اصفهان،شهرکليساها(2)

نويسنده: مهندس مقدي خدابخشيان

1.کليساهاي وانک (آمناپرکيچ)
 

مهمترين بناي جلفا،کليساي وانک است که در محله ي ميدان بزرگ قرار دارد. کليساي وانک که به نام «منجي همگان» است، در سال1606م.بنا شده،نام خود را از کليساي همنامش درجلفاي قديم گرفته است.خليفه گري جلفاي اصفهان که درمحوطه کليساي وانک مستقراست،طبق اسناد برجاي مانده، با کمک هاي مالي مردم و ياري اسقف داويد،درسال64-1655ميلادي بنا گرديده است.نمازخانه کليسا، در مرکز، داراي گنبد تخم مرغي بزرگي ست که بر روي دو جرز قوي و قوس هاي پنج ضلعيِ ايجاد شده، تکيه دارد.
ديوارخارجي کليساي وانک، مانند ساير کليساهاي جلفا داراي پوشش کاه گل نبوده و آجرچيني با تزئينات آجر هره در برخي جاها با فرورفتگي هايي به صورت تاقچه ديده مي شود.
ورودي اصلي غربي، داراي تزئيناتي با آجرو کاشي لعاب دار است.
ديوارهاي داخل کليسا تا ارتفاع 65 /1متر با کاشي لعابدار معرق پوشيده شده اند و ساير بخش هاي فضاي باقي مانده، با نقاشي هايي ازانجيل هاي عهد عتيق و جديد، با تلفيقي ازتزئينات اسليمي(گياهان منقوش)، منقّش شده است و شامل نقوش فرشتگان، عذاب گريگور مقدس و... مي باشد.
اين نقاشي ها،توسط نقاشان معروف ارمني خلق شده اند و اسامي آنها درگريو گنبد ذکر شده است.
گنبد بزرگ اين فضا، به صورت دوپوسته و شاخص،با قطرداخلي10متر و به فرم نيم کره بوده،پوسته ي خارجي آن به صورت تخم مرغي مي باشد.
در سمت غرب کليسا،در سال1702م، برج ناقوس دوطبقه احداث گرديد که طبقه ي دوم آن به عنوان دير بهره برداري مي شد.
به طورکلّي،مي توان نمازخانه اين کليسا را در زمره سبک پلان سه گنبدي با يک گنبد بزرگ دربخش محراب برشمرد.

2.کليساي يعقوب مقدس
 

اين کليسا،دربخش شمال غرب محوطه کليساي مريم بوده و درسال1607ميلادي بنا شده است و کوچکترين کليساي جلفا به شمارمي رود.پلان آن، چليپايي بوده است که با احداث ساختماني در جنوب، يکي از باله هاي آن حذف گرديده است.بنا،داراي سه گنبد بسيار کوچک است که يکي ازآنها نسبت به بقيه بزرگترمي باشد.ديواره هاي داخلي کليسا،داراي چليپاسنگ هايي مي باشد.کف اين بنا،درسطحي پائين تر از سطح حياط قرار دارد.

3. گوُرک مقدس
 

کليساي گِوُرک مقدس،درسال1611ميلادي، به همّت خواجه نظر،در محلّه ي ميدان کوچک بنا گرديد. سالن کليسا با دو جرز بزرگ در ميان، به 3بخش تقريباً مساوي تقسيم مي گردد که هر بخش، داراي يک پوشش نيم کره اي است و گنبد مرکزي بزرگتربوده،بخش شرقي سالن، داراي گنبد کوچکتري مي باشد. اين کليسا، با پوشش اين چنين،با کليساهاي سالن گنبددار قرن17ميلادي ارمنستان تفاوت دارد و چنين خصوصيتي، تنها در کليساي گريگور نخجوان،درهمين دوره ديده شده است.
در سردر ورودي غربي کليساي گورک مقدس جلفا،با کاشي لعاب دار نقوش متعلّق به تصاويرمذهبي مسيحيت نقش بسته است که متعلّق به سالهاي1719-1717ميلادي مي باشند.

4. کليساي مريم مقدس
 

درسال1613ميلادي، درمحله ميدان کوچک، کليساي مريم مقدس با سالن گنبددارش بنا گرديد که داراي شاخصه هاي معماري منحصربه فردي است.
وسعت بخش مرکزي سالن، نسبت به بخش هاي شرقي-غربي تقريباً دوبرابر است و با گنبد تخم مرغي،بدون داشتن گريو پوشيده شده است.
بخش غربي سالن به صورت دوطبقه مي باشد که در بالاي جبهه غربيِ طبقه دوم، برج ناقوس قرار دارد.
گنبد تخم مرغي ايجاد شده در بالاترين نقطه محراب نيز منحصربه فرد است.
در محوطه کليساي مريم مقدس،بناهايي با کاربري هاي مختلف ايجاد شده اند که يکي از آنها،کليساي هاکوپ مقدس(1607ميلادي) مي باشد که داراي سالني منفرد،با محراب مستطيل شکل و 3گنبد کوچک است که گنبد مياني،داراي گريو هشت ضلعي است.
ديوارهاي کليساي مريم مقدس،تا ارتفاع35 /1متر،داراي تزئيناتي با کاشي لعاب دارهستند که يادآورهنرمعماري قرن17 ايران مي باشد.بخش بالايي ديوار به سبک شرقي- اروپايي متمايل به سبک ايتاليايي مي باشند.

5. استپانوس مقدس
 

اين کليسا، درسال1614ميلادي با استعانت هاي مردمي بنا گرديد و بزرگترين کليساي جلفا به شمارمي رود. ساختمان، داراي چهار جرز باربراست که گنبد را در برمي گيرند و در اطراف، داراي گشودگي هايي به صورت ساده و بدون تزئين مي باشد. نمازخانه ي کليسا،داراي سه ورودي از شمال و جنوب و غرب مي باشد و داخل حياطي واقع است که در جبهه ي شرقي با ديوارآن مشترک مي باشد.

6. يحياي مقدس(هاکوپ)
 

اين کليسا،درمجاورت کليساي کاتارينه ي مقدس قرار دارد و درسال1621ميلادي، به صورت دوطبقه احداث گرديده است که داراي پلان چهارگوش مستطيلي با 4جرز بوده که گنبد اصلي در بخش مرکزي نمازخانه قراردارد. بنا،داراي دو ورودي در شمال و غرب مي باشد.برج ناقوس کليسا در مجاورت ورودي غربي قرار دارد.
درسال1774، درشمال کليساي يحياي مقدس، کليساي تابستانه اي ايجاد شد که به دليل کمبود فضا،فاقد اتاقک هاي جانبي مي باشد.

7.کاتارينه ي مقدس
 

بناي کليسا،اولين بار درسال1623ميلادي احداث گرديد که در دوران بعدي، براي کاربري هاي متفاوت، توسعه يافت. اين مجموعه که به عنوان مجتمع کليسايي بوده و به زبان محلّي «وانک» خوانده شده، در زمره کليساهاي پلان سه گنبدي با گنبد بزرگ به محراب به شمار مي رود. نمازخانه کليسا در مرکزحياط مجموعه واقع بوده و کلّ مجموعه به عنوان دير راهبان مورد استفاده قرارمي گرفت و به همين نام نيز شهرت دارد.

8. کليساي بيت لحم
 

کليساي بيت لحم مقدس،درسال1628ميلادي، در محله ميدان بزرگ، توسط خواجه پتروس وليجانيان ايجاد شد. اين کليسا، داراي يک جفت جرزاست که گنبد سالن بر آن قرار دارد.گنبد اين کليسا، بزرگترين گنبد در کليساهاي جلفاست و قطر داخلي آن، 5 /12متر مي باشد.
اين گنبد،به صورت دوپوسته داراي پوسته داخلي نيم کره اي،به سبک کليساهاي ارامنه و پوسته خارجي به صورت تخم مرغي،به سبک گنبد مساجد است و با ابعاد بزرگش، يکي از شاخصه ها و نمادهاي شهريِ محله جلفا به شمار مي رود.
بخش غربي سالن کليساي بيت لحم،داراي بالکانه اي است که براي استفاده ي بانوان احداث گرديده و بر اين بخش دوطبقه، برج ناقوسِ نه چندان بزرگي که درسال1897 احداث شده است، قرار دارد.
ديوارهاي داخلي کليسا، تا ارتفاع محدودي، با کاشي لعابدار رنگي پوشيده شده و بالاتر از آن، تمامي بخش ها اعم از جرزهاي باربر و قوس وگريو گنبد،منقوش به نقاشي هايي مي باشد.نقاشي هاي گنبد، در بخش محراب و گريو به صورت مينياتورهاي به سبک کاملاً ارمني است.ازنظر غناي تزئينات داخلي،کليساي بيت لحم، هم رديف کليساي وانک بوده،موضوع نقاشي هاي داخلي آن متفاوت است. در بخش گريو گنبد«حضرت عيسي در رحمت» و در ديوارها غسل تعميد،حضرت مريم، شکنجه هاي گريگور مقدس، معراج و شهادت استپانوس مقدس، سرکيس مقدس و... نقش بسته اند.

9.نيکولاس مقدس
 

تاريخ ساخت کليسا، به طور دقيق مشخص نيست، ولي تاريخ قديمي ترين چليپاسنگ کليسا متعلّق به سال1630ميلادي مي باشد که با استعانت هاي مردمي بنا گرديد. نمازخانه، داراي گنبد اصلي بر بالاي محراب و گنبد کوچک تر بر بخش مياني است. فضاي داخلي کليسا، فاقد تزئينات مي باشد. دربخش شمال غربي بام، برج ناقوس قراردارد.دربخش شمال شرقي کليساي نيکولاس مقدس،صحن تابستانه اي درسال1774 تأسيس شد و با نام استپانوس معروف گشت.

10. گريگور مقدس
 

اين کليسا،به سبک پلان سه گنبدي با گنبد بزرگ روي محراب ساخته شده و به سال1633ميلادي متعلّق است. نمازخانه، به صورت ساختماني کوچک داراي سه ورودي مي باشد که يکي در غرب و دو ورودي ديگردر جنوب واقع اند. گنبد اين کليسا، به شکل هرمي بوده و از فرم ساير کليساها متمايزمي باشد.
کليساي گريگورمقدس،داراي کليساي تابستانه اي واقع در بخش جنوبي است که درسال1714ميلادي تأسيس شده و داراي اتاق هاي جانبي دوطبقه مي باشد که گنبدي با گريو هشت ضلعي را دربر مي گيرد.

11.کليساي ميناس مقدس
 

کليساي ميناس مقدس،درسال1659ميلادي در محلّه تبريزي هاي جلفاي اصفهان تأسيس شد و ازلحاظ سبک معماري، نه تنها در جلفا،بلکه درکليساهاي ارمنستان نيز منفرد مي باشد.
اين کليسا،با گنبد متکي به 4جرز باربر و پلان با سيليکاي خود، ازنظر هندسه ي فضايي،تفاوت هايي با بناهاي مشابه خود دارد. چنانچه، گنبد اين بنا، به جاي قرارگيري در مرکز سالن و تکيه بر چهار جرز آن،به جرزهاي شرقي و قوس هاي محراب تکيه دارد.
چنين فني درکليساهاي ارمنستان ديده نشده و مشابه آن درکليساهاي ارمني تفليس وجود دارد.
حضورکليسا با سالن گنبددار، اولين بار، در معماري مسيحي متعلّق به قرن 6ميلادي، در ارمنستان ديده شده است. درسال1713ميلادي در جنوب کليساي ميناس مقدس صحن باز مسقفي جهت فصل تابستان احداث گرديد و نام مريم مقدس را به خود گرفت.

12. سارکيس مقدس
 

اين کليسا،به صورت چهارگوش مستطيلي با 4جرز درسال1659ميلادي با استعانت هاي مردمي بنا گرديد. بناي نمازخانه آن در بخش شمالي حياط کليسا واقع بود و داراي گنبدي متوسط درميان جرزها مي باشد. در جنوب کليساي سارکيس مقدس، در کناره جبهه شرقي،درسال1704ميلادي، سالن تابستانه احداث شد و نام استپانوس مقدس را به خود گرفت. اين فضا، از داخل داراي گوشه هاي قائمه با دو اتاقک در کناره ها مي باشد که در بخش مرکزيِ آن، گنبدي قرار دارد.

13.نرسس مقدس
 

کليسا،درسال1666ميلادي در محلّه سنگ تراش ها تأسيس شده است. نمازخانه آن در بخش شمالي حياط کوچک قرار دارد و داراي سه ورودي مي باشد. کليسا، به صورت سه گنبدي با يک گنبد بزرگ در بخش محراب مي باشد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1.دانشجوي دکتراي معماري، مدرس دانشگاههاي آزاد نجف آباد و خوراسگان
 

منابع:
1.آراکليان، واروژان. 1375. «تاريخچه و روند شکل گيري بناهاي مذهبي ارمنيان در ايران».مجموعه مقالات کنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران. سازمان ميراث فرهنگي کشور. تهران.
2. اميري،شهرام. «جلفاي اصفهان از صفويه تا قاجار». فصلنامه فرهنگي پيمان. 1383. تهران.
3. آيوازيان، آرگام.«ميراث نخجوان». به خط ارمني. 2004. ايروان.
4. پاسدرماجيان، هراند. 1366. «تاريخ ارمنستان». ترجمه محمدقاضي. نشرتاريخ ايران. تهران.
5. حق نظريان، آرمن. «معماري جلفا». به خط ارمني. 2003. ايروان.
6. ميناسيان،لئون.1992. «کليساهاي جلفا». به خط ارمني.چاپخانه کليساي وانک. اصفهان.
7. ميناسيان، لئون.2003. «مجتمع هاي کليسايي ايران». به خط ارمني. چاپخانه کليساي وانک. اصفهان.
نشريه دانش نما،شماره 162-161.