكام، ص 172.
85 ـ وسائل الشيعه، ج 3، ص 536.
86 ـ همان، ج 3، ص 536 و 537.
87 ـ همان.
88 ـ حج: 25.
89 ـ المبسوط، ج 1، ص 384؛ و النهاية، ص 284.
90 ـ السرائر، ج 1، ص 644.
91 ـ جامع المقاصد، ج 3، ص 275.
92 ـ اسراء: 1.
93 ـ الحدائق الناضره، ج 17، ص 350.
94 ـ وسائل الشيعه، ج 9، ص 368.
95 ـ همان، ج 9، ص 368.
96 ـ علامه حلّي، منتهي المطلب، ص 971.
