راهنماي بازديد از موزه‌هاي كاخ سعدآباد
بر پهنه كوهبر پهنه كوهپايه‌هاي توچال و در ميان درختان كهن سرو و سپيدار دره سرسبز دربند، جايي است كه زماني ييلاق تابستان شاهان سلسله قاجار بوده است. سعدآباد مجموعه‌اي است از 18 كاخ و كوشك با معماري زيبا و انبوهي از گنجينه‌هاي ملي كه 13 تاي آن تبديل به موزه شده و شايد كمتر كسي هر 13 تا را ديده باشد. اين مجموعه 110 هكتاري با تپه‌ها و دره‌هاي مشجر و آواز خوش پرندگان و آب روان قنات‌ها و رودخانه باصفاي جعفرآباد كه از ميان باغ‌ها مي‌گذرد، تنها گوشه طبيعت فراموش شده تهران است. هرگوشه بافت تاريخي شمال تهران قديم كه تنها در سعدآباد از روزگار قاجار دست‌نخورده باقي مانده، خاطره‌اي از تاريخ معاصر ايران در دل دارد. اين همه براي ساكنان تهران كه تهران را نديده‌اند، غنيمت است. سعدآباد دوران قاجار هشت هكتار بود اما رضاخان بسياري از باغ‌هاي گلاب دره و ولنجك را خريد و به آن اضافه كرد. كاخ‌ها و بناهاي ديگري در دوره پهلوي در اين آبادي ساخته شد كه امروزه بيشترشان تبديل به موزه شده‌اند. بهار امسال فرصت بازديد از اين مجموعه بي‌نظير را نبايد از دست داد؛ چراكه ظاهرا قرار است بعضي از موزه‌ها تغيير كنند كه در اين صورت اين آخرين فرصت است. در اين گشت وگذار با ما همراه شويد تا در يك روز بهاري به شمال شهر سفر كنيم و قدم زنان مسير باغ‌هاي دل‌انگيزي كه روزگاري كوچه باغ‌هاي روستاي سعدآباد شميران بوده‌اند را طي كنيم و با تكه‌اي از طبيعت تهران و خانه باغ‌ها و كاخ‌هاي قاجار و پهلوي و از همه مهم‌تر آثار هنرمندان و جهانگردان ايراني آشنا شويم.
كاخ موزه ملت (كاخ سفيد)
درست روبه روي موزه هنرهاي زيبا مسير ورودي به مجموعه سعدآباد قرار دارد. در روزهاي ويژه به دليل ازدحام براي بازديد، مديريت سعدآباد، براي حمل و نقل بازديد كنندگان ون‌هايي قرار مي‌دهد اما در روزهاي عادي بايد قدم زنان مسير مشجر ميان كاخ‌ها را طي كنيد. اولين ساختماني كه به رنگ سفيد با معماري ايراني ـ رومي جلب نظر مي‌كند، كاخ سفيد است كه اقامتگاه تابستاني و محل تشريفات شاه و همسرش بوده است و ساخت آن به دستور رضاخان در سال 1310 خورشيدي آغاز شد و در سال 1315 به پايان رسيد. در بناي اين كاخ هنرمندان و صنعتگران فراواني مشاركت داشته‌اند. نقشه كاخ از مهندس خرسندي است و گچبري‌هاي ظريف و زيباي درون كاخ، كار دست هنرآفرين استاداني چون غلامرضا پهلوان و سنگ‌هاي مرمر سرسراها از معادن يزد و تربت حيدريه است كه استاد لرزاده آن را اجرا كرده. كاخ سفيد با 10 تالار و 54 اتاق، با نفيس‌ترين ميراث ايراني و خارجي‌اي كه در حراجي‌هاي فرانسوي خريداري شده، تزئين شده است.
در تالار ورودي، پرده‌هاي بزرگ نقاشي از شاهنامه و فرش‌هاي دستباف تبريز و آثار سفالين از هزاره چهارم قبل از ميلاد چشم هر ايران دوستي را نوازش مي‌دهد. طبقه پايين كاخ، موزه ديگري به نام هنر ملل قرار دارد كه در گذشته موزه هنري فرح پهلوي بوده كه مورد استفاده او و اطرافيانش قرار مي‌گرفت. مجموعه آثار اين موزه از سراسر جهان خريداري شده يا اهدايي است. ن‌هاي قديمي باين آثار شامل تمدن‌هاي پيش از اسلام، دوره اسلامي، هنر آفريقاي سياه، هند، خاور دور، ماياها و آثار هنر معاصر ايران و جهان است. راستي اگر در تعطيلات نوروز به بازديد اين كاخ مي‌رفتيد، در محوطه اطراف آن انواع ماشين‌هاي قديمي به نمايش گذاشته شده بود.
نفيس‌ترين نقاشي (وزارت دربار)
در جنوبي‌ترين نقطه مجموعه سعدآباد ساختمان سه طبقه موزه هنرهاي زيبا، معروف به كاخ اسود به چشم مي‌خورد. علت شهرتش به اين نام، سنگ‌هاي مرمر سياهي است كه در بناي آن به كار رفته است. اين عمارت كه در سال 1319 دوره رضاخان پايه‌گذاري شده است، در 1342 با انجام تعميرات، به كاخ محل وزارت دربار تبديل شد. پس از انقلاب اسلامي گنجينه‌هاي نقاشي هنرمندان ايراني و خارجي در آن به نمايش گذاشته شدند. وارد موزه كه
شويد در طبقه همكف آثار هنرمندان معاصر ايراني مانند سهراب سپهري، حسين زنده رودي، پروانه اعتمادي و ... را مي‌بينيد. آثار هنرمندان اروپايي از قرن هفدهم تا بيستم ميلادي در طبقه اول قرار دارد. يك طبقه بالاتر كه برويد آثار هنرمندان ايراني از دوره صفويه جلب توجه مي‌كند؛ چهره، چهره و باز هم چهره؛ درباريان و ثروتمندان آن دوره علاقه داشتند پرتره‌اي از خودشان داشته باشند اما هيچ كدام از اين تابلوها امضاي نقاش ندارد. ديگر آثار نفيس موزه هنرهاي زيبا مربوط به دوره افشار و زند و قاجار است كه جز چهره شاه، دربار را هم ترسيم كرده‌اند. از نفيس‌ترين تابلوي‌هاي آن هشت اثر از كمال‌الملك نقاش چيره دست ايراني است.
موزه بهزاد (كاخ وليعهدي)
پيمودن سراشيبي‌هاي خيابان‌هاي سعدآباد با وجود هواي روح بخش كوهپايه‌هاي شميران بسيار لذت‌بخش است. ازكاخ سفيد با نقشه راهنمايي كه در دست داريد به سوي موزه بهزاد برويد. اين موزه به دليل تعميرات بسته است و شايد يكي از كاخ‌هايي باشد كه مورد تغيير كاربري در آينده قرار بگيرد. معماري ساختمان آن متعلق به اواخر دوره قاجار است و در گذشته به كاخ كرباس معروف بوده و رضاخان از آن به عنوان محل كار و استراحت استفاده مي‌كرده. در صدمين سالروز تولد استاد حسين بهزاد ـ نگارگر ايراني ـ 310 اثر او به كاخ كرباس انتقال يافت و در معرض ديد عموم قرار گرفت. البته تا اتمام تعميرات شما فقط مي‌توانيد نماي بيروني كاخ را ببينيد.
موزه ميرعماد (كاخ عليرضا پهلوي)
در ادامه مسير به سمت كاخ ديگري با نماي ايراني ـ اروپايي مي‌رويم كه باز هم بايد به تماشاي نماي بيروني آن بسنده كنيم زيرا در دست تعميرات است و شايد به سرنوشتي كه براي موزه بهزاد گفتيم دچار شود. اين كاخ پس از انقلاب اسلامي به نام بزرگ ترين استاد خوشنويسي قرن 11هجري قمري، مير عمادالحسني سيفي قزويني افتتاح شد. آثار خوشنويسي موزه منحصر به آثار ميرعماد نيست بلكه خطوط قبل از اسلام، دوره اسلامي تا قرن 14 هجري قمري هم در آن نگهداري مي‌شود. خطوط ايران باستان با كتيبه‌هاي ميخي ايلامي معبد چغازنبيل شوش، آثار پهلوي ساساني و ... آغاز مي‌شود.
موزه آبكار (كاخ ليلا پهلوي)
با توجه به مسيري كه در راهنما مشخص شده است به سوي موزه نگارگري آبكار مي‌رويم. اين هم سومين موزه‌اي است كه اجازه ورود به آن را نداريد چون در دست تعميرات است.
هنرمند معاصر، كلارا آبكار ـ از تبار ارمنيان جلفا ـ 30 اثر هنري از خود به جاي گذاشت كه به سازمان ميراث فرهنگي اهدا كرده است و اكنون در موزه سعدآباد قرار دارد. مجموعه آثار او شامل هنر نقاشي سنتي ايران مانند نگارگري، تذهيب، نقش‌قالي، تشعير و نقاشي زيرلاكي است. از قوي‌ترين آثار تذهيب آبكار، تابلوي نگارگري دو صورتي اوست كه به شيوه مكتب اصفهان تصوير شده ولي هنرمند مجال آن را نيافت كه كار هر دو صورت را به پايان رساند، در نتيجه، يك چهره كامل و چهره ديگر نيمه‌كاره مانده است. هر دو چهره از پردازشي حرفه‌اي برخوردارند.
موزه نظامي (كاخ شهرام پهلوي)
اگر مي‌خواهيد نفسي تازه كنيد، تمام نيمكت‌ها و فضاي سبز باغ سعدآباد در اختيار شماست. در ادامه راه به سوي موزه نظامي مي‌رويد كه از همان لحظه ورود به محوطه آن، چند توپ قديمي از دوره قاجار جلب توجه مي‌كند. در ساختمان موزه كه در سال 1317 براي همسر دوم رضاخان بنا شده است، از دوره پهلوي دوم كم‌كم با جمع‌آوري ابزار و ادوات جنگي ادوار قبل ـ مخصوصاً سلاح‌هاي دوره قاجار ـ نمايشگاهي در دانشكده افسري براي بازديد مقامات و سران داخلي و كشورهاي خارجي و آشنا كردن نسل جديد با نحوه ساخت و تزئينات ابزار برگزار شد. پس از پيروزي انقلاب، موزه دانشكده افسري به اين كاخ انتقال يافت و در آن پرچم‌ها و پوشاك ادوار مختلف ارتش ايران، سلاح‌هاي سرد، توپ‌هاي جنگ‌هاي ايران و روس، مدال‌ها و نشان‌هاي ارتش و سلاح‌هاي گرم اهدايي به سران ارتش و سلاح‌هاي قديمي به نمايش گذاشته شد.
بر فراز تپه عليخان (كاخ رضاخان)
از اين قسمت مسير دو راه براي انتخاب داريد؛ يا به سوي شمال به موزه مردم‌شناسي برويد يا با ما به سمت شمال غربي مجموعه بياييد و بعد از ديدن موزه‌اي ديگر در كافي‌شاپ نزديك آن خستگي در كنيد و چيزي بخوريد. سراشيبي تند مسير را كه به تپه عليخان منتهي مي‌شود بالا برويم، يكي از زيباترين كاخ‌هاي كشور پيش روي شماست؛ عليخان از زمين داران سرشناس تهران اين تپه را با ساختمان نيمه‌كاره كاخ به رضاخان فروخت و او از دوره وزارت جنگ تا اوايل سلطنتش، بناي آن را به «ميرزا جعفر معمارباشي» سپرد. معمارباشي براي اينكه اثري منحصر به فرد به جاي بگذارد، در نماي خارجي كاخ از سنگ‌هاي سبز معدني كمياب خمسه زنجان استفاده كرد. ساختمان دو طبقه آن داراي گچبري‌ها و آينه‌كاري‌هاي زيبايي است. تذهيب ديوارها اثر استاد «حسين طاهرزاده بهزاد» و خاتم‌كاري‌هايش حاصل كار گروهي كارگاه استاد «صنيع خاتم» است. تمام وسايل كاخ از اروپا خريداري شده كه برخي از آنها عتيقه‌اند. شما مي‌توانيد با قدم زدن ميان اتاق‌ها و تالارهاي آن وسايل شخصي رضاخان و محل سكونت او را ببينيد. اگر در محوطه باز كاخ گردش كنيد، در ضلع شمالي آن از فراز تپه مي‌توانيد چشم‌انداز جنوبي مجموعه را تماشا كنيد. در انتهاي محوطه كاخ، كافي‌شاپ انتظار شما را مي‌كشد تا در هواي دل‌انگيز ارتفاعات شميران خود را مهمان يك چاي كنيد.
موزه برادران اميدوار
در انتهاي شمال غربي مجموعه سعدآباد، كمي پايين‌تر از كاخ احمدشاهي كه فقط از دور مي‌توانيد نماي آن را ببينيد، ساختماني از دوره قاجار كه متعلق به كالسكه خانه و استراحت سورچي‌هاي قاجاري بوده پا برجاست كه يكي از جالب ترين موزه‌هاي ايران است. اين موزه به نام برادران اميدوار ـ نخستين جهانگردان پژوهشگر معاصر ايراني ـ در سال 1382 تأسيس شد. برادران اميدوار چند دهه پيش سفري دور و دراز به گرد جهان را آغاز كردند و گنجينه‌اي بزرگ و گرانبها از آثار و اشياي اقوام و سرزمين‌هاي سراسر جهان را به همراه عكس‌ها و فيلم‌هاي مستند و خاطراتي شنيدني گرد آوردند. بسياري از آداب و رسومي كه برادران اميدوار موفق به ثبت آن در تاريخ شده‌اند، امروزه ديگر منسوخ و فراموش شده و در واقع مجموعه اميدوار، گنجينه مطالعاتي بي‌نظيري براي محققان مردم‌شناسي و اساطير جهان است. در حياط موزه اولين چيزي كه خودنمايي مي‌كند اتومبيل و موتورسيكلتي قديمي است كه شركت سيتروئن پس از اولين سفرشان، به اين دو برادر هديه كرد. عيسي و عبدالله اميدوار 20 سال از عمرشان را براي كشف ناشناخته‌هاي جهان گذاشتند و با موتورسيكلت و اتومبيل از سال 1333 سه دوره سفر چندين ساله رفتند و بيشتر نقاط جهان، از آمريكا گرفته تا قطب جنوب و از آسيا تا اعماق آفريقا را زيرپا گذاشتند، در حالي كه امكانات كمي براي سفر داشتند. برادران اميدوار سخاوتمندانه رهاورد جهانگردي و پژوهش‌هاي خويش را كه شامل صدها قطعه از آلات و ادوات شكار انسان‌هاي بومي، اسكيمو، آمازون، آفريقا، ظروف سفالين از فرهنگ اينكاها، حيوانات، پرندگان و حشرات تاكسيدرمي شده، آلات موسيقي قبايل بدوي جهان، سنگواره‌ها، فسيل‌ها، مرجان‌ها و فسيل جانوران دريايي متعلق به ميليون‌ها سال پيش و عكس‌هايي از تمدن‌هاي مختلف است، براي استفاده محققان و جهانگردان امروز و فرداي ايران به موزه اميدوار هديه كرده‌اند. اين موزه به دليل گنجينه‌هايش، اولين موزه انسان‌شناسي ايران است. يادتان باشد كه ديدار موزه برادران اميدوار را به هيچ وجه نبايد از دست داد.
موزه آب (دفتر رئيس تشريفات)
در ضلع جنوب غربي كاخ سبز، راهي به سوي موزه آب است. ساختمان موزه، دفتر مخصوص محمد رضا پهلوي است كه در زمان پهلوي دوم ساخته شد و براي پذيرايي از مقامات درباري و مراجعين شاه استفاده مي‌شد. گنجينه آب، مكاني فرهنگي است كه در جهت گردآوري، نگهداري، نمايش و حفظ و احياي ميراث گذشتگان درباره آب از جمله استحصال، انتقال، توزيع و بهره‌برداري و فنون به كار رفته در آن فعاليت مي‌كند.
داخل موزه هم ماكت‌هايي از آثار و ابنيه قديم و شاخص مرتبط با آب و اسناد مربوط به آب از قبيل دفترهاي محاسبات ميراب‌ها، وقفنامه‌ها و لوح محاسبه قنات قرار دارد. همچنين وسايل سنتي آب از قبيل وسايل حفر قنات، چاه، گونياي چوبي، قرقره، كوزه سفالي، مشربه، روغن‌دان، خمره، زاويه سنج و ... به نمايش گذاشته شده است.
موزه مردم‌شناسي (كاخ شمس)
اگر مسير برگشت را به سوي موزه نظامي طي كنيم و به سمت شمال مجموعه برويم، نماي ساختمان موزه مردم‌شناسي پيداست. ساختمان موزه مردم‌شناسي متعلق به شمس پهلوي بوده است. رضاخان آن را در سال 1314 با سبك معماري تلفيقي اروپايي و ايراني ساخت.
br /> بناي كاخ از سال 1342 به عنوان محل نگهداري اشيا و ظروف قيمتي استفاده مي‌شد و پس از پيروزي انقلاب اسلامي براي برپايي موزه پژوهشي مردم‌شناسي در نظر گرفته شد كه در اسفند ماه 1373 اين موزه افتتاح شد. مجموعه‌هاي ارائه شده در آن، مجموعه‌هاي ثابت و نمايشگاه‌هاي موقتند كه اشياي آن طي سال‌ها از نقاط مختلف كشورگردآوري شده و نمايانگر بخشي از آداب، فرهنگ و هنر ايران زمين است.
موزه فرشچيان (كاخ عصمت دولتشاهي)
تا اينجاي راه هر چه ديديد سمت چپ رودخانه جعفرآباد قرار داشت و براي ديدن باقي مجموعه از يكي از پل‌ها عبور كنيد. طبق نقشه راهنما نزديك‌ترين موزه به اولين پل، موزه استاد فرشچيان ـ از مشهورترين نقاشان معاصر ايراني ـ قرار گرفته است. ساختمان كاخ كه از جمله بناهاي دوره قاجاري در مجموعه سعدآباد است و رضاخان بعد از استقرار در تپه عليخان و پس از ساختن كاخ سبز، آن را آراسته به مجموعه سلطنتي كرد، شامل دو عمارت اندروني و بيروني است كه دو موزه استاد فرشچيان و چهره‌هاي ماندگار را در خود جاي داده است. در دوران محمد رضا پهلوي، برادر شاه و سپس سرآشپز مخصوص او، در آنجا سکونت داشتند و بعدها نيز، به انبار تبديل شد. اين بنا، پس از بازسازي و مرمت در تاريخ 26 مهر سال 1380 خورشيدي با عنوان موزه مينياتور استاد فرشچيان، افتتاح گرديد.
ااز جهت ظرافت‌هاي معماري، عمارت بيروني ظرافت بيشتري دارد و عمارت اندروني ساده‌تر به نظر مي‌آيد. اين دو عمارت پس از تملك توسط رضاشاه، كاخ اختصاصي ملكه توران اميرسليماني، همسر سوم رضاخان شد. در محوطه اين موزه، تصوير و زندگينامه كوتاهي از چهره‌هاي ماندگار ايران در رشته‌هاي مختلف به همراه چند تنديس از دانشمندان ايراني قرار دارد. موزه در بيشتر روزهاي سال تعطيل است. جلوي ساختمان موزه فرشچيان تنديسي از او جاي گرفته و شما مي‌توانيد 70 نمونه از بهترين آثار مينياتورهاي او را در آنجا تماشا كنيد.
موزه صنايع دستي (كاخ اشرف)
كمي بالاتر از موزه فرشچيان، نمايي با مرمر سفيد به چشم مي‌خورد كه توسط مهندس فرمانفرماييان در دوره رضاخان ساخته شده است. اين بنا از سال 1372 به عنوان موزه ظروف معرفي شد و سپس به موزه صنايع دستي تغيير نام داد. شما مي‌توانيد اشياي نفيس و با ارزش اين موزه را كه هر يك نشان از ذوق، سليقه و مهارت هنرمندان نامدار ايراني دارند، در پنج سالن تماشا كنيد. اين آثار شامل منسوجات پارچه‌اي، سفال و سراميك، شيشه، فرش، گليم و جاجيم و آثار فلزي است. از جمله برجسته ترين هنرمنداني كه آثار نفيس آنها در اين موزه به نمايش گذاشته شده عبارتند از صنيع خاتم، مصورالملك، طوسي، ساريخواني، طاعت، اينانلو، دهنوي و رضا مغرب.
موزه نگارستان (كاخ فريده ديبا)
ز اين دست آنجا برپاست كه مي‌توانيد به تماشاي آنها برويد.
در پايان پياده‌روي طولاني يك روز مفرح پيشنهاد مي‌كنيم به سوي سفره خانه سنتي سعدآباد كه در كنار در ورودي دربند قرار دارد برويد و خود را مهمان يك غذاي سنتي كنيد.
منبع:همشهري ماه، ش44
