تسامح و غيرت دينى از منظر نراقيين (رحمهما الله)(2)
نويسنده: مرتضى رستگار
ج. اخلاق مسلمانان با غير مسلمانان (روابط بين الملل)
پرهيز از برخورد غير منطقى با آرا و عقايد ساير ملل و پيروان ديگر اديان، در صدر اسلام را بايد از مهمترين سببها و عوامل رشد و شكوفايى اسلام به حساب آورد. حضور گسترده اهل كتاب در جوامع اسلامى و مذاكرات و مباحث و گفتوگوهايى كه علماى آنها با ائمه عليهم السلام و اصحاب آنان داشتهاند. شاهد مدعاى ماست. بنابراين در برخورد مسلمانان با ديگر جوامع اصل بر نيكى و عدل است كه خداوند فرموده است:
«لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم فى الدين و لم يخرجوكم من دياركم ان تبروهم و تقسطوا اليهم ان الله يحب المقسطين» (26) خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبتبه كسانى كه در امر دين با شما پيكار نكردند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند، نهى نمىكند چرا كه خداوند دادگران را دوست دارد» .
اندكى تامل و دقت در آيه شريفه مسلمانان را به سوى اين حقيقت كه غيرمسلمانان اعم از كافران و مشركان و پيروان ديگر اديان بر دو دستهاند، هدايت مىكند. دسته اول كسانى كه در نظام اسلامى و يا در بيرون نظام اسلامى در ساير كشورها زندگى مىكنند و كارى به نظام اسلامى و مسلمانان ندارند. سفارش قرآن كريم اين است كه به آنان نيكى كنيد و نسبتبه آنها به عدالت رفتار كنيد، اما دسته دوم كسانى هستند كه عليه نظام اسلامى و مسلمانان توطئه مىكنند. در اين جا برخورد مسلمانان و جامعه اسلامى چگونه بايد باشد؟
خداوند متعال، براى برخورد با اينان به گفت و گو فرمان داده است: «و لاتجادلوا ا هل الكتاب الا بالتى هى احسن» (27) «و جادلهم بالتى هى احسن» (28) جدال احسن، فرصتى استبراى اينان، باشد كه هدايتبشوند، اما اگر عمل و رفتار اينها موجب فساد در زمين شد و قصد كوتاه آمدن هم ندارند آيا باز هم بايد برخورد مسامحهكارانه داشته باشيم.
علامه ملامحمد مهدى نراقى مىفرمايند: «ثم ينبغى الا يتواضع للمتكبرين، اذ الانكسار و التذلل لمن يتكبر و يتعذر مع كونه من التخاس، و المذلة المذمومة يوجب اضلال هذا المتكبر، و تقريره على تكبره، و اذا لم يتواضع له الناس و تكبروا عليه ربما تنبه و ترك التكبر... و لذا قال رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم: اذا رايتم المتواضعين من امتى فتواضعوا لهم و اذا رايتم المتكبرين فتكبرو عليهم فان ذلك لهم مذلة و صغار; (29)
سزاوار است كه متكبران را تواضع نكنند، زيرا فروتنى و تذلل براى متكبر علاوه بر اين كه تن به پستى و ذلت دادن است موجب گمراهى و زيادى تكبر متكبر مىشود و وقتى مردم براى او تواضع نكنند و بر او تكبر نمايند بسا كه متنبه شود و تكبر را رها كند. به همين جهت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: هر گاه متواضعان امت مرا ببينيد براى ايشان تواضع كنيد و هرگاه متكبران را ببينيد بر آنها تكبر كنيد كه اين باعث ذلت و كوچكى آنهاست» .
اين منطق اسلام در برابر دشمنانى است كه علنا پرچم مبارزه عليه نظام اسلامى برافراشتهاند و لذا نه تنها هيچ گونه كوتاه آمدن در مقابل اينان روا نيست، بلكه توصيه و سفارش اسلام مقابله به مثل مىباشد; يعنى بايد با تكبر و از موضع قدرت با آنها برخورد شود. البته اسلام به اين حد اكتفا نكرده و لعن و نفرين اين گروه از كفار و مشركان را جايز، بلكه مستحب مىداند. ملا مهدى نراقى در اين باره مىفرمايند: «و اما اللعن فلا ريب فى كونه مذموما لانه عبارة عن الطرد و الابعاد من الله تعالى... و المجوز من الشرع انما هو اللعن على الكافرين، و الظالمين، و الفاسقين كما ورد فى القرآن... و ما قيل من عدم جواز ذلك الا على من تثبت لعنه فى الشرع كفرعون و ابىجهل و... كلام ينبغى ان يطوى و لا يروى; اذ المستفاد من كلام الله عزوجل و كلام رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم و كلام ائمتنا الراشدين عليهم السلام جواز نسبته الى الشخص المعين، بل المستفاد منها ان اللعن على بعض اهل الجمود و العناد من احب العبادات، و اقرب القربات. قال الله سبحانه: «ان الذين كفروا و ماتوا و هم كفار اولئك عليهم لعنة الله و الملائكة و ; (31)
و اما لعن شكى در مذموم بودن آن نيست، زيرا لعن عبارت است از راندن و دور كردن از خداى تعالى... لعنى كه شرع مقدس تجويز كرده لعن بر كافران، ظالمان و فاسقان است چنان كه در قرآن وارد شده است. اين كه بعضى گفتهاند: لعن كسى جايز نيست، مگر اين كه لعن او از طرف شرع ثابتشده باشد، مانند فرعون و ابوجهل و... سخنى است كه قابل قبول نمىباشد، زيرا آنچه از كلام خداى - عزوجل - استفاده مىشود اين است كه لعن بعضى از منكران و معاندان از محبوبترين عبادات و بهترين راههاى تقرب به خداى تعالى است. خداوند سبحان مىفرمايد: كسانى كه كافر شدند و در حال كفر از دنيا رفتند، لعنتخدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان باد» .
ملا مهدى نراقى رحمه الله در ادامه به رواياتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم و ائمه طاهرين عليهم السلام كه افراد و يا گروه هايى را لعن كردهاند استشهاد كرده و در پايان چنين نتيجهگيرى مىكند: «و بالجملة اللعن على رؤساء الظلم و الضلال و المجاهدين بالكفر و الفسوق جائز، بل مستحب; لعن سران ستم و گمراهى و كسانى كه در راه گسترش كفر و عصيان تلاش مىكنند جايز، بلكه مستحب است» .
قرآن كريم وظيفه مسلمانان را در برابر دشمنان معاند و توطئهگر صريحا بيان مىدارد، آن جا كه مىفرمايد:
«قد كانت لكم اسوة حسنة فى ابراهيم و الذين معه اذا قالوا لقومهم انا براوا منكم و مما تعبدون من دون الله كفرنا بكم و بدا بيننا و بينكم العداوة و البغضاء ابدا حتى تؤمنوا بالله وحده الا قول ابراهيم لابيه لاستغفرن لك» (32) براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند وجود داشت، در آن هنگامى كه به قوم [مشرك] خود گفتند: ما از شما و آن چه غير از خدا مىپرستيد بيزاريم. ما نسبتبه شما كافريم و ميان ما و شما عداوت و دشمنى هميشگى آشكار شده است تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد، جز آن سخن ابراهيم كه به پدرش [ عمويش آذر] گفت كه براى تو آمرزش طلب مىكنم» .
ابراهيم عليه السلام اسوه و سرمشق خوبى است، مگر در آن جا كه به پدرش [عمويش ] وعده طلب آمرزش داد; يعنى حتى به كفار و عده استغفار هم ندهيد، كارى كه ابراهيم عليه السلام كرد. البته وعده ابراهيم براى طلب آمرزش پيش از اظهار كفر از سوى عمويش آذر بود. قرآن در جاى ديگرى مىفرمايد: «فلما تبين له انه عدو لله تبرا منه» (33) هنگامى كه براى او روشن شد كه وى [عمويش آذر] دشمن خداست از او بىزارى جست» .
آيات ديگرى كه درباره منافقان و برخى از اهل كتاب وجود دارد و نيز سيره عملى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم درباره آنان، بحث مستقلى مىطلبد.
تسامح در حوزه فقه
«و ما جعل عليكم فى الدين من حرج» (34) ، «يريد الله بكم اليسر و لايريد بكم العسر» (35) ، «لا يكلف الله نفسا الا وسعها» (36) و «ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج» (37)
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم فرموده است: «بعثت على الشريعة السمحة السهلة» ، (38) «دين محمد حنيف» (39)
«لم يرسلنى الله بالرهبانية و لكن بعثنى بالحنيفية السمحة» (40)
به مقتضاى آيات و روايات فوق هر گونه عسر و حرجى در دين منتفى است و اسلام دين سهولت و سماحت مىباشد.
از جمله فقيهانى كه به طور دقيق و موشكافانه به بحث و بررسى قاعده عسر و حرج در فقه اسلامى پرداخته است محقق فاضل ملا احمد نراقى است. وى اين بحث را در كتاب عوائد الايام مفصل مطرح مىفرمايند. ما نيز به جهت روشن شدن زواياى اين بحثبه اختصار به طرح آن از ديدگاه اين فقيه مدقق و محقق مىپردازيم. ايشان در عائده نوزدهم، ضمن چند بحثبه بررسى عسر و حرج پرداخته، در مبحث اول ادله نفى عسر و حرج و مشقت را بررسى كرده، مىفرمايد: «آنچه كه عقل و اجماع بر آن قائم شده اين است كه تحميل عسر و حرج در برخى موارد و نسبتبه بعضى از افراد قبيح است و مراد هم از عسر و حرج آن مقدارى است كه از وسع و طاقت افراد خارج و تكليف به مالايطاق باشد» .
از آيات نيز به آنچه كه قبلا ذكر كرديم استناد مىكنند و از اخبار هجده روايت را ذكر كرده كه در واقع مواردى از استشهادات ائمه عليهم السلام به قاعده فوق مىباشد. محقق نراقى سپس به ذكر معانى ششگانه: طاقة، سعة، استطاعة، اصر، حرج و عسر مىپردازند و مراتب هر يك را بيان مىدارند. (41)
محقق فاضل ملا احمد نراقى در پايان چنين نتيجهگيرى مىكند: «مقتضاى ظواهر آنچه كه از ادله گفتيم اين است كه عسر و حرج راسا منتفى هستند و تشخيص موارد نيز با عرف است» .
ايشان دو سؤال را مطرح مىكنند كه موجب اخلال در نتيجه فوق مىباشد و مسير جديدى را براى بحثباز مىكنند كه عبارت اند از:
1. انتفاء عسر و حرج عموما چگونه با تكاليف سخت و احكام مشكلى كه عرف شكى در عسر و حرج بودن آنها ندارد، قابل جمع است، مثل روزه گرفتن در روزهاى گرم و طويل تابستان، جهاد و...
2. شارع مقدس در بسيارى از تكاليف راضى به كمترين مشقتى براى مكلفين نيست و اخبار شاهد ماست، ولى در عين حال در بسيارى ديگر از تكاليف عسر و حرج وجود دارد و ائمه عليهم السلام آن را نفى نكردهاند. (42)
محقق نراقى سپس به توجيهات و تاويلاتى كه فقها در پاسخ به اين دو سؤال مطرح كردهاند پرداخته و تمام آنها را نقد مىكند و نتيجهگيرى مىكند كه: «و التحقيق انه لا حاجة الى ارتكاب امثال هذه التاويلات و التوجيهات، بل الامر فى قاعدة نفى العسر و الحرج كما فى سائر العمومات المخصصة الواردة فى الكتاب الكريم، و الاخبار الواردة فى الشرع القويم، فان ادلة نفى العسر و الحرج تدلان على انتفائهما كلية لانهما لفظان مطلقان فيفيدان العموم; (43)
بنابراين، قاعده عسر و حرج اصلى است كه خروج از آن احتياج به دليل خاص دارد و تكاليف شاقه و سخت نيز داراى ادله خاص هستند: «و قد ورد فى الشرع التكليف ببعض الامور الشاقة، و التكاليف الصعبة ايضا» .
اشكال: تكاليف شاقه و سخت در اسلام يكى دو تا نيستند و اگر همه آنها را از تحت قاعده عسر و حرج خارج كنيم تخصيص كثير لازم مىآيد.
جواب: تخصيص عمومات به مخصصات كثير كم نيست، بلكه امرى شايع در ادله احكام مىباشد و سيره فقها نيز بر همين روش ادامه دارد. بنابراين نتيجه آن كه قاعده عسر و حرج عموميت و شمول دارد و در همه موارد عسر و حرج - مادامى كه مخصصى نباشد - عمل به اين قاعده واجب است، اما با آمدن مخصص به قاعده تخصيص عمل مىكنيم و تمام تكاليف شاقه از اين باب هستند. (44)
اما پاسخ به سؤال دوم كه ائمه عليهم السلام در بعضى از امور راضى به كمترين مشقتى نبودهاند و با استدلال به قاعده عسر و حرج در آن، بعضى موارد را منتفى كردهاند. اين احتجاج مثل استدلال ائمه براى حليتبعضى از اشياء استبه قول خداوند متعال كه «قل لا اجد..» . (45) .
محقق نراقى در پايان به نقل از شهيد اول رحمه الله موارد شمول اين قاعده را نقل مىفرمايد. (46)
نتيجه آن كه دين اسلام به خودى خود شريعتسمحه و سهله است اما نه اين كه ما به استناد اخبار و آيات موجود در اين رابطه، هر گونه عملى را توجيه كنيم.
نكته ديگر مشهود در كلام قائلان به تسامح، نفى هر گونه برخورد فيزيكى با افراد و گروهها بود كه بايد گفت كه اسلام دين حد و حدود و تعزيرات است. محقق نراقى ولايت در حدود و تعزيرات را در زمان غيبتبراى فقيه ثابت دانسته و ادلهاى نيز بر آن اقامه مىكند و اقامه حدود و تعزيرات را در عصرغيبتبر فقيه جامع الشرائط واجب مىداند: «و هل ذلك [ثبوت الولاية] لهم على سبيل الوجوب او الجواز؟ الظاهر من القائلين بثبوت الولاية [ كه خود ايشان هم جزء قائلين است] الاول [ يعنى الوجوب] حيث استدلوا باطلاقات الاوامر، و بافضاء ترك الحدود الى المفاسد، و صرحوا بوجوب مساعدة الناس لهم و هو كذلك; (47) ثبوت ولايت در حدود و تعزيرات بر سبيل وجوب است و استدلال آقايان اين است كه اگر حدود ترك شوند جامعه را فساد مىگيرد و بر مردم هم واجب است فقيه جامع الشرائط را بر اين امر يارى كنند» . عقل آدمى نيز به اين حكم مىكند كه اجراى حدود وتعزيرات بهتر از اين است كه جامعه اسلامى به لجن كشيده شود و امنيت رنگ بازد.
اگر واقعا در اين گونه امور كه زمينه انحراف مسلمانان را فراهم مىكند و فساد جامعه را به دنبال دارد تسامحى در كار بود حداقل در صدر اسلام نسبتبه مسجد سازى اعمال مىشد; در آيه كريمه مىخوانيم: «والذين اتخذوا مسجدا ضرارا و كفرا و تفريقا بين المؤمنين و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل و ليحلفن ان اردنا الا الحسنى . و الله يشهد انهم لكاذبون. لا تقم فيه ابدا» (48)
[گروهى ديگر از آنها] كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان رساندن [به مسلمانان] و [تقويت ] كفر و تفرقهافكنى ميان مؤمنان و كمينگاهى براى كسى كه از پيش با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود آنها سوگند ياد مىكنند كه جز نيكى نظرى نداشتهايم، اما خداوند گواهى مىدهد كه آنها دروغگو هستند. هرگز در آن [مسجد به عبادت] نايست» .
بنابراين سمحه و سهله بودن دين به معناى خوشآيندى انسانها از تمام احكام نيست و نفى كامل هر گونه مشقت در احكام اسلامى منافى با هدف دين است و همان طور كه گذشت تساهل و تسامح در اصول جارى نيست و استاد شهيد مطهرى مىفرمايند: «[پيغمبر اكرم] در مسائل فردى و شخصى و آنچه مربوط به شخص خودش بود نرم و ملايم بود و با گذشتبود. گذشتهاى بزرگ و تاريخىاش يكى از علل پيشرفتش بود، اما در مسائل اصولى و عمومى آنجا كه حريم قانون بود، سختى و صلابت نشان مىداد و ديگر جاى گذشت نمىدانست. پس از فتح مكه و پيروزى بر قريش تمام بدىهايى كه قريش در طول يستسال نسبتبه خود او مرتكب شده بودند ناديده گرفت... اما در همان فتح مكه زنى از قبيله بنىمخزوم مرتكب سرقتشده بود و جرمش محرز گرديد. خاندان آن زن كه از اشراف قريش بودند و اجراى حد سرقت را توهين به خود تلقى مىكردند سختبه تكاپو افتادند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از اجراى حد صرفنظر كند. بعضى از محترمين صحابه را به فاعتبرانگيختند. رنگ رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از خشم برافروخته شد و فرمود: چه جاى شفاعت است؟ مگر قانون خدا را مىتوان به خاطر افراد تعطيل كرد؟ هنگام عصر آن روز در ميان جمع، سخنرانى كرد و فرمود: اقوام و ملل پيشين از آن جهتسقوط كردند و منقرض شدند كه در اجراى قانون الهى تبعيض مىكردند. هر گاه يكى از اقويا مرتكب جرم مىشد معاف مىشد و اگر ضعيف و زيردستى مرتكب مىشد مجازات مىگشت. سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست در اجراى [عدل] درباره هيچ كس سستى نمىكنم، هر چند از نزديكترين خويشاوندان خودم باشد» . (49)
نتيجه
اميد آن كه توانسته باشم در اين كوتاه سخن حق مطلب را ادا كرده باشم. از خداوند متعال مىخواهم كه به ما توفيق شناخت هر چه بيشتر عالمان شيعى و پيمودن راه و روش آنان را عنايت فرمايد و اين دو عالم بزرگ را در بهشتبرين در كنار سفره بهترين بندگانش مهمان فرمايد. ان شاء الله.
پي نوشت ها :
25) مجله حوزه، شماره 97، ص 159، به نقل از: مارسل بوازار، انسان دوستى در اسلام (ترجمه غلام حسين يوسفى و محمد حسن مهدوى اردبيلى)، ص 132، نشر طوس.
26) سوره ممتحنه (60)، آيه 8 .
27) سوره عنكبوت (29)، آيه 46.
28) سوره نحل (16)، آيه 125.
29) جامع السعادات، ج 1، ص 399.
30) سوره بقره (2)، آيه 161.
31) همان، صص 353- 352; و ر.ك: معراج السعادة، ص 261.
32) سوره ممتحنه (60)، آيه 4.
33) سوره توبه (9)، آيه 114.
34) سوره حج (22)، آيه 78: و در دين [اسلام] كار سنگين و سختى بر شما قرار نداد.
35) سوره بقره (2)، آيه 185: خداوند اراده دارد راحتى شما را و نه زحمت و سختى شما را.
36) سوره بقره (2)، آيه 286: خداوند هيچ كس را جز به اندازه تواناييش تكليف نمىكند.
37) سوره مائده (5)، آيه 6: خداوند نمىخواهد براى شما سختى قرار دهد.
38) كافى، ج 5، ص 494، ح 1، (دار التعارف، بيروت) : مبعوث شدهام بر شريعتسهل و آسان.
39) همان، ج 3، ص 395، ح 8: دين پيامبر خدا محمد صلى الله عليه و آله مستقيم است.
40) همان، ج 5، ص 494، ح 1: خداوند مرا به گوشهگيرى و انزوا نفرستاده است، بلكه به آيينى مستقيم، آسان و با گذشت مبعوث شدهام.
41) عوائد الايام، (تحقيق مركز الابحاث و الدراسات الاسلامية، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، مركز النشر، 1375)، صص 181- 186.
42) همان، ص 187.
43) همان، ص 192.
44) همان، ص 193.
45) سوره انعام (6)، آيه 145.
46) همان، ص 202، به نقل از القواعد و الفوائد، ج 1، ص 123.
47) همان، ص 553 و ر.ك: وسائل الشيعه، ج 18، ص 377، ابواب حد الزنا، ب 16.
48) سوره توبه (9)، آيه 108- 107.
49) مجله حوزه، ش 97 مقاله: قلمرو تساهل در نظر شهيد مطهرى نقل از: مجموعه آثار شهيد مطهرى، ج 2، ص 257; صحيح مسلم، ج 5، ص 114
