به عظمت بیستون به ظرافت طاق بستان

شهر تاریخی کرمانشاه، مادر بیستون و طاق بستان و مردمان خونگرم و پونه های وحشی است.
اگر گذرتان به این شهر بیفتد به یقین از دیدن زیبایی هایش متحیر خواهید ماند و در مقابل غربی ترین نقطه سرزمین من سر تعظیم فرود خواهید آورد.

● بیستون
 

بیستون، بیستون، بیستون، بهیستون نام امروزی یک صخره برافراشته در شمال یک راه باستانی پر رفت و آمد که محل عبور کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان (اکباتان) بود، می باشد. بیستون در ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه شمال عرض جغرافیایی و ۴۵درجه و ۲۷ دقیقه شرق طول جغرافیایی در فاصله حدودا ۳۲ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه قرار دارد. همچنین نام روستایی که در نزدیکی این صخره قرار دارد هم بیستون می باشد. نام پارسی باستان این کوه بغستان و بگستان به معنی جایگاه خدایان و در نوشته های یونانی بگیستانن (اروس) می باشد.در آثار جغرافیدانان عرب سده های میانی مثل ابن حوقل،اصطخری و یاقوت هم این کوه بهستون، بهستون (ستونهای خوب) و بهیستان آمده است. در مجموع دگرگونی این واژه بدین گونه است: بغستان-بگستان-بهستون-بهستان-بیستون.
بیستون به علت شرایط جغرافیایی همیشه از آغاز زندگی بشر تا به امروز مورد توجه بوده و آثاری از هر دوره ای از تاریخ را در خود جای داده است. امروزه در محوطه تاریخی بیستون بطول تقریبی ۵ کیلومتر و عرض ۳ کیلومتر که آثاری را از دوران پیش از تاریخ تا به امروز در بردارد ۲۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که شامل:
۱) غار شکارچیان
۲ غار مرخرل
۳) غار مر تاریک
۴) غار مر آفتاب
۵) غار مر دودر
۶) تپه نادری
۷) سراب بیستون
۸) جاده تاریخی حاشیه سراب
۹) بقایای گورستان قدیمی
۱۰) دژ تاریخی مدفون
۱۱) نیایشگاه مادی
۱۲) نقش برجسته و کتیبه داریوش بزرگ
۱۳) مجسمه هرکول
۱۴) نقش برجسته متریدات دوم
۱۵) نقش برجسته گودرز
۱۶) سنگ بلاش
۱۷) پرستشگاه پارتی
۱۸) بقایای شهر پارتی
۱۹) بقایای بنای ساسانی
۲۰) فرهاد تراش
۲۱) بقایای پل ساسانی
۲۲) بقایای سد ساسانی
۲۳) سنگهای تراشخورده ساسانی
۲۴) کاروانسرای ایلخانی
۲۵) بقایای بنای ایلخانی
۲۶) کاروانسرای صفوی
۲۷) وقف نامه شیخ علی خان زنگنه
۲۸) پل بیستون.
مهمترین و مشهورترین اثر باستانی در این محوطه نقش برجسته و کتیبه داریوش بزرگ است که به نخستین سال فرمانروایی داریوش بزرگ از زبان خود او می پردازد. با آشنا شدن با این اثر باستانی می توانیم خط میخی پارسی باستان را بشناسیم و در مورد ریخت شناسی،پوشاک،طرز آرایش سر و صورت، اسلحه شناسی و اعتقادات مذهبی مردمان ۲۵۰۰ سال پیش در امپراطوری هخامنشیان، اطلاعات ارزنده ای بدست آوریم.

● نقش برجسته و کتیبه بیستون
 

سنگ نبشته سه زبانه بیستون، به نخستین سال فرمانروایی داریوش بزرگ از زبان خود او می پردازد. سالی که داریوش،سراسر آن را در جنگ با شاهان دروغزن سپری کرد. پس از کشته شدن بردیا و افتادن حکومت به دست داریوش، در سراسر امپراطوری هخامنشی ۱۹ شورش بزرگ و کوچک اتفاق افتاد. داریوش بزرگ پس از اینکه این شورش ها را فرونشاند تصمیم گرفت که مردم امپراطوری اش را (و جهان پس از خود را) در جریان چگونگی به دست گرفتن قدرت و نخستین سال فرمانروایش قرار دهد. او این بنای یادبود و بیانیه مهم را در بیستون بر سر یک راه کهن به ثبت رساند. راهی پر رفت و آمد که محل عبور کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوه های زاگرس و همدان بود و به علت جایگاه ویژه اش که از دیر باز سرزمین خدایان (بغستان) نامیده می شد شهرت داشت. این نقش برجسته، نگاره داریوش و اسیران، در سطحی عمودی به بلندی ۳ متر و در پهنای ۵/۵ متر قرار دارد.
داریوش لباس پارسی بر تن کرده ریشی آشوری دارد و افسری کنگره دار بر سر گذاشته است و در سمت چپ مجلس بیستون قرار دارد. اندازه داریوش در مقایسه با اسیران برای نشان دادن شکوه و عظمت این مجلس، بزرگ تر می باشد. بلندی قامت اسیران ۱/۱۷ و بلندی قامت داریوش۱/۷۲ متر می باشد. دو تن از یاران داریوش (هفت تنان)، ویندفرناه کمان دار و گئوبروه (گوبریاس) نیزه دار، پشت سر او ایستاده اند.
داریوش که در دست چپش کمانی دارد پای چپ خود را بر سینه نخستین دشمنش،گئومات مغ گذاشته است و گئومات دست هایش را به حالت التماس به بالا دراز کرده است. پشت سر گئومات صف ۸ تن اسیر قرار دارد. که به ترتیب نامهای آنها آثرین، ندئیت ب ئیر، فرورتیش، مرتی ی،چیسن تخمه، وه یزدات، ارخ و فراد می باشند و گردن های این اسیران را با طناب به یکدیگر و دست هایشان را از پشت سر بسته اند. ]بعدها اسیر نهم یعنی سکونخای سکایی با خود تیز به جمع اسیران اضافه گردید[.
بر فراز سر اسیران، رو به روی داریوش، نگاره فروهر قرار دارد و داریوش دست راست خود را به نشانه نیایش اهورامزدا به بالا بلند کرده است. در فضای بالای سر داریوش نبشته ای کوتاه (Dda) آمده است. متن این نبشته چنین است.
ـ بند۱- من داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس، شاه کشورها، پسر ویشتاسپ، نوه ارشام هخامنشی.
ـ بند۲-داریوش شاه گوید: پدر من ویشتاسپ، پدر ویشتاسپ ارشام، پدر ارشام آریامن، پدر آریامن چیش پیش، پدر چیش پیش هخامنش.
ـ بند۳-داریوش شاه گوید: بدین جهت ما هخامنشی خوانده می شویم ]که[ از دیرگاهان اصیل هستیم. از دیرگاهان تخمه ما شاهان بودند.
ـ بند۴- داریوش شاه گوید: هشت ]تن[ از تخمه من شاه بوده اند. من نهمین ]هستم[. ما نه]تن[ پشت اندر پشت(در دو شاخه) شاه هستیم.
داریوش در چند مرحله بعدی بیانیه تاریخی خود را که نخستین اثر تاریخی مکتوب ایرانیان است تکمیل کرد. امروزه از سنگ نبشته بیستون ۴ متن در دست داریم: متن پارسی باستان، متن ایلامی،متن بابلی و متن ترجمه آرامی متن پارسی باستان که ظاهرا به صورت بخشنامه برای آگاهی ساتراپی های گوناگون به جاهای دور و نزدیک فرستاده شده است و نسخه ای از آن از الفانتین مصر به دست باستان شناسان افتاده است و در بابل هم قطعه ای از نگاره بیستون به دست آمده است.
داریوش در بیستون (ستون۴ بند۱۵) می گوید: تو که پس از این، این نبشته و نگاره را می بینی، مبادا به آن ها آسیب بزنی. تا می توانی آن ها را همان گونه که می بینی، نگهداری کن. ولی گذر زمان و فرسایش های ناشی از باران و باد تمام سنگ نبشته ها را و مخصوصا سنگ نبشته به زبان بابلی را دچار آسیب های فراوانی کرده است. ولی بیشترین خسارت در همین قرن اخیر اتفاق افتاده است. زمانی که سربازانی که در جنگ جهانی دوم در پایین جاده بیستون گشت زنی می کردند نگارها و کتیبه با ارزش بیستون را هدف گرفتند و آسیب های جبران ناپذیری را به این اثر تاریخی وارد کردند. ولی ما باید از داریوش بزرگ سپاسگزاری کنیم بخاطر اینکه بعد از اتمام کار بنای یادبود بیستون فرمان داد که زیر این بنای یادبود را بتراشند و همین عمل باعث شد که تا قرن ها دست بشر این اثر باارزش تاریخی را لمس نکند و از آسیب های ناشی از خوی زشت انسانها دور نگهداشته شود.

▪ نکته
 

نکته جالبی که در مورد این نقش برجسته وجود دارد شباهت زیاد آن با نگاره شاه لولوبی ها، انو بنی نی است که در ۱۴۰ کیلومتری بیستون در سرپل ذهاب قرار دارد. در این نگاره هم انو بنی نی کمانی در دست چپ و تبرزینی در دست راست خود دارد و پای خود را بر سینه دشمنی که بر زمین افتاده نهاده است. و الهه ایشتار در حال دادن حلقه حکومت به اوست. شش اسیر در زیر پای انوبنی نی نقش بسته اند و دو اسیر هم روبروی انوبنی نی در حالی که دستهایشان از پشت بسته شده طنابی به گردن یکی از آنها آویخته شده که به زمین کشیده می شود. این احتمال وجود دارد که داریوش پیش از فرمان حجاری ها در بیستون، نگاره انوبنی نی را دیده بوده است و یا شاید هم این شباهت فقط یک تصادف باشد.

● محوطه تاریخی طاق بستان
 

محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است. در این محوطه، آثاری از دوره ساسانی وجود دارد که شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی بنام های ایوان کوچک و بزرگ است. ایوان کوچک درسمت چپ سنگ نگاره ادشیر دوم و ایوان بزرگ در سمت راست ایوان کوچک قرار دارد. سیاحان، مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند، به طوریکه ابن فقیه و ابن رسته این مکان را "شبدیز" و یاقوت آن را "قصرشیرین" نامیده است، همچنین حمدالله مستوفی آنجا را "طاق وسطام" عده ای دیگر آن را "طاق بهستون"، "طاق بیستون" و "تخت بستان" نامیده اند. اهالی محل نیز محوطه را با نام "طاق وسان" و "طاق بسان" می شناسند زیرا "سان" در لفظ محلی به معنی سنگ است و به این ترتیب "طاق وسان" یعنی طاقی که در سنگ کنده شده است . امروزه نیز در اکثر محافل ایران شناسی از این مکان با نام "طاق بستان" یاد می شود.

▪ سنگ نگاره اردشیر دوم
 

در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم ( ۳۸۳ - ۳۷۹م) نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد.

▪ ایوان کوچک و ایوان بزرگ
 

این ایوان به صورت فضای مستطیل شکلی به عرض ۵/۹۶ متر، عمق ۳/۸۰ متر و ارتفاع ۵/۳۰ متر است. در دوطرف ورودی این ایوان، دو جرز چهار گوش به پهنای ۹ سانتی متر و بلندی ۲/۳۷ متر وجود دارد. بر بالای این جرزها اتاقی با قوس نیم دایره ای قرار گرفته است.

▪ نقش سوار کار
 

در بخش پائین دیوار انتهای ایوان، نقش مرد سواره ای حجاری شده که حریفی پیش روی ندارد. این سوار با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی است. این شخص کلاه خودی بر سر دارد.

▪ معبد آناهیتا
 

بنای معروف به معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور بر سر راه همدان به کرمانشاه واقع شده است.
این بنا بر روی تپه طبیعی با حداکثر ارتفاع ۳۲ متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است. نقشه بنای کنگاور چهار ضلعی و به ابعاد ۲۰۹*۲۲۴ متر می باشد که هر ضلع آن به شکل صفه ای به قطر ۱۸ متر است. این صفه ها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند که نمای بیرونی آن ها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده ای به صورت خشکه چین پوشش داده شده و گاهی برای اتصال برخی از بلوک ها، از بست های آهنی و سربی استفاده کرده اند.
در قسمت جنوبی بنا، پلکان دو طرفه ای به درازای ۱۵۴ متر وجود دارد که هر دوتا پنج پله در یک بلوک سنگی ایجاد شده است. در وضع موجود تعداد سنگ پله ها در پلکان شرقی ۲۶ پله و د رپلکان غربی ۲۱ پله می باشد ولی با توجه به ارتفاع دیوار که ۸/۲۰ متر از آن باقی مانده به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است. در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده بکار رفته که بر وجود ورودی به عرض ۲ متر در این بخش از بنا دلالت دارد. در مرکز بنا، صفه ای با جهت شرقی، غربی ساخته شده که ۹۳ متر درازا و ۹/۳۰ متر پهنا و بین ۳ تا ۵ متر ارتفاع دارد. این صفه با لاشه سنگ های بزرگ که حداقل یکی از سطوح آن صاف بوده ساخته شده است و نمای آن با ملاط گچ پوشیده شده که جز در برخی از سطوح پائین دیوار نشانی از آن نمانده است.
بر روی صفه های چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی، یک ردیف ستون قرار گرفته است. این ستون ها کوتاه و قطورند. بلندی هر ستون که شامل پایه، ساقه و سرستون می باشند ۳/۵۴ متر و قطر هر یک از ساقه ستون ها که استوانه ای شکل می باشند ۱۴۴ سانتی متر است.
در مورد کارکرد این بنا در میان محققین اختلاف نظرهایی وجود دارد. به طوریکه عده ای از نویسندگان این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند. آناهیتا ایزد بانوی، آب های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است.
ولی برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم هجری به بعد کارکرد این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده اند. از نظر زمان ساخت نیز عده ای این بنا را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم پپیش از میلاد نسبت داده اند، عده دیگر آن را به سده یکم پیش از میلاد و سیف الله کامبخش فرد کاوشگر بنا، آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد ولی مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا آن را کاخ ناتمامی از خسروپرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.

▪ تکیه معاون الملک
 

تکیه معاون الملک یکی از بناهای به جای مانده دوره قاجاریه در کرمانشاه است که کاشی های منحصر به فردش آن را از دیگر تکایای شهر متمایز می کند. این بنا در بافت قدیم شهر، در محله آبشوران قدیم و در خیابان شهید حداد عادل واقع شده است که به دستور حسین خان معروف به معین الرعایا ساخته شده است. این بنا از سه قسمت تشکیل شده است: قسمت اول را حسینیه ، قسمت دوم را زینبیه و قسمت سوم را عباسیه می نامند.
مجموعه بنا در حدود شش متر از سطح خیابان پائین تر است به طوری که برای ورود به حسینیه باید از ۱۷ پله بزرگ عبور کرد. در جنب پله های ورودی، سقاخانه کوچکی وجود دارد که به وسیله کاشی هایی با نقوش حضرت ابوالفضل (ع) تزئین شده است.
حضرت ابوالفضل سوار بر اسب، شمشیر به کمر و پرچم در دست دارد. روی پرچم جمله "نصر من الله و فتحا قریب" نوشته شده است. جلوی پای سوار نیز تصویر کودک خردسالی دیده می شود. مردم محل سوار را به حضرت ابوالفضل و تصویر کودک را به حضرت سکینه نسبت می دهند که از عموی خود عباس طلب آب کرده است. از این رو این مکان را محترم شمرده و در آنجا نذر می کنند، شمع روشن کرده و طلب حاجت می کنند.
سراسر نمای مدخل و سردر ورودی بنا نیز با کاشی های نفیس تزئین شده است.
حسینیه در حقیقت صحن کوچکی است که در اطراف آن حجره های دو طبقه و طاق نماهای متعددی قرار گرفته است که سراسر دیوارهای آن با کاشیکاری زیبا آراسته شده است. داخل طاق نماهای این بخش به وسیله تابلوهای کاشیکاری شده پوشیده شده است. این تابلوها، صحنه هایی از عزاداری شامل سینه زنی، قمه زنی و همچنین تصاویری از خلفا و سلاطین ایران، بارگاه حضرت سلیمان را نشان می دهد. علاوه بر کاشی های با نقوش انسانی، کاشی هایی نیز با نقوش هندسی زیبا به کار رفته است.
در ذیل تابلو مجلس روضه خوانی مرحوم اشرف الواعظین، واقع در دیوار جنوبی حسینیه، اشعاری در توصیف بنا و تاریخ خاتمه کاشیکاری آن به چشم می خورد که سروده های واله شاعر کرمانشاهی است.
به هنگام مرمت حسینیه آثاری از آئینه کاری و گچبری بر دیوارهای آن ظاهر گردید. چنین به نظر می رسد که بنای اولیه با گچبری و آئینه کاری تزئین بوده است.
بخش میانی یا زینبیه به صورت صحن مسقفی است که اطراف آن به وسیله حجره های متعددی احاطه شده است. غرفه های طبقه فوقانی، استقرار زنان شرکت کننده در مراسم سوگواری بوده است.
سقف بنا به صورت گنبدی روپوش است که گنبد زیرین به صورت عرق چین و نمای گنبد فوقانی به صورت نمای فلزی است. تمام دیوارها و حجره های اطراف با کاشی های زیبا شامل ۱۸ تابلو از صحنه های غم انگیز کربلا نظیر آمدن زعفر جنی به خدمت امام حسین (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت ابوالفضل (ع) صحنه هایی از قیام توابین، به خاکسپاری شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسد، صحنه ورود اهل بیت به مدینه ، مجلس مختار و بردن اهل بیت (ع) و امام سجاد (ع) به خرابه های شام و مجلس یزید است.
در بالای قسمت دیواره گنبد هشت تابلو کاشیکاری شده وجود دارد. این تابلوها عبارتند از صحنه ای از عروج پیامبر (ص) و دیدن حضرت علی (ع) در معراج، ضمانت حضرت رضا (ع) ازآهو، قربانی کردن حضرت اسماعیل (ع) توسط حضرت ابراهیم (ع)، نبرد حضرت علی (ع) با سردار خیبریان، باطل کردن جادوی جادوگران فرعون توسط حضرت موسی (ع) ومکتب خانه فرزندان حضرت علی (ع). در حاشیه پائین آن اشکال متعددی از سلاطین و پادشاهان اساطیری و تاریخی و همچنین مرثیه های متعددی از محتشم کاشانی در اطراف بنا به چشم می خورد. خطاط این خطوط و اشعار در سقف دیوارهای زینبیه و حسینیه، میرزا حسنخان خطاط کرمانشاهی بوده است.
قبر مرحوم معاون الملک بانی تکیه که در سال ۱۳۲۷ ش در گذشته درون اتاق کوچکی در جنوب شرقی زینبیه قرار دارد.
بنای عباسیه به صورت صحن وسیعی است که در قسمت شرقی آن بنای دو طبقه ای ساخته شده و در قسمت جنوبی آن ایوانی با دو ستون آجری برپا شده است. دیوارهای عباسیه نیز با کاشی های رنگارنگی تزئین شده که بر روی آنها، صحنه هایی از ورود حضرت یوسف به کنعان ، بارگاه حضرت سلیمان و تصاویری از آستان مقدس حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) دیده می شود.
در این صحن نیز، تصاویری از شخصیت های مذهبی، سیاسی و مهره هایی از رجال دوره قاجار کرمانشاه در این دوره از جمله حسنخان معاون الملک و آیت الله سید حسین حائری طباطبایی بر روی کاشی ها نقش بسته است.
ارسال توسط کاربر محترم سایت :mashhadizadeh