گستره حقوق حیوانات در اسلام و غرب(4)
حق حيات حيوانات در حقوق اسلام
احاديث و رواياتي در نهي از کشتن بيهوده حيوانات نقل شده که به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
من قتل عصفـوراً بغير حق سـأله الله عنه يوم القيامه؛ «کسي که گنجشکي را به غير حق بکشد، خداوند روز قيامت از او سؤال خواهد کرد» (همو).
عن النبي صلي الله عليه و آله انه نهي عن قتل کل ذي روح الا ان يوذي؛ «از رسول نقل شده که ايشان نهي مي‌فرمودندند از قتل هر موجودي که روح دارد مگر آنکه جوازي براي آن کار باشد» (نائيني، 1378، ش 26، ص 47).
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم): لعن الله من مثل بالحيوان؛ «خداوند لعنت کند کسي را که حيوان را مثله کند» (همو).
همچنين از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل شده که فرمودند «در شبي که به معراج رفته بودم بر آتش جهنم گذري داشتم. زني را در حال عذاب ديدم. از علت عذاب پرسيدم. گفته شد گربه‌اي را بسته بود و آب و غذايش نمي‌داد و اجازه استفاده از خس و خاشاک زمين را هم به او نمي‌داد تا گربه به هلاکت رسيد. پس خدا به واسطه آن عمل ناشايست عذابش مي‌کند». بر طبق اين روايات به نظر مي‌رسد اگر ايذاء و آزاري از سوي حيوانات متوجه انسان نبوده يا ضرورتي متوقف بر آن نباشد، انسان مجاز به کشتار حيوانات نيست. بنابراين در آزمايشهاي پزشکي که ضرورت دارد آزمونهاي مقدماتي بر روي حيوانات آزمايشگاهي صورت گيرد بايد به نحوي برنامه‌ريزي شود که حداقل تلفات حيواني ايجاد گردد و از کشتار غير ضروري حيوانات جلوگيري به عمل آيد.
همچنين اگر به ناچار لازم باشد که حيواني کشته شود، بايد از مرگ توأم با قساوت و بي‌رحمي خودداري گردد و نيز بايد مراقب بود که کثرت کار با حيوانات در آزمايشگاه‌ها و ... سبب بي‌رحمي و قساوت انسان نشود و به مرگ بي‌رحمانه و مثله کردن حيوانات نينجامد (همو).
محدوديت ها در بهره برداري از حيوانات
بشر از حيوانات در راه‌هاي گوناگون منتفع مي‌شود؛ از جمله در سواري، خوراک، پوشاک و ... اسلام حتي در اين نوع بهره‌برداريها هم حد و مرزي براي انسان قائل شده است. از جمله محدوديتهايي که در آنها رعايت حقوق حيوانات مد نظر واقع شده است، عبارتند از:
الف ـ محدوديت در دوشيدن شير
1ـ اگر جاندار بچه شيرخوار داشته باشد بايد به اندازه کفايت تغذيه بچه شیر در پستان مادر نگهداري شود. لذا اگر شير مادر فقط به اندازه احتياج تغذيه بچه‌اش باشد، دوشيدن شير مادر حرام است. بعضي از فقهاي اهل سنت گفته‌اند: آنچه که واجب است نگهداري شير به اندازه رمق بچه است؛ يعني فقط زنده ماندن بچه حيوان کافي است. صاحب جواهر مي‌گويد: ضعف اين فتوي روشن است.
2ـ اگر دوشيدن شير براي حيوان ضرر داشته باشد، مانند اينکه حيوان نتواند از تغذيه کافي اشباع شود، حرام است (جعفري، 1377، ج1، ص 119).
ب‌ـ محدوديت در برداشت عسل از کندو:
بايد مقداري از عسل در کندو بماند تا زنبوران گرسنه نمانند و در صورت احتياج مانند فصل زمستان مستحب است که بيش از قوت او در کندو نگه دارند (همو، ص 118).
ج ـ محدوديت در سواري گرفتن و بارکشيدن:
ابوذر از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل کرده که هيچ حيواني نيست مگر آنکه هر صبحگاه از خداوند مي‌خواهد خدايا مالکي به من عطا کن که مرا به علف سير کند و از آب بنوشاند و بيش از طاقتم بر من تکليف نکند (فريدوني، بي تا، ص 150).
سکوني از امام ششم(علیه السلام) نقل مي‌کند که حضرت فرمودند: حيوان را بر صاحبش حق است] از جمله [بيش از طاقت بار نکند و پشت حيوان را کرسي گفتگو قرار ندهد
و باز از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل شده که حضرت فرمودند: حيوان را بر صاحبش حقوقي است]از جمله[ بر پشت حيوان به جز براي خدا درنگ نکند و بيش از طاقت حيوان بر حيوان بار نکند و بيش از توانايي‌اش او را به سير و سفر وادار نکند .
ابوهريره از پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)نقل مي‌کند که حضرت فرمودند: پشت حيوان را تخت قرار ندهيد چه خداوند حيوان را براي شما مسخر نموده است؛ بقدري سوار شويد که رفع حاجت شود، اگر کجاوه يا بار در پشت حيوان است، مواظب باشيد کج نشود.
حماد لحام گويد: قطار شتري بر امام صادق(علیه السلام) گذشت. حضرت ديد بار شتر کج شده است؛ فرمودند: يا غلام اعدل علي هذا الجمل ان الله يحب العدل؛ «اي غلام (پسر) با اين شتر به عدالت رفتار کن (يا بار را بر شتر استوار ساز) که خداوند عدل را دوست دارد».
از جمله دستورهاي اميرالمؤمنين به مأمور دريافت ماليات جانداران اين است که: «... ] مأمور [آنقدر پشت حيوان سوار نشود که حيوان به مشقّت بيفتد؛ لذا بايد براي سوار شدن از همه آن حيوانات با عدالت بهره‌برداري کند... اگر حيواني خسته و درمانده باشد، بايد براي آن حيوان آسايش بدهد... و در هر چند ساعت مناسب آنها را براي استراحت رها کند...» (شهيدي، 1374، ص 286).
دـ نهي از اذيت و آزار حيوانات:
همان طور که قبلاً هم اشاره کرديم، قرآن به وجود شعور و درک در حيوانات معتقد است؛ به همين جهت اسلام علاوه بر نهي آزار و اذيت جسمي حيوانات، از آزار روحي آنها نيز به شدت نهي نموده است. از جمله مواردي که در احاديث و روايات در اين زمينه به چشم مي‌خورد، مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
1ـ نهي از لعن کردن و زدن حيوان
اميرالمؤمنين فرمودنده است: «خدا لعنت کننده کسي است که حيوان را لعنت کند».
همچنين، دشنام و لعنت به حيوان و زدن به صورت آن ممنوع است. لاتضـر بوا الدواب علي وجوهها فانها تسبح بحمدالله؛ «به صورت حيوانات نزنيد که همانا آنها پروردگارشان را تسبيح مي‌کنند» (جعفري، 1377، ج 1، ص 118).
همچنين نقل است امام چهارم با شتري بيست بار (برخي گفته‌اند چهل بار) به زيارت خانه خدا رفتند و تازيانه‌اي به حيوان نزدند. از وصاياي امام چهارم به فرزند عزيزش امام باقر آن است که: «فرزند، من با اين شتر بسيار حج نموده‌ام و يک تازيانه به او نزده‌ام، آن گاه که اين شتر بميرد، دفنش کن تا درندگان گوشت او را نخورند».
در سفر حج ناقه امام علي بن الحسين(علیه السلام) سکندری خورد، حضرت تازيانه را بلند نمود، اما بر حيوان نزد و فرمودند: «اگر قصاص نبود، تازيانه‌ام را مي‌زدم». اين امر به خوبي نشان مي‌دهد كه انسان به خاطر زدن حيوان به ناحق مؤاخذه مي‌شود (فريدوني، بي‌تا، ص158).
2ـ نهي از ذبح حيواني در مقابل حيوان ديگر
جايز نيست حيواني را در مقابل حيوان ديگري که او را مي‌بيند ذبح کنند (حلي، 1411 هـ ، ج 3، ص 914).
امام علي(علیه السلام) فرمودنده است: «گوسفندي را نزد گوسفند ديگر ذبح نکنيد».
3ـ نهي از جدا کردن بچه حيوان از مادرش
از جمله دستوراتي که اميرالمؤمنين(علیه السلام) به متصديان دريافت ماليات جانداران فرمودنده، اين است که: «]مأمور[ ميان شتر و بچه او جدايي نيندازد...» (شهيدي،1374، ص 286).
ترديدي نيست در اينکه مثال شتر و بچه‌اش به عنوان مصداق است و با در نظر گرفتن علت، حکم شامل همه مادران و بچه‌هاي حيوانات مي‌شود.
«شکار جوجه پرندگان در آشيانه مادامي که به پرواز در نيامده است، حرام است زيرا جوجه در آشيانه در پناه خدا است» (جعفري، 1377، ج 1، ص 18).
به طور کلي در کتب فقهي، برداشت جوجه پرنده‌ها از آشيانه مکروه اعلام شده است (حلي، 1411هـ،ج3، ص 91؛ طوسي، 1343، ج 2، ص 594).
4ـ نهي از خشونت و اجحاف
اميرالمؤمنين (علیه السلام) به متصدی دریافت مالیات جانداران فرمودند: «کسي را براي تحويل گرفتن و آوردن حيوان وکيل کن که خشونت نداشته باشد و اجحاف و تعدي بر حيوان ننمايد و آنها را درمانده و خسته نکند .... و با حيواني که سم او شکافته يا در حرکت و راه رفتن خود را مي‌کشد، ملايمت کند» (شهيدي، 1374، ص 284).
سکونـي از امام ششم نقـل مي‌کند که از جملـه حقوق حيوان بـر صاحبش ايـن است که: «حيوان را داغ نکند و بر صورتش نزند...».
عبدا... بن جعفر گويد: حضرت رسول به خانه يکي از انصار داخل شد. شتري را مضطرب ديد. حضرت نزد آن شتر آمد و کوهان شتر را دست ماليد و نوازشش کرد تا آرام گرفت. سپس فرمودند صاحب شتر کيست؟ جواني نزد حضرت آمد و عرضه داشت من صاحب شترم. حضرت فرمودند آيا از خداوند درباره اين حيوان نمي‌ترسي؟ خداوند ترا مالک اين حيوان قرار داده، سيرش نمي کني و شکنجه‌اش مي‌داري؟
همچنين نقل شده که پيامبر اکرم(علیه السلام) با یارانش از حرم گذر مي‌فرمودند. آهويي خوابيده بود. حضرت يک نفر را حافظ او قرار داد تا آن حيوان را نترسانند و آزارش ندهند. (فريدوني، بي تا، ص 229).
5ـ نهي از ويران کردن پناهگاه و لانه حيوانات
از جمله نفقه‌هاي حيوان که بر صاحبش واجب است تهيه پناهگاه و لانه است. لانه يا پناهگاه محل آسايش هر جانداري است ويراني آن باعث آزار روحي و جسمي وي مي‌شود. علاوه بر احاديث و رواياتي که در زمينه نهي از خراب کردن لانه حيوانات وجود دارد، در کتب فقهي هم به اين مسأله پرداخته شده است:
از ادرار در لانه‌هاي خزندگان و در آب نهي شده است. شهيد در لمعه ضمن بيان اين مطلب، علت نهي از اين کار را نيز بيان مي‌کند: «يکره البول قائما ومطحا به في الهوا و للنهي عنه و في الماء جاريا و راکدا للتعليل في اخبار نهي بان للماء اهلا فلاتؤذوهم». (همو).
جاي شگفتی است که اسلام حتي به ريزترين موجوداتي که در هوا و آب هستند و حتي ديده نمي‌شوند، توجه دارد و راضي به آزار آنها نيست.
در سيره ائمه و پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بسيار آمده که در خانه خود پرنده نگهداري و به آنها رسيدگي مي‌کردند؛ از جمله: زيد گويد در محضر امام صادق(علیه السلام) راجع به کبوتر صحبت داشتم. حضرت فرمودند: در خانه خود نگهداريد چه، کبوتـر دوست داشتني است و بـا حضرت نوح هم کشتي بوده و مأنوس‌ترين پرنده در خانه است (كليني، بي تا، ج 6، ص 548).
ابان از امام ششم(علیه السلام) روایت مي‌کند که حضرت فرمودند: در خانه رسول اکرم(علیه السلام) يک جفت کبوتر سرخ بود (كليني، بي تا، ج 6، ص 548).
منبع: www.lawnet.ir
ادامه دارد...
/ج
