مرمت کليساي حضرت مريم در جلفا(2)

آسيب شناسي
 

درنخستين بازديد از مجموعه ي کليساي کاتوليک ها، متوجه شديم که تمام ساختمان خصوصاً بناي تالار اصلي نمازخانه، دچار وضعيت ناپايداري گرديده بود.سازه هاي بنا، شالوده ها، عناصر باربر عمودي همچون ديوارها، عناصر واسطه اي مانند تويزه ها و عناصر پوششي تاق و چشمه ها، دچار ضعف ايستايي شده بودند و شکست هاي متعددي در تمام نقاط ساختاري بنا به چشم مي خورد.
- بررسي هاي کارشناسي انجام گرفت و دلايل آسيب ها و جايگاه هرکدام، مشخص گرديد:
شالوده ها،عمدتاً از يک قشر گل شفته ساخته شده بودند و شناژبندي معمول در بناهاي قديمي که با سنگ و ملات آهکي انجام مي گرفته،دراين بنا بکار برده نشده است. درنتيجه،درقسمت هايي که آب باران به شالوده ها نفوذ کرده بود، مانند جبهه شمالي و در کنارکوچه غربي، ضعف شديد ايجاد شده بود. در ديوارهاي باربر در همان قسمت هايي که شالوده ها ضعيف شده بودند،حالت چرخش به طرف خارج بوجود آمده بود که البته دليل اصلي آن،نيروهاي رانش ازطرف تويزه ها و مقاومت نکردن کلاف هاي چوبي عرضي بوده است.
- با حرکت چرخشي ديوار باربرشمالي به طرف خارج، خودبه خود تويزه ها از وضعيت تعادل پايدار خارج شده و در وسط آنها شکست هايي ايجاد شده بود و تاق و چشمه هايي که برروي اين تويزه هاي ساخته شده اند، متعاقباً دچار شکستگي هاي متعدد شده بودند.
- در گوشه ي جنوب شرقي در کنارسکوي خطابه،يک جرز قطور باربر قرار دارد که در کنارآن،زيرزمين و يا همان دخمه تدفيني قراردارد و شالوده ي ديوارهاي اين زيرزمين،دقيقاً بر روي خاک قرار داده شده اند،که دراثرفشار وزن جرز ياد شده و مقاومت ناکافي خاک دچار نشست گرديده بود و درنتيجه،در روي تويزه ها وتاق هاي قرار گرفته بر روي آن جرز، شکست هاي عميقي بوجود آمده بود.
-درگوشه ي جنوب غربي تالار، نمازخانه دقيقاً در همان مکاني که راه پله نيم طبقه فوقاني قرارگرفته، به علّت مجاورت با کوچه و معبرغربي و نفوذ آب باران به پاي ديوار و ضعف شديد و عدم تعادل، شکستگي در ديوار و تويزه و تاق ايجاد شده بود و به طور کلّي،مي توان گفت که جبهه شمالي و غربي بيشترين آسيب ها را متحمل شده بودند.
-بررسي و تشخيص آسيب هاي وارد بر تاق و چشمه ها از سطوح خارجي برروي پشت بام ها در مرحله نخست، امکانپذير نبود.درگذشته نه چندان دور و احتمالاً در زمان ايجاد مدرسه فرانسوي ها، پشت بام هاي تالارکليسا با ايجاد خرپاهاي چوبي و پوشش با ورق هاي فلزي به صورت شيرواني پوشيده شده بود.پس ازبرچيدن شيرواني،وضعيت بسيارنگران کننده تاق و چشمه ها ظاهرگرديد.لايه ي کاه گِل قديمي کاملاً پوسيده شده بود و شکاف ها و ترک هاي ايجاد شده،کاملاً قابل تشخيص بودند. در بعضي نقاط،اين بريدگي ها با عمق زياد تا سطوح داخلي ادامه داشتند. مصالح اين پوشش ها از داخل قابل شناسايي نبود؛ ولي از خارج معلوم گرديد که تويزه ها با آجر مربع و تاق ها با خشت ساخته شده اند. پس از برچيدن شيرواني،وضعيت ناپايدارِ نورگير مياني نيز هويدا گرديد.انحراف ديوارهاي اطراف و مقدارچرخش آن اندازه گيري شد و براساس اطلاعات بدست آمده، طرح استحکام بخشي ميسّر گرديد که در ادامه همين نوشتار،به شرح آن خواهيم پرداخت.
- البته بايد به اين نکته توجه کرد که ايجاد شيرواني با ورق هاي فلزي در آن زمان، اقدام بسيارمفيد و مؤثري بوده و در غيرآن صورت،نفوذ آب باران به داخل پوشش هاي ساخته شده ازخشت خام،مسلماً باعث تخريب و ويرانيِ کاملِ تالارعبادت خانه مي شد.

طرح جامع مرمتي
 

طرح جامع مرمتي کليساي کاتوليک ها در چند فصل تهيه و پس از تصويب در کميسيون هاي مربوطه (ايران و ايتاليا) اجرا گرديد.

اقدامات حفاظتي
 

براي جلوگيري موقت از پيشرفت ضايعات و آسيب ها،در مرحله نخست شمع گذاري با تيرهاي چوبي ضخيم در داخل تالار زير تويزه هاي شکسته انجام گرفت و از فرو ريختن ناگهاني آنها جلوگيري به عمل آمد. سپس درجبهه شمالي خارج تالار با تنگ گذاري با الوارهاي چوبي به صورت مورّب در چند رديف،ادامه چرخش و انحراف ديوارمتوقف گرديد.

اقدامات استحکام بخشي
 

الف)پي ها و شالوده هاي ديوارهاي خشتي: پس از تنگ گذاري و تخليه موقتي و موضعيِ فشارهاي ناشي از وزن ديوار،به تدريج يک رشته شالوده جديد با تن مسلح اجرا گرديد.اين شالوده جديد،تقريباً تمام سطح تکيه گاه ديواررا اشغال نمود و پس از ايجاد لايه ايزوله بر روي آن، ارتفاع باقي مانده زير ديوار با آجر و ملات سيمان تجديد ساختمان گرديد.(پي بندي شد.)
ب)همزمان با تقويت پي ها،درمقابل جرزهاي باربر: طبق طرح مصوب عناصر فولادي(تيرآهن) به صورت دوبل با فاصله پنجاه سانتي متري به صورت عمودي نصب گرديد. پايه اين تيرآهن ها بر روي ورق فولادي که در بتن کار گذاشته شده بود، قرار گرفت. نصب اين عناصر در اطراف ساختمان تالار اصلي براي دو هدف الزامي بود:اول آنکه براي تکميل کلاف هاي اطراف ساختمان که به صورت قاب بندي محاسبه شده،لازم بود؛دوم آنکه کلاف هاي مهاربند سيم بکسل فولادي که از داخل تالار به صورت عرضي درکنار کلاف هاي چوبي مي گذرد، از دوطرف به عناصر عمودي متصل شده است و از حرکت هاي رانش تويزه ها جلوگيري مي کند. درقسمتي که اين مهارها از ديوار خارج و به تيرآهن هاي عمودي متصل مي شوند،يک ورق پليت به ابعاد 70×100 سانتي متر، بر سطح ديوار تکيه دارد تا کشش ها باعث بريده شدن ديوار نگردد.
ج) استحکام بخشي تويزه ها از داخل تالار: قسمت هاي شکسته شده تويزه ها پس از تنگ گذاري در طرفين قسمت بريدگي، کاملاً از مصالح موجود تخليه شد و با آجرهاي جديد به صورت پرچسبان،بازسازي و دوخت و دوز شد. سپس از قسمت خارج و بر روي بام،کليه سطوح پوششي از خاک ها و کاه گل هاي پوسيده آزاد و بريدگي ها با آجر و دوغاب گچ،پُرشدند. بر روي بام، يک لايه نازک با آجر به صورت پالونه(تيغه اي) با ملات گچ ساخته شد.برروي اين لايه، يک لايه پلاستر سيماني نازک کشيده شد و بر روي آن، طبق محاسبات انجام گرفته، يک پوسته بتن مسلح به ضخامت 10سانتي متر با ميل گردهاي باضخامت 10ميلي متر و فواصل شطرنجي 15سانتي متر، اجرا شد. اين پوسته مقاوم جديد دراطراف پشت بام بر روي يک قاب بتن آرمه به ابعاد 30×50 سانتي مترمتصل مي گردد.اين قاب بر روي ديوار و عناصر عمودي فولادي قرار گرفته و بدين ترتيب،يک سيستم پوششي جديد ايجاد گرديد که وزن آن به ستون هاي عمودي فولادي منتقل مي شود و هيچ گونه فشاري به سيستم تاق و چشمه قديمي وارد نمي سازد.اين پوشش جديد،با لايه ي ايزوله و آجرفرش تکميل گرديده است.
د) گنبد:طبق يکي از مدارک قديمي که به صورت چاپ گراور به دست ما
رسيده، پيش تر بر روي تالارعبادتگاه يک گنبد دوپوسته قرار داشته است و به احتمال فراوان، پوسته خارجي آن تخريب شده و به جاي آن يک لايه حفاظتي به صورت شيرواني همزمان با بقيه پشت بام کليسا ساخته شده است.عمليات بازسازي اين گنبد با شکل و قيافه اي تقريباً نزديک به وضع اوليه آن،طراحي و بازسازي شد. اسکلت گنبد مقاومت باربري وزن اضافي را ندارند،کلّ سيستم گنبد توسط تيرآهن هاي عرضي که از زير پايه هاي آن مي گذرند، بر ديوارهاي باربر جانبي تکيه نموده است. اين عناصر، با آجرکاري و نماسازي پوشيده شده اند.
هـ) استحکام بخشي ديوار غربي داخل معبر: در انتهاي غربي مجموعه کليسا، کوچه اي قرار دارد که بن بست کاتوليک ها ناميده مي شود. ديوار مشرف به اين معبر همانند ديوار شرقي مجموعه چينه اي و از فضاي پيش ورودي به تالارند که از کنار آن راه پله نيم طبقه فوقاني قرار دارد. بر روي اين دو فضاي کوچک در طبقه فوقاني، يک دهانه ازمجموعه جرزها و دهانه هاي نمازخانه قرار دارد و اين همان فضاي استقراراُرگ است. آخرين تويزه پوشش کليسا برفراز اين قسمت و بر روي ديوار خشتي ديوارتکيه نموده و ضعف ايجاد شده در ديوار و نشست آن،باعث شکسته شدن آخرين تاق و چشمه پوششي و ضعف سازه هاي پوششي شده بود. اقدامات مرمتي و استحکام بخشي اين ديوارها همچون ديوار شمالي، به دو صورت انجام گرفت: پي بندي ديوار با آجر و ملات سيمان و نصب عناصر فلزي عمودي و افقي به صورت پشت بند درقسمت هاي مورد نياز.اين شبکه پشت بند با سيم بکسل به صورت مهاربندي به ديوار شرقي و کلاف هاي پشت بند آن متصل شده و با اين اقدامات، کليه خطرها و احتمالات واژگون شدن ديوار،برطرف گرديده است.

بازسازي سبکي
 

درقسمت شمالي تالار نمازخانه، طبق مدارک بدست آمده فضاهايي وجود داشته که براي ديوار شمالي حالت پشت بند را داشته است.
اين فضاها، داراي عملکردهاي مختلف، ازجمله قسمت هاي مسکوني مجموعه بوده است.با تخريب کامل اين قسمت ها، آسيب هاي ذکرشده در قبل براي تالار اصلي بوجود آمده بود. طبق طرح مصوب، اين بخش هاي مفقود شده به سبک سنتي يعني با تاق و چشمه، بازسازي گرديد؛ با اين تفاوت که مصالح بکارگرفته شده در اين بازسازي، مقاوم تر و پايدارترانتخاب شدند. اين بخش از مجموعه در دوطبقه بوده است: در طبقه همکف، دو رديف تاق و چشمه و در طبقه فوقاني، تنها يک رديف با تراس مقابل آن وجود داشته است.در بازسازيِ اجراء شده نيز کاملاً سبک اوليه محفوظ گرديد. سطح کلّ داخلي اين قسمتها، طبق طرح اوليه با اندود گچ پوشيده شده است.
- فضاهاي ديگر موجود در جبهه شرقي مجموعه،به صورت نيمه مخروبه به حالت خود رها شده بودند، که در ابتدا ديوارهاي خشتي اين قسمت ها پي بندي گرديد و سپس پوشش هاي آن در هرقسمت طبق طرح موجود و باقي مانده بازسازي شد. فضاي فوقاني موجود در جبهه شرقي کليسا به صورت تاق و تويزه و ديگر فضاها به صورت تيرپوش اجراء گرديد، و کليه پوشش ها پس از مرمت و انجام پلاستر سيماني،براي شيب بندي و نصب لايه ايزوله با آجرهاي مربع مفروش گرديد.
- درانتهاي جبهه شرقي مجموعه، سالن سخنراني و تئاتر قرار دارد. اين سالن، در دوره فعاليت فرانسوي ها با تغيير فضاي مطبخ ساخته شده است. در آغاز عمليات بازسازي،وضعيت اين سالنِ چندمنظوره، به طور نامطلوبي به مخروبه تبديل شده بود و درميان آن،گودالي پُر از زباله و نخاله مشاهده شد. در عمليات بازسازي، ابتدا گودال به صورت زيرزمين بازسازي و سقف آن با تيرآهن پوشيده شد و راه پله آن در کنار حياط خلوت مجاور، ساخته شد. فضاي سالن هم با ترکيب شيب بندي قبلي کاملاً نوسازي گرديد.سقف ها وديوارهاي طرفين آن نيز بادقت مرمت و بازسازي شدند.

طرح احياي مجموعه
 

در تعيين کاربري هاي جديد براي فضاهاي مختلف درمجموعه کليسا، کميته نظارت و هدايت طرح مشتمل از کارشناسان ايراني و ايتاليايي توافق نمودند که تالار اصلي داراي همان عملکرد عبادي- مذهبي باشد و بقيه فضاها به شرح زير مورد استفاده قرار گيرند:
- رواق بازسازي شده درکنار تالار اصلي براي برگزاري نمايشگاههاي هنري
- فضاي واقع در شرق اين رواق براي ايجاد کتابخانه عمومي
- سالن شرقي مجموعه براي عملکرد چندمنظوره ازقبيل برگزاري سخنراني، اجراي موسيقي و غيره
- اتاق هاي صفوي طبقه همکف براي دفتر مديريت مجموعه اختصاص يابد.
- سالن فوقاني بازسازي شده بر روي رواق همکف و اتاق صفوي فوقاني مجاور آن براي موزه انتخاب گرديد.

روشنايي و نورپردازي
 

طرح چگونگي روشنايي فضاها و نورپردازي مجموعه، توسط کارشناسان و مهندسان متخصص اين رشته باتوجه به کاربري هاي انتخاب شده براي فضاهاي مختلف،تهيه و اجراء گرديد. طبق اين طرح، گرما و سرمارساني به فضاها ازطريق وسايل پيشرفته به صورت موضعي و مستقل براي فضا اجرا خواهد شد.(يونيت اسپيليت)

محوطه سازي
 

در اجراي عمليات محوطه سازي، ابتدا در لبه جرزهاي بازسازي شده (رواق و فضاهاي اختصاص داده شده براي کتابخانه و سالن چندمنظوره) يک کانال هواکش به منظورجلوگيري از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان احداث گرديد. عمق اين جرز، حدود يک متر و نيم و دهانه آن هشتاد سانتي متراست و ديوارهاي طرفينِ آن از آجر با ملات آهکي ساخته شده است. در ابتدا و انتهاي کانال درضلع غربي و شرقي آن نيز دريچه هاي هواکش براي به حرکت
درآوردنِ هوا در داخل کانال،تعبيه شده اند. براي کف سازي پياده روهاي حياط، سنگ تيشه اي با ملات سيمان انتخاب شد و زيرسازي آن ابتدا با شفته آهک و قبل از اجرا سنگ فرش با ملات مخلوط سيمان و آهک و ريگ ترازبندي و شيب بندي شد. در داخل باغچه ها نيز دو حلقه چاه براي دفع آب باران سطحي و پشت بام ها حفرشد. افزون براين،چاه آب موجود ازلجن هاي ته نشين شده تخليه گرديد و بدين ترتيب، حدود يک متربه ارتفاع آب مفيد آن افزوده شد.

نماسازي ها
 

سطوح خارجيِ ديوارها در داخل حياط و داخل کوچه مجاور عمدتاً طبق نمونه قديمي با لايه سيم گل پوشيده شدند. براي اجراي اين لايه پوششي،از يکصد کيلومتريِ غرب اصفهان خاک قرمز حمل گرديد. اين خاک پس از سرد شدن با کاه نرم و کوبيده شده و الک شده،مخلوط و به خمير نرمي تبديل گرديد که از قديم براي نماسازي مورد استفاده قرار مي گرفته است. سطوح خارجي ديوارکليسا در ارتفاع بالاتر از پشت بام طبقه فوقاني با نماي آجري پوشيده شد. آجرهاي اين نما، کاملاً به اندازه هاي
مساوي بريده و آب ساب شدند. نماسازي طبقه فوقاني با سيم گل داخل قاب بندي هاي آجري، و نماسازي طبقه پائين داخل شمشه گيري با گچ اجرا شد.

عمليات فرعي
 

-در جبهه ي غريبي حياط، فضاهاي تأسيسات بهداشتي، پيش بيني و اجرا گرديد.
-درجبهه ي شرقي،فضاهايي براي استقرار دائميِ سرايدار پيش بيني و اجرا گرديد.

اقدامات باقي مانده
 

مرمت سطوح تزئيني و نقاشي هاي داخل عبادتگاه کليسا،هنوزانجام نگرفته و اين، به خاطرآن است که هيأت ايتاليايي علاقه مند است مرمت اين سطوح توسط کارشناسان کشور،خودشان انجام پذيرد.البته لازم به تذکراست که آسيب عمده اين نقاشي ها، پوسته شدن و جداشدنِ آنها از لايه زيرين است و اين مسأله اي نيست که مرمتگران ايراني ازعهده مرمت آن برنيايند؛ولي به هرحال، خواسته نمايندگان هيأت آناستازيس همواره مورد قبول و احترام ما بوده است.
کميته ي نظارت و کنترل طرح

نمايندگان آناستازيس
 

1.خانم آنتونلا-کاتاني،
2.آقاي دکتر ربکاردو-آکوئيلا،
3.آقاي دکترآرشيتکت ماريو کريستيانو

نمايندگان واتيکان
 

4.مون سينيور دن فرانکو،
5.مون سينيور پُل،
6.مون سينيور برتولدي

نمايندگان ميراث فرهنگي
 

7.مهندس بحرالعلومي،
8.مهندس روانفر،
9.مهندس نکويي،
10.مهندس کيهانفر

اعتبارات و بودجه
 

سازمان ميراث فرهنگي کشور و سازمان آناستازيس،به طور مساوي هرکدام پنجاه درصد از هزينه ها را متقبل شده و پرداخت نموده اند.

گروه طراحان
 

دکتر آرشيتکت عبداله جبل عاملي، طراح اقدامات مرمتي و بازسازي و ناظر مقيم/ مهندس ابراهيم کاظمي، محاسب عناصر فلزي وبتن آرمه/ مهندس شيخ بهايي، ترسيم نقشه هاي کامپيوتري/ مهندس مشک فروش،ترسيم نقشه هاي کامپيوتري/ مهندس همايوني،طراح روشنايي و نورپردازي/ مهندس چهرازي، نقشه بردار و تهيه کننده ي رولوه ي کليسا.

گروه اجرايي
 

استاد غلامي،سرپرست کارگاه/ استاد ميرزايي، مرمتگراستحکام بخشي/استاد هاشم،مرمتگر تاق ها/استاد مرتضي، تاق زن/ استاد اسماعيل،نماساز و مجري گنبد/ استاد زينعلي،گچ کار/استاد ولي الله، سنگ کار/ استاد هراج، جوشکار/ استاد مهدي، نصب داربست/ استاد عموبيگي، نجار/ استاد قدرتي، برق کار/ استاد ياوري، آهنگر ورق کار و تعداد متغيري از کارگران ساده/حاج اسماعيل مکاري، حمل کننده مصالح ساختماني و خاک/ استاد مهندس آقارحيميان،مرمت گر سطوح تزئيني.

کلام نهايي
 

عمليات مرمتي و بازسازي مجموعه بناي تاريخي کليساي کاتوليک ها، بيانگر موفقيت همکاري و همفکري سازمان ميراث فرهنگي کشور و مسئولان سازمان آناستازيس ايتاليا بوده و هدف اصلي اين توافق و همکاري، نجات بخشي يک بناي تاريخي و ارائه نهاييِ آن به عموم علاقه مندان و بازديدکنندگان بوده است.اين اثر، همچون سندي تاريخي و شاهد واقعي درهم زيستيِ صلح آميزِ اقوام و اديان مختلف سرزمين ايران، در مجموعه بناهاي تاريخي محله جلفاي اصفهان از خطر اضمحلال نجات يافت، و براي نيل به اين مقصود،کارعظيمي انجام گرفت.

پي‌نوشت‌ها:
 

1.دکتراي معماري ،متخصص مرمت بناهاي تاريخي ،عضو هيأت علمي دانشکده ي معماري دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان.
 

منبع:نشريه دانش نما،شماره 162-161.