بازار مطلوب، رقابت كامل

مبادله، یكی از اصلی ترین نیازهای بشر بوده و هست. بازار نهادی است كه امكان مبادله را فراهم می كند. با وجود این كه مسائل مطرح شده در اقتصاد خیلی گسترده هستند، مسائل مربوط به بازار ویژگی خاصّی دارند و تمام قسمت ها را تحت تاثیر قرار می دهند. در بازار، عرضه و تقاضا در برابر هم قرار می گیرند و با تعیین قیمت، نحوهٔ تخصیص منابع و چگونگی توزیع را معیّن می كنند. امروزه بازارها اعم از بازار كالاها و خدمات، بازار عوامل و بازار منابع خیلی گسترده شده اند. این بازارها در بیش تر كشورها تحت تاثیر نظریات اقتصاد سرمایه داری عمل می كنند و نقش بازار در نظام مزبور به قدری بالا است كه از آن به «اقتصاد بازار» نیز یاد می كنند؛ از این رو، یكی از امور ضروری شناخت دیدگاه های اقتصاد سرمایه داری است. در مورد بازار با توجّه به دیدگاهی كه در مورد مبانی آن ارائه می شود مهم ترین عنصر مبنایی بازار، عنصر رقابت است كه از زمان نخستین اقتصاددانان كلاسیك تا كنون تفاسیر گوناگونی از آن شده است. از طرفی ما مسلمانان به جامعیت اسلام اعتقاد داریم و معتقدیم كه اسلام در زمینه های گوناگون برنامه های خاص خود را دارد. مقالهٔ حاضر بر آن است كه تا حد ممكن به ارزیابی بازار سرمایه داری با تاكید بر عنصر رقابت بپردازد؛ سپس به صورت مختصر آموزه های اسلام در این زمینه را بیان كند.

● تعریف بازار
 

برای بازار تعاریف فراوانی در متون اقتصادی به چشم می خورد كه می توان گفت: یكی از علل تفاوت آن ها تلقی گوناگون گویندگان این تعاریف از مفهوم بازار است.
این جا چند نمونه از این تعاریف را با توضیح مختصری باز می گوییم:
۱) بازار مكان و یا موقعیتی است كه در آن خریداران و فروشندگان، كالاها و خدمات و منابع را خرید و فروش می كنند. برای هر كالا، خدمت یا منبعی كه در اقتصاد خرید و فروش می شود، بازاری وجود دارد (سالواتوره، ۱۳۷۲: ص۱۰).
این تعریف دو ویژگی دارد:
الف) بازار را به مكان یا موقعیت تعریف كرده است. این تعریف هم با بازارهای امروزی سازگار است و هم با بازارهای اولیه در زمانهای قدیم كه اقتصاد بسیار ساده بود و مردم برای مبادلهٔ كالاها در مكان های خاصی گرد هم جمع می شدند.
ب) ویژگی دوم این تعریف این است كه عام است و شامل بازار كالاها و خدمات و منابع می شود.
۲) بازار عبارت از شبكهٔ روابط بین مبادله كنندگان یا تمركز سازمان یافتهٔ برخورد عرضه و تقاضای مربوط به كالاها و خدمات معیّن است (منتظر ظهور، ۱۳۶۹: ص۱۲۹).
این تعریف بازار را به مكان و موقعیت منحصر نكرده؛ بلكه در عین این كه شامل بازارها در زمان های گذشته می شود، با وضعیت فعلی نیز كه با گسترش امكانات ارتباطی، مبادلات از مكان و موقعیت خاص فراتر رفته نیز سازگار است. ویژگی دوم این تعریف این است كه فقط شامل بازار كالاها و خدمات می شود.
۳) بازار فرایندی است كه در آن، رویارویی خریداران و فروشندگان یك كالا با یك دیگر، قیمت و مقدار كالا را تعیین می كند (موئلسن، بی تا: ص۸۰).
این تعریف نیز محدویت زمان و مكان را حذف كرده؛ پس با وضعیت بازارهای امروزی سازگارتر است. همچنین فقط بازار كالاها و خدمات را مدنظر قرار داده است؛ امّا نكتهٔ بسیار مهم این است كه كاربردهای اصطلاح «بازار» امروزه از آن چه در این تعاریف آمده نیز فراتر می رود. در متون اقتصادی، اصطلاح «اقتصاد بازار» به اقتصادهایی اطلاق می شود كه گرچه دولت، دخالت های فراوانی در اقتصاد دارد، قسمت بیشتر ثروت ها و وسائل تولید در دست بخش خصوصی است و «مكانیزم بازار» عمدهٔ فعالیت ها را هماهنگ می كند. در این صورت، مقصود از «اقتصاد بازار» اقتصادی است كه پارامترهای اصلی آن از قبیل تولید، توزیع و مصرف به وسیلهٔ سازوكار عرضه و تقاضا معیّن می شود. در این اقتصادها سؤالات اصلی كارگزاران اقتصادی به وسیلهٔ سازوكار عرضه و تقاضا پاسخ داده می شود. این سؤالات عبارتند از: چه باید تولید كرد؟ چگونه باید تولید كرد؟ توزیع باید به چه نحو باشد؟ منابع موجود در اقتصاد چگونه باید به بخش های گوناگون تخصیص یابد؟ حفظ موقعیت اقتصادی جامعه به چه نحو امكان پذیر است؟ (لفت ویچ، ۱۳۵۴: ص۲۰). در اقتصاد بازار، قیمتی را كه در اثر تعامل عرضه و تقاضا تعیین می شود، تعیین كنندهٔ جواب سؤالات مذكور می دانند.

● رقابت به صورت اصل رفتاری
 

برخی از تعریف های بازار ملاحظه شد. بازار همچنین اقسام بسیاری دارد؛ مانند بازار رقابت كامل (Perfect Competition)، بازار رقابت ناقص(Imperfect competition) ، بازار انحصاری (Monopoly). هر كدام از معانی بازار را در نظر بگیریم و هر قسمی از اقسام آن را كه ملاحظه كنیم، عنصر «رقابت» (Competition) در آن اساسی ترین نقش را ایفا می كند. كارگزاران اقتصادی بر اساس رقابت بر سر سود بیش تر تولید می كنند و مصرف كنندگان نیز بر اساس رقابت بر سر دستیابی هر چه بیش تر به لذّت به مصرف مبادرت می ورزند. گرچه رقابت از دیرباز بین اقتصاددانان مطرح بوده، آدام اسمیت نخستین كسی است كه این مفهوم را به صورت دقیق مطرح كرده است. بر اساس نظر اسمیت، دولت نباید در بازار دخالت كند. در این صورت افراد بر اساس منافع خصوصی خود عمل خواهند كرد و یك «دستِ نامرئی» (Invisible hand) این فعالیت ها را هماهنگ می كند و در نتیجه، منافع جامعه تامین خواهد شد.

● معنای رقابت
 

رقابت، یعنی گروهی برای دستیابی به امكانات اقتصادی با یك دیگر مبارزه كنند و هر كدام در پیشی گرفتن بر دیگران بكوشد. روشن است كه زیر بنای رقابت به این معنا، اصالت دادن به تعقیب منافع شخصی به وسیلهٔ هر فرد است كه شعار اصلی اقتصاددانان كلاسیك و نئوكلاسیك بود؛ بنابراین مبنای رقابت در نظام سرمایه داری هم چشمی برای دستیابی بیش تر برای رسیدن به مواهب اقتصادی در مقایسه با دیگران است. گر چه اصطلاح رقابت، بیش تر اوقات به صورت «رقابت كامل» كه الگوی مطلوب است به كار برده می شود، عنصر یاد شده در تمام بازارها وجود دارد و رقابت به مفهومی كه ذكر شد، در بازارهای غیر رقابتی تجلّی بیش تری می یابد. برخی از اقتصاددانان می گویند هر چه رقابت شدیدتر باشد، كارگزاران اقتصادی كم تر به همدیگر به چشم رقیب می نگرند؛ زیرا در این صورت قدرت تاثیر آن ها بر یك دیگر كم تر می شود. در این صورت هیچ یك از آن ها احساس نمی كند كه از سوی دیگران تحت فشار است، در صورتی كه در بازاری كه رقابت اندك است و تولید كنندگان زیاد نیستند، هر یك خود را در فشار سختی می بینند؛ امّا بسیاری از اقتصاددانان این را نمی پذیرند. آن ها بر این باورند كه افزایش تعداد رقیبان به افزایش رقابت می انجامد. (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۲)

● رقابت از دیدگاه های گوناگون
 

با توضیحی كه در مورد مفهوم رقابت ذكر شد، به نظر می رسد كه نباید در مورد تفسیر آن اختلافی وجود داشته باشد؛ امّا با مراجعه به متون اقتصادی، شاهد تفاسیر گوناگونی از رقابت هستیم كه در طول زمان پدیدار شده اند. این دیدگاه ها به اختصار ذكر می شوند:

۱) رقابت آزاد از نگاه اسمیت
 

رقابت از منظر «آدام اسمیت» فعالیت و حركتی است كه فقط در وضعیت های «عدم تعادل» یعنی هنگامی كه برابری عرضه و تقاضا به هم می خورد پدید می آید. هنگامی كه اضافه عرضه ای به وجود می آید، عرضه كنندگان برای تحمیل آن به دیگران با یك دیگر رقابت می كنند و برعكس، هر گاه عرضه كاهش می یابد. متقاضیان به رقابت برای اختصاص دادن كالاهای موجود به خود برمی خیزند (رنانی، ۱۳۷۶: ص ۸۵)، و نتیجهٔ رقابت، در هر دو حالت، رسیدن به تعادل بین عرضه و تقاضا خواهد بود. از دیدگاه اسمیت منافع شخصی، افراد را به كارهایی رهنمون می كند كه به نفع جامعه خواهد بود و نتیجهٔ نهایی آن برابری عرضه و تقاضا است.

۲) رقابت از منظر نئوكلاسیك ها
 

از اواخر قرن نوزدهم با ظهور اقتصاددانان نئوكلاسیك، رقابت به طرز دیگری تعبیر شد. آن ها رقابت را به ساختار وضع تعادلی بازار، تعریف می كردند. به عقیدهٔ آن ها، اگر در بازاری، فروشندگان بسیار با خریدارن متعددی معامله كنند و هر كس از قیمت هایی كه دیگران
بر اساس آن خرید و فروش می كنند به خوبی آگاه باشند می توان گفت رقابت وجود دارد (تفضلی، ۱۳۷۲: ص۳۴۹). دو شرط یاد شده یعنی زیاد بودن رقیبان و آگاهی كامل از قیمت ها به وسیلهٔ كورنو و جونز كه از اقتصاددانان نئوكلاسیك هستند بیان شد. اجورث، تركیبی از شرط كورنو (بینهایت بودن تعداد رقیبان) و شرط جونز (اطلاعات كامل) را برای رقابت كامل بیان كرد. وی هم چنین، مسألهٔ همگن بودن كالاها را برای تحقق رقابت ضرور دانست. وی برای از بین بردن توانایی مشاركت كنندگان برای تاثیرگذاری بر روی قیمت، ضرورت «تقسیم پذیری» كالا را مطرح كرد (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۷). جان بیتس كلارك (John Bates Clark: ۱۸۹۸) نیز، مسألهٔ «تحرّك كامل عوامل» را برای پیشگیری از انحصار و برقراری قیمت یگانه مطرح كرد. مشاهده می شود كه آن چه در متون اقتصادی رایج خُرد به صورت مدل رقابت كامل مطرح می شود، همین مدلی است كه از نئوكلاسیك ها به صورت ساختار در وضعیت تعادلی نقل كردیم در مقابل مدل كلاسیكی رقابت كه در آن، رقابت از وضعیت غیرتعادلی آغاز می شود و نتیجه اش رسیدن به تعادل در بازار خواهد بود؛ یعنی رقابت كلاسیكی یك مفهوم پویا است؛ در حالی كه مدل نئوكلاسیك ها رقابت را به صورت مفهوم ایستا مطرح می كند.&#۶۱۴۸۲;
هایك معتقد است كه رقابت كلاسیكی را می توان رقابت دانست؛ در نظر اینان، رقابت نزدیك است محقق شود. امّا رقابت كامل نئوكلاسیكی استحقاق كمی دارد كه رقابت نامیده شود؛ زیرا فرض می كند كه وضعیت فعلی پیش تر وجود داشته است؛ امّا در دیدگاه كلاسیكی، رقابت نزدیك است محقق شود (همان: ص۸۸). نتیجهٔ آن این است كه فرض وجود وضعیت فعلی از زمان قبل (رقابت نئوكلاسیكی) نه تنها مانع همهٔ فعالیت هایی كه فعل رقابت كردن وصف می كند، می شود بلكه آن ها را تقریباً ناممكن می سازد. كلارك بزرگ ترین مشكل نظریهٔ نئوكلاسیك را ایستایی آن می دانست (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۸۹).

۳) فرایند رقابتی تخریب خلاق: نظریهٔ شومپیتر
 

به نظر شومپیتر تحول مداوم در محصولات و روش های تولیدی، ذاتی خودِ سرمایه داری رقابتی است و مفهوم رقابت كامل نمی تواند این فرایند را توضیح دهد. به نظر وی، رقابت واقعی میان بنگاه های كوچكی كه تولید كنندهٔ كالای یكسان هستند در نمی گیرد؛ بلكه میان بنگاه های مبدع و دیگر بنگاه ها رخ می دهد. وی می گوید:
آن چه مهمّ است، عبارت است از رقابت در كالاهای جدید، تكنولوژی جدید، منابع عرضه های جدید، نوع جدید سازمان. این رقابت آن چنان موثرتر از انواع دیگر است كه می توان آن را به یك بمباران در مقایسه با فشار دادن یك درب تشبیه كرد... اهرم نیرومندی است كه سرانجام تولید را گسترش می دهد و قیمت ها را پایین می آورد... (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۴).
بر اساس نظر شومپیتر، ابتدا ابداعی صورت می گیرد (خلاقیت) و انحصارگذرا را شكل می دهد و سودهای انحصاری به ارمغان می آورد؛ آن گاه این ابداع پخش می شود؛ سپس در معرض ابداعات جدید قرار می گیرد كه سودهای انحصاری آن را از بین می برد (تخریب) و این جریان همچنان ادامه می یابد (رقابت دینامیك) (رنانی، ۱۳۷۶: ص۹۱). وی می گوید:
این فرایند تخریب خلاق، اصل اساسی سرمایه داری است؛ چیزی است كه سرمایه داری در آن خلاصه می شود (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۲)؛ البتّه شومپیتر می پذیرد كه امكان دارد برخی بنگاه ها موفق شوند از این فرایند رقابتی بپرهیزند. در این حالت، وضعیت آن ها به تدریج به وضعیت انحصاری دائم تبدیل می شود كه در تاریخ سرمایه داری فراوان اتفاق افتاده است. خلاصهٔ سخن این كه شومپیتر از منتقدان جدی رقابت كامل نئوكلاسیك ها بود و رقابتی را كه در آن مدل مطرح می شود سبب ركود و بی رونقی می دانست و رقابت پویا را در یك روند بلند مدت به جای آن مطرح می كرد؛ امّا رقابت به صورت فرایند تخریب خلاّق را كه به جای رقابت كامل مطرح می كرد نیز در بسیاری موارد زمینه ساز بروز انحصار می دانست و درجه ای از انحصار را می پذیرفت. به دنبال نظریات او، نظریه های جدیدی مانند «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) و «رقابت انحصاری» (Monopolistic Competition) برای تبیین وضعیت جدید بازارهای كشورهای سرمایه داری مطرح شد.
منابع و مأخذ
قرآن كریم.
نهج البلاغه.
اتمارایسینگ، تاریخ اندیشه ها و عقاید اقتصادی، هادی صمدی، تهران، موسسهٔ تحقیقات اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس، اوّل، ۱۳۷۴ش.
انصاری، محمدجعفر، و دیگران، درآمدی به مبانی اقتصاد خرد با نگرش اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه ها، اوّل، پائیز ۱۳۷۸ش.
تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نشر نی، اوّل، ۱۳۷۲ش.
حر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، تهران، المكتبه الاسلامیه، ۱۴۰۳ ق.
حسینی، سیدرضا، الگوی تحصیص درآمد و رفتار مصرف كنندهٔ مسلمان، تهران، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی، اوّل، ۱۳۷۹ش.
دادگر، یدالله، نگرشی بر اقتصاد اسلامی، تهران، پژوهشكدهٔ اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس، اوّل، ۱۳۷۸ش.
رنانی، محسن، بازار یا نا بازار، تهران، سازمان برنامه و بودجه، اوّل، ۱۳۷۶ش.
سالواتوره، دومینیك، تئوری و مسائل اقتصاد خرد، حسن سبحانی، تهران، نشر نی، ششم، ۱۳۷۲ش.
شارل ژید ـ شارل ریست، تاریخ عقاید اقتصادی، كریم سنجابی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل، ۱۳۷۰ش.
شومپیتر، جوزف، كاپیتالیسم، سوسیالیسم ودموكراسی، حسن منصور، تهران، نشر مركز، دوم، ۱۳۷۵ش.
غنی نژاد، موسی، معرفت شناسی علم اقتصاد، تهران، موسسهٔ عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه، اوّل، ۱۳۷۶ش.
فیلیپس چارلز و موریس اون، تحلیل اقتصادی، اكبر كمیجانی، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، اوّل، ۱۳۷۲ش، ج۱ .
قدیری اصلی، باقر، سیر اندیشهٔ اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، اوّل، ۱۳۶۸ش.
نمازی، حسین، نظام های اقتصادی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، اوّل، ۱۳۷۴ش.
لفت ویچ، ریچارد ایچ، سیستم قیمت ها و تخصیص منابع تولیدی، میرنظام سجادی، تهران، موسسهٔ علوم بانكی ایران، دوم، خرداد ۱۳۵۴ش.
معصومی نیا، غلامعلی، بررسی و مقایسهٔ عملكرد بازار كالا و خدمات در سیستم اقتصادی اسلام و سرمایه داری، پایان نامه.
منتظر ظهور، محمود، اقتصاد، تهران، سازمان انتشارات دانشگاه تهران، هشتم، تهران، ۱۳۶۹ش.
میرمعزی، حسین، نظام اقتصادی اسلام، دفتر سوم، تهران، موسسهٔ فرهنگی دانش و اندیشهٔ معاصر، اوّل، ۱۳۸۰ش.
رفیق یونس المصری، بحوث فی الاقتصاد الاسلامی، دارالمكتب، دمشق، الطبعه الاولی، ۱۴۲۱ ق، ۲۰۰۱ م.
شیخ انصاری، المكاسب، المكاسب الحرمه، چاپ رحمت الله، بی تا.
مجلسی، بحارالانوار، بی تا، ج ۷۴.
مجله اقتصاد اسلامی

ارسال توسط کاربر محترم سایت :omidayandh