آموزه‌هاي ديني و نظريه برچسب‌زني (4)

(تحليل محتواي گزاره‌هاي حديثي)
 

5. علل و اهداف برچسب‌زني
 

نظريه‌پردازان برچسب‌زني، در پي آن‌اند که به چه دليلي و با چه هدفي افراد در معرض برچسب خوردن قرار مي‌گيرند. به نظر هاوارد بکر، خصوصيات کجرو، مي‌تواند يکي از علل برچسب‌زني به افراد باشد. بکر مي‌گويد اين گونه نيست که برچسب‌زدن، ناشي از خودِ رفتار باشد. گاهي جامعه به هر دليل، به افرادي يا يک‌سري رفتارهاي خاصي، واکنش نشان مي‌دهد. در حقيقت، گروه‌هاي ذي‌نفع، چون از افراد خاص يا رفتارهاي خاصي خوششان نمي‌آيد، به برخي افراد، برچسب مي‌زنند. (1)
«به نظر برخي محققان، اين وضعيت، بدان سبب است که اين نظريه، در اوضاع و احوالِ عاجز ماندن رويکرد پيشين (نظريه تضاد) از ارائه تبييني جامع و فراگير در باب کجروي، شکل گرفته است؛ عجزي که نوعي نوميدي را در خصوص کارآمد بودن انواع رويکردهاي تبييني موجود در باب کجروي، ايجاد کرده و زمينه را براي ايجاد تغييري اساسي در نوع نگاه به کجروي، آماده ساخته بود. اين تغيير، خود را در قالب روي گرداندن از «علت کجروي» و روي ‌آوردن به فهم اين نکته نمايان ساخت که: چرا افراد در معرض «بزهکار ناميده شدن»، قرار مي‌گيرند (يعني موضع‌گيري نظريه برچسب‌زني). (2)
امّا اين نظريه تا حد قابل‌توجهي به ورطه نسبي‌گرايي فرو افتاد و مدعي شد که هيچ رفتاري را نمي‌توان به خودي خود، اشتباه، انحراف و بد قلمداد کرد». (3) در احاديث، به اين مضمون به روشني اشاره شده است. در حديثي از امام صادق عليه السلام ـ که در صفحات گذشته نيز به آن اشاره شده ـ آمده است.(4)در حديث اشاره شده است که فرد عليه مؤمن مطلبي نقل مي‌کند و قصدش از بين بردن اعتبار اجتماعي اوست. در حديث ديگري از امام باقر عليه السلام آمده است: کمترين چيزي که آدمي، بدان از ايمان به سوي کفر، خارج مي‌شود اين است که کسي برادر ديني‌اي بگيرد... پس لغزش‌ها و بدي‌هاي او را بشمارد تا روزي بر وي به سبب آنها سرکوفت بزند (5) . (6)
همان‌گونه که در حديث اشاره شده است، فرد با کسي پيمان ديني مي‌بندد و لغزش‌هاي او را مي‌شمارد به اين هدف که روزي به وي برچسب بزند. (7)
همان‌گونه که در حديث امام صادق خطاب به ابوبصير، بدان اشاره شده است، برچسبي که به ياران امام عليه السلام زده شده بود،‌ ابزار دستِ حاکمان و صاحبان قدرت قرار گرفته بود و با بهانه قرار دادن آن، ريختن خون شيعيان را حلال مي‌شمردند. در حقيقت، حاکمان جور به دنبال اين بودند که فقهايشان چنين برچسبي را به شيعيان بزنند تا آنان نيز به راحتي بتوانند ريختن خون آنها را حلال بشمارند.

6 . راه‌حل‌هاي کنترلي
 

نظريه‌برچسب‌زني، با توجه «به راه‌کارهايي مانند تعديل در پيش‌داوري‌هاي حاکمان و مجريان قوانين، در محورهايي تعريف کجروي، تعيين و گزينش کجروها و همچنين رفع محدوديت‌هاي اجرايي نهادهاي اجراي قانون تلاش مي‌کند». «اين تدبيرها در قالب راهبرد کلي (تغيير مسير) (8) و سياست‌هاي مهم ناشي از آن، از جمله برچسب‌زدايي (9) رفع بدنامي (10) جرم‌زدايي (11) حبس‌زدايي (12) عدم مداخله (13) و سرانجام، در الگوهاو برنامه‌هايي، مانند: قضاي احياگر (14) و شرم بازگرداننده (15) و همايش‌هاي گروهي خويشاوندان، (16) را در قلمرو سياست‌گذاري کنترل کجروي، نمايان ساخته و پربارترين کوشش‌ها در تبديل مضمون‌هاي نظري اين ديدگاه به مفاهيم سياست اجتماعي را ادوين شور، (17) بر عهده داشته است». (18) در احاديث نيز به راه‌حل‌هايي براي کنترل کجروي اشاره شده است که به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم:

1 ـ 6 . پرهيز از مواضع برچسب خوردن
 

درباره اين موضوع، امام علي عليه السلام فرموده است:
آبرويت را نشانه تير گفتار، مگردان (19). (20)
در حديث ديگري، امام صادق عليه السلام فرموده است: ما اهل بيت بر فرزندان خود، در خردسالي‌شان، کنيه نيکو مي‌گذاريم، مبادا که نام‌هاي زشت بر آنان بگذارند. (21) احاديث ياد شده، ناظر بر اين نکته هستند که فرهنگ‌سازي پرهيز از قرار گرفتن در مواضعي است که به انسان برچسب زده شود، از آموزه‌هاي ديني است که بر آن تأکيد شده است. در حديث ديگري، امام علي عليه السلام مي‌فرمايد: کسي که خود را در مواضع تهمت قرار مي‌دهد، نبايد کسي را که به او سوء ظن پيدا مي‌کند، سرزنش نمايد (22) . (23)
ابن ميثم بحراني، از شارحان نهج البلاغه ي ، در توضيح اين مطلب فرموده امام عليه السلام مي‌گويد: چرا که او خود، باعث شده تا به او گمان بد ببرند و سرزنش کسي که گمان بد به وي برده است، وجهي ندارد؛ زيرا بدگماني او مستند به قرينه‌اي است که زمينه به وجود آمدن چنين گماني است. (24)

1 ـ 1 ـ 6 . تقيه
 

تقيه نهادي فرهنگي، سياسي و فقهي است که در آموزه‌هاي شيعه، رسميت يافته است و يکي از راه‌حل‌هاي مهمي است که مي‌توان آن را در پي «پرهيز از قرار گرفتن در مواضع برچسب خوردن»،‌ ارزيابي کرد. شاهد اين سخن نيز حديث پيش‌گفته ابوبصير از امام صادق عليه السلام است که ابوبصير به امام عليه السلام عرض کردند، به خاطر برچسب‌هاي (رافضي بودن) خون‌مان را حلال کردند و شيعيان با اين مشکل مواجه هستند، که در اينجا تقيه به عنوان يک اصل مسلم فقهي براي حفظ جان مطرح مي‌شود. که از طرفي مي‌توان آن را به منظور پرهيز از قرار گرفتن در موضع برچسب خوردن، ارزيابي کرد.

2 ـ 1 ـ 6 . منع تجسس
 

يکي از راه‌کارهاي کنترلي، منع تجسس در زندگي افراد جامعه و برچسب زدن به آنهاست که در برخي احاديث، به آن اشاره شده است. در حديثي، امام صادق عليه السلام فرموده است:
پست‌ترين چيزي که شخص به سبب آن، از ايمان خارج شده، به سوي کفر مي‌رود، آن است که کسي دوستي کند... و لغزش‌ها و خطاهاي او را بشمارد تا اين که روزي، او را به سبب آنها نکوهش نمايد. (25) اين حديث نيز مي‌تواند ناظر به نوعي کنترل ارزشي باشد (بسيار نزديک به کفر در صورت تجسس) و هم فرهنگ‌سازي براي منع تجسس است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌اي ديني). در جاي ديگري، امام صادق عليه السلام، به اين مضمون اشاره دارد. امام عليه السلام از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نقل کرده که فرمود: اي گروهي که به زبان، اسلام آورده و ايمان به دلش نرسيده مسلمانان را نکوهش نکنيد و درباره عيب‌هاي آنان، جستجو نکنيد؛ زيرا هر که عيب‌هاي آنها را جستجو کند، خداوند، عيب‌هاي او را دنبال مي‌کند، و هر که خداوند، عيبش را دنبال کند، رسوايش مي‌کند، گرچه در خانه‌اش باشد (26) . (27) اين حديث، ناظر به نوعي کنترل ارزشي است (اين که بدانيم در صورت تجسس در زندگي ديگران، خودمان هم يقيناً مفتضح خواهيم شد). همچنين به فرهنگ‌سازي براي منع تجسس در امور ديگران نيز اشاره دارد (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌اي ديني).

3 ـ 1 ـ 6 . منع برچسب‌زني
 

يکي از راه‌کارهاي کنترلي، منع برچسب‌زني در زندگي افراد جامعه و برچسب‌زدن به آنهاست که در برخي احاديث، به آن اشاره شده است. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرموه است: و هيچ يک از شما، احدي از خلق خدا را خوار و سبک نشمارد؛ زيرا که نمي‌تواند دوست خداند، کدام يک از آنان است (28) . (29) اين حديث، بويژه در جمع با حديث بعد، مي‌تواند هم ناظر به نوعي کنترل ارزشي و عاطفي باشد؛ با اين تذکر که هر آن، ممکن است به يکي از اولياي خدا، توهين کنيم، با اشاره به آثار سوء توهين به اولياي خدا، و هم فرهنگ‌سازي در منع برچسب‌زني است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌اي ديني). در حديث بالا هم مي‌تواند ناظر به نوعي کنترل ارزشي يا عاطفي باشد (خروج از ولايت خدا در صورت برچسب‌زني)، و هم فرهنگ‌سازي در منع برچسب‌زني است (با توجه به اشاعه مطلب به عنوان آموزه‌اي ديني).

2 ـ 6 . فرهنگ‌سازي مقابله با برچسب‌زني
 

امام صادق عليه السلام، در حديثي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله نقل کرده که فرموده:
کسي که آبروي برادر مسلمان خود را حفظ کند، يقيناً بهشت براي او واجب مي‌شود. (30)
. دفاع از خدشه واردشدن به آبروي افراد و ترغيب افراد جامعه به اين کار ـ که از حديث، قابل استفاده است ـ در واقع، نوعي فرهنگ‌سازي براي مقابله با برچسب‌هايي است که بر افراد جامعه زده مي‌شود.

1 ـ 2 ـ 6 .تقويت برچسب‌‌خورده
 

يکي از راه‌کارهاي کنترلي، تقويت شخص برچسب‌خورده است. در حديثي که پيش‌تر آورده شد، امام عليه السلام درباره لقب‌هايي مانند رافضي مطالبي فرموده بودند، اين مسأله، يعني تقويت برچسب خورده، ديده مي‌شود. در آخر آن حديث، امام عليه السلام رو به سوال‌کننده مي‌کند و مي‌فرمايد: اي ابا محمد، آيا از سخنان من، خوشحال شدي؟ او هم مي‌گويد: آري. باز هم بفرماييد. همچنين در اين حديث، توجه دادن برچسب‌خورده به امتيازات فردي يا گروهي‌اي که دارد، ابزار مناسبي براي جلوگيري از درهم شکستن شخصيت او و وارد شدن ديگر فشارهاي رواني ناشي از برچسب است. در روايت ديگري، امام صادق عليه السلام مي‌فرمايد: هر که تو را خوار مي‌کند (و شخصيت تو را مي‌کوبد)، خود را از برخورد با او، حفظ کن. (31)

1 ـ 2 ـ 6 . توبه
 

توبه، يکي از راه‌کارهاي کنترلي است که در منابع حديثي ما بدان اشاره شده است. در حديثي از امام باقر عليه السلام آمده است: توبه‌کننده از گناه همانند کسي است که گناهي انجام نداده است (32) . (33) همان‌گونه که در حديث اين بيان شده، کسي که توبه مي‌کند، از کجروي‌اي که مرتکب شده، برکنار است، و امام عليه السلام مي‌فرمايد که فرد توبه‌کننده،‌ پاک شود. همچنين، اين حديث، مي‌تواند هم ناظر به آثار رواني توبه (جلوگيري از شکل گرفتن هويت کجروانه) و هم آثار اجتماعي آن (بازگرداندن منزلت اجتماعي برچسب خورده) باشد. توضيح آثار رواني : اين که فرد توبه مي‌کند و از گناه پاک شده است. از نظر رواني در فرد اثري ايجاد مي‌کند که باعث مي‌شود او هويت کجروانه‌اي براي خويش نسازد، چون او با توبه ديگر کجروي مرتکب نشده است.
توضيح آثار اجتماعي : اين که جامعه نيز با اين پيش‌فرض که ديگر او کجروي‌اي انجام نداده است، با او برخورد مناسب با شخصيت‌اش انجام مي‌دهد و منزلت اجتماعي از دست رفته او را به او باز مي‌گرداند.

3 ـ 2 ـ 6 . توجه به ظرفيت رواني افراد کجرو در ارزيابي رفتارهاشان
 

يکي از مباحث مطرح شده در برچسب‌زدن به ديگران، توجه داشتن به ظرفيت‌هاي افراد است. در حديثي از امام صادق عليه السلام، که در صفحات گذشته نيز ذيل بحث نقش ظرفيت‌ها در ارزيابي رفتار (34) گذشت، به اين مطلب اشاره شده است. (35) اگر مردم بدانند که خداوند ـ تبارک و تعالي ـ ، اين مخلوقات را چگونه آفريده، هيچ‌کس،‌ديگري را سرزنش نمي‌کند. (36) در اين حديث توجه به تفاوت ظرفيت‌هاي افراد شده است که اشاره دارد، در صورتي که افراد جامعه به اين تفاوت‌ها توجه داشته باشند، ديگر به سرزنش هم نمي‌پردازند. علاوه بر آنچه در اين حديث بدان اشاره شده است که اگر مردم مي‌دانستند که با هم تفاوت دارند، همديگر را سرزنش نمي‌کردند. اين نکته هم در حديثي از امام صادق عليه السلام آمده است که مردم، بايد دست او را هم بگيرند. امام عليه السلام مي‌فرمايد:
ايمان، ده پله دارد و پله‌هاي آن، يکي يکي طي مي‌شود. کسي که در پله دوم است، نبايد به کسي که در پله اول است، بگويد: تو چيزي نيستي، تا برسد به پله دهم. پس تو حق نداري آن کسي را که در پله پايين‌تر از توست، بيندازي؛ چرا که بالاتر از تو، تو را خواهد انداخت. هر گاه ديدي کسي پايين‌تر از توست، با مدارا، او را بالا ببر و بر او چيزي که توانش را ندارد، تحميل نکن، که او را مي‌شکني، و هر کسي که مؤمني را بشکند، بايد که ترميم‌اش نمايد.
در صورتي که به ظرفيت‌هاي افراد در فهم ارزش‌ها و پاي‌بند ماندن به هنجارها توجه شود، که اين مطلب در احاديث پيش‌گفته بيان شده است، مي‌توان ميان آن با فرايند تغيير مسير ـ که در نظريه برچسب آمده است ـ ، پيوند برقرار کرد.
به عبارت ديگر، ايمان يعني باور قلبي به عقايد ماورايي و طبيعي که اين باور هر چه مستحکم‌تر باشد، پاي‌بند به هنجارهاي ديني بيشتر و مستحکم‌تر است. اين حديث به اين نکته اشاره دارد که فهم‌هاي افراد مختلف است و با توجه به اين مسأله ميزان پاي‌بندي افراد جامعه نيز مختلف است و افراد جامعه نبايد همديگر را در ميزان پاي‌بندي سرزنش کنند.

4 ـ 2 ـ 6 . نفي مجازات‌گرايي
 

يکي ديگر از راه‌کارهاي کنترلي، در نظريه برچسب‌زني، نفس مجازات‌گرايي است. اين نظريه‌پردازان معتقدند که ابتدا بايد علت‌هاي برچسب را از بين برد، سپس به مجازات پرداخت. در حقيقت آنان با ديدن آثار منفي مجازات‌گرايي به اين نتيجه رسيدند که نفي مجازات‌گرايي کنند؛ ولي اسلام مجازات‌گرا نيست، يعني اثبات جرم را سخت کرده است، ولي ما به اين نکته اشاره مي‌کنيم که نظريه‌پردازان برچسب‌زني نيز به اين نکته رسيده‌اند که بايد به سراغ نفي مجازات‌گرايي بروند و اسلام از ابتدا به اين نکته توجه داشته است. امام علي عليه السلام، در حديثي درباره نهي از غيبت نمودن مردم به اين مطلب، اشاره فرموده است: سزوار است کساني که از عيوب پاک‌اند، از آلودگي به گناهان سالم‌اند، نسبت به گناه‌کاران و اهل معصيت، دلسوزي نمايند (37) . (38)
دلسوزي درباره اهل معصيت را مي‌توان به عنوان نفي مجازات‌گرايي ارزيابي کرد.

5 ـ 2 ـ 6 . فرهنگ سازي تساهل
 

امام علي عليه السلام در حديثي ـ که پيش‌تر نيز آورده شد ـ فرموده است: از لغزش جوان‌مردان (و افراد با شخصيت) چشم‌پوشي کنيد؛ چرا که هيچ يک از آنها نمي‌لغزد، مگر اين که دست خدا در دست اوست و او را بلند مي‌نمايد (39) . (40)
اين حديث، مي‌تواند ناظر به توجه دادن جامعه به اين نکته باشد که لازم نيست با هر کجروي‌اي مقابله کنيم و اين، يکي از ابعاد شايان توجه در فرهنگ‌سازي تساهل است. با توجه به نکته‌اي که ابن ميثم در شرح حديث آورده است و اين که دست خدا در دست آنهاست و آنان را بلند مي‌کند، اين کنايه از وابستگي‌هاي آنان به خدا و جبران حال ايشان توسط اوست توضيح آن که جوان‌مردي، فضيلت بزرگي است که باعث جلب توجه مردم و ميل قلبي و کمک آنان مي‌گردد. بدين ترتيب، خطاکارِ جوان‌مرد، براي عنايت خدا، و همچنين به پا ساختن و جبران لغزش خود، آمادگي پيدا مي‌کند.

نتيجه‌
 

در اين پژوهش با بررسي ديدگاه برچسب‌زني و استخراج گزاره‌هاي اين نظريه، به سؤالاتي دست يافتيم که آنها را به احاديث اهل بيت عليهم السلام عرضه کرده و در پي پاسخ اين پرسش‌ها در احاديث اهل بيت عليهم السلام بوديم. همان‌گونه که ملاحظه شد، روش ما نيز در اين تحقيق، تحليل محتواي کيفي احاديث اهل بيت عليهم السلام نه تنها به اين محورها توجه داشته‌اند،‌ بلکه براي آن پاسخ‌هايي نيز بيان فرموده‌اند. در حقيقت پاسخ اين پرسش‌ها در دين وجود دارد. نکات مورد توجه در اين پژوهش را در چهار بند بيان مي‌کنيم:
نگارنده در پايان‌نامه بر محورهاي کلي نظريه برچسب‌زني تأکيد داشته و غرض از اين تحقيق مقايسه‌سنجي ميان نظريه برچسب‌زني و احاديث اهل بيت عليهم السلام نبود. نکته دوم، که در پي نکته قبلي مي‌توان بيان کرد، اين است که ما در اين پژوهش توجه داشتيم که تطابق کامل ميان مباني ديني و مباني نظريه برچسب‌زني وجود ندارد. مواردي از تحليل محتواي احاديث که در پايان‌نامه ذکر شد، مي‌تواند به نوعي به گزاره‌هاي برچسب اشاره داشته باشد. بنا بر اين، با توجه به آموزه‌هاي دين، مهم‌ترين اشکالي که مي‌توان به مباني نظريه برچسب‌زني وارد آورد، نسبيت اخلاقي موجود در اين نظريه است به دليل محدوديت‌هايي که در پايان‌نامه بود امکان نقد و بررسي تمام موارد وجود نداشت. نکته ديگر که در فصل چهارم نيز به آن اشاره شده است، اين که احاديث اهل بيت عليهم السلام در زمينه راه‌کارهاي کنترلي بيشتر سخن گفته‌اند و جنبه پيش‌گيري بيشتر اشاره دارند تا تبيين و توضيح کجروي‌ها.
كتابنامه:
ـ آداب معاشرت از ديدگاه معصومين عليه السلام، محمد بن علي حر عاملي، ترجمه: محمدعلي فارابي و يعقوب عباس علي کمره‌اي، مشهد:‌ بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي، ‌1372 ش.
ـ آداب معاشرت در اسلام، ترجمه و شرح الاربعين، محمدحسين جلالي، ترجمه و تحقيق: جواد بيات، و محمد آذربايجاني، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي،‌ 1372 ش.
ـ آسيب‌شناسي اجتماعي: جامعه‌شناسي انحرافات اجتماعي، رحمت الله سروستاني، تهران: آن، 1383ش.
ـ آسيب‌شناسي اجتماعي: جامعه‌شناسي انحرافات، رحمت الله صديق سروستاني، تهران: 1383 ش.
ـ الإحتجاج، احمد بن علي طبرسي، مؤسسه ي الأعلمي، مؤسسه ي اهل البيت عليهم السلام، 1410 ق.
ـ احکام القرآن، محمدصادق قمحاوي، احمد بن علي جصاص، بيروت: دار احياء التراث العربي، 1405ق.
ـ إرشاد القلوب إلي الصواب: نصايح و مواعظ از آيات قرآن و اخبار و احاديث نبويه و آثار ائمه عليهم السلام حسن بن محمد، ديلمي، تهران: کتاب‌فروشي بوذر جهرمي (مصطفوي)، ‌1373 ش.
ـ اصل و فنون پژوهش در گستره دين‌پژوهي، احد فرامرز قراملکي، قم: انتشارات مرکز مديريت حوزه علميه قم، 1380 ش.
ـ امالي الصدوق، محمد بن علي ابن بابويه قمي، بيروت: مؤسسه ي ‌الاعلمي المطبوعات، 1410 ق.
ـ امالي الصدوق، محمد بن علي ابن بابويه قمي، مقدمه و ترجمه: کمرهاي، تهران: کتابچي. ـ انحرافات اجتماعي، نظريه‌ها و ديدگاه‌ها، فريده ممتاز، تهران: بي‌نا، 1381 ش.
ـ انديشه اجتماعي در روايات امر به معروف و نهي از منکر، غلامرضا صديق اورعي، تدوين: محسن طوسي، دارالحديث، 1386 ش.
ـ انديشه اجتماعي در روايات صله رحم، شرف الدين سيد حسين، دفتر تبليغات اسلامي.
ـ انديشه اجتماعي در روايات صله رحم، محسن طوسي، قم: دار الحديث، 1387 ش.
ـ بحارالأنوار اخبار الائمه ي الأطهار عليهم السلام، محمدباقر مجلسي، بيروت: مؤسه ي الوفاء، 1403 ق.
ـ بررسي تطبيقي ميان ديدگاه اسلام و يافته‌هاي علوم اجتماعي، دکتر سليمي، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ـ پيام امام: شرح تازه و جامعي بر نهج البلاغه ي ، ناصر مکارم شيرازي، تهران: دارالکتب الاسلاميه ي ، 1375 ق.
ـ تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد مرتضي زبيدي، بيروت: دارالفکر، 1414 ق.
ـ التبيان في تفسير القرآن با مقدمه شيخ آغابزرگ تهراني، محمد بن حسن طوسي، تحقيق: احمد قصير عاملي، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1376 ق.
ـ تحف العقول عن آل الرسول صلي الله عليهم، ‌حسن بن علي ابن شعبه، نجف: المکتبه ي والطبعه ي الحيدريه ي ، 1380ق.
ـ تحف العقول، حسن بن شعبه حرّاني، مؤسسه انتشارات اسلامي (جامعه مدرسين حوزه علميه قم)، 1404ق.
ـ ترجمه ي مشکاه ي الأنوار، علي بن حسن طبرسي، و عزيز الله عطاردي، تهران: عطارد، 1374 ش.
ـ ترجمه و تفسير نهج البلاغه ي ، محمدتقي جعفري، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي،‌ 1376 ش.
ـ ترجمه و شرح اصول کافي، محمد بن ابراهيم صدر الدين شيرازي، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1366 ش.
ـ ترجمه و متن کتاب الاحتجاج، احمد بن علي طبرسي، مترجم: بهراد جعفري، تهران: دار الکتاب الإسلاميه ي ، 1381 ش.
ـ الترغيب و الترهيب، اسماعيل بن محمد جوزي، دار الحديث، 1414 ق.
ـ تفسير الميزان، محمد حسين طباطبايي، ترجمه: ناصر مکارم شيرازي، و محمدباقر موسوي همداني، تهران: بنياد علمي و فکري علامه طباطبايي، 1366 ش.
ـ تفسير نمادهاي ديني، محسن طوسي، پژوهشکده صدا و سيما.
ـ تکنيک‌هاي خاص تحقيق در علوم اجتماعي، فرامرز رفيع‌پور، تهران: شرکت سهامي انتشار، 1382 ش.
ـ توحيد مفضل، جعفر بن محمد عليه السلام، ترجمه و نگارش: ابوالحسن حسيني (تهراني)، قم: روحاني، 1383ش.
ـ توحيد مفضل، محمد خليلي، بيروت: مؤسسه ي ‌الاعلمي،‌1404 ق.
ـ توحيد مفضل، محمدباقر مجلسي، تحقيق: باقر بيدهندي، مقدمه: محمد تقي شوشتري، پاورقي: سيد محمدحسين طباطبايي، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1379 ش.
ـ ثواب الأعمال،‌ محمد بن علي ابن بابويه قمي، تهران: کتابفروشي صدوق، 1363 ش.
ـ جامعه امروز، فرهنگ هلاکويي، تهران: بي‌نا، 1356 ش. ـ جامعه‌شناسي انحرافات (جزوه درسي دوره کارشناسي)، عليرضا محسني تبريزي تهران: دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران: 1379 ش.
ـ جامعه‌شناسي کجروي (مجموعه مطالعات کجروي و کنترل اجتماعي)، علي سليمي، و محمد داوري، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385 ش.
ـ جامعه‌‌شناسي، آنتوني گيدنز، ترجمه: منوچهر صبوري، تهران: نشر ني، 1378 ش.
ـ جرم و جرم‌شناسي: (ترجمه تطبيقي ويراست نخست و دوم)، متن درسي نظريه‌هاي جرم و کجروي، رابرت وايت، و فيونا هينز، ترجمه: ‌علي سليمي، با همکاري محسن کارخانه، و فريد مخاطب قمي، قم: مؤسسه پژوهشي حوزه و دانشگاه، 1383 ش.
ـ جرم‌شناسي نظري: مروري بر نظريه‌هاي جرم‌شناسي، جرج ولد، توماس برنارد و جفري اسنيپس، ترجمه:‌ علي شجاعي، مقدمه: محمد آشوري، تهران: سمت، 1380 ش.
ـ الجواهر السنيه ي في الاحاديث القدسيه ي ، محمد بن حسن حر عاملي، قم: نشر يس، 1402 ق، 1360 ش.
ـ جهاد با نفس، ترجمه کتاب جهاد النفس وسائل الشيعه ي ، محمد بن حسن حر عاملي، ترجمه: افراسيابي، علي، قم: نهاوندي، 1380 ش.
ـ الحياه ي ، قم ـ‌ بيروت: مؤسسه ي ‌ العالميه ي الحوزوات و المدارس الاسلاميه ي .
ـ الحياه ي : گزارشي درباره جلد سوم تا ششم، محمدرضا حکيمي، قم: تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1368 ش.
ـ الخصال، محمد بن علي ابن بابويه قمي، مقدمه و ترجمه: احمد فهري زنجاني، تهران: موسسه ي علميه ي الإسلاميه ي .
ـ درآمدي بر جامعه: با تأکيد بر نظريه‌هاي کارکردگرايي، ستيز و کنش متقابل نمادين، رابرتسون، يان، ترجمه: حسين، بهران، مشهد: آستان قدس رضوي، 1374 ش.
ـ الدره ي الباهره ي من الأصداف الطاهره ي ، شهيد اول، بيروت: دار الاعراف، 1413 ق.
ـ الدره ي الباهره ي من الأصداف الطاهره ي ، شهيد اول، ترجمه: عبدالهادي مسعودي، قم: زائر، 1379 ش.
ـ درون‌مايه‌هاي يک نظريه اجتماعي بر اساس آموزه‌هاي قرآني، علي سليمي، مجله دانشکده ادبيات و علوم انساني (ويژه‌نامه علوم اجتماعي)، سال پانزدهم، شماره 56 ‌57، بهار و تابستان 1386 ش.
ـ دعائم الإسلام و ذکر الحلال والحرام، لمان بن محمد ابن حيون، مصر: دار المعارف،1389 ق.
ـ رساله ي في علم اصول الحديث، علي بن محمد شريف جرجاني، صنعا: مکتبه ي دارالقدس، 1415 ق.
ـ روش‌هاي تحقيق در علوم اجتماعي (ج 1 و 2)، باقر ساروخاني، تهران: پژوهشگاه، 1372 ش.
ـ روش‌هاي تحقيق در علوم اجتماعي، ببي، ‌ارل، ترجمه: رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها، 1381 ش.
ـ روش‌هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روان‌شناسي، مدريت دامين گال، ترجمه: احمد رضا هنر و ديگران، تهران: سمت، 1382 ش.
روش‌هاي علوم اجتماعي، دو ورژه، موريس،ترجمه: خسرو اسدي، انتشارات امير کبير، 1362 ش.
ـ سلاسل الحديد في تقييد ابن ابي الحديد، يوسف بن احمد البحراني، بحرين: دارالعصمه ي ، 1428 ق.
ـ شرح جامعي بر نهج البلاغه ي ، ناصر مکارم شيرازي با همکاري جمعي از فضلا و دانشمندان، تهران: دارالکتاب الاسلاميه ي ، 1375ش.
ـ شرح غرر الحکم و درر الکلم، آقا جمال خوانساري، محمد بن حسين، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ش.
ـ شرح نهج البلاغه ي ، سيد عباس موسوي، بيروت: دار الرسول الاکرم، ‌دار المحجه ي البيضاء، 1376 ق.
ـ شرح نهج البلاغه ي ، ميثم بن علي بن ميثم بحراني، ج 1، 4 و 5، بي‌جا: دفتر نشر الکتاب، 1362ش.
ـ عيون الحکم والمواعظ، علي بن محمد ليثي واسطي، قم: دارالحديث، 1376 ش.
ـ غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد آمدي، بيروت: دارالصفوه، 1413 ق.
ـ الفروق اللغويه ي ، حسن بن عبدالله عسکري، بيروت: دار الکتاب العلميه ي .
ـ الفصول المهمه الائمه ي عليهم السلام، علي بن محمد ابن صباغ، بيروت: ‌ثار الامنواء، 1409ق.
ـ القاموس المحيط، فيروزآبادي، بيروت: موسسه ي الرساله ي ، 1407 ق.
ـ الکافي، محمد بن يعقوب کليني، تهران: کتب الإسلاميه ي ، 1382 ق.
ـ کندوکاوها و پنداشت‌ها فرامرز رفيع‌پور، تهران: شرکت سهامي انتشار 1372 ش.
ـ کنز الفوائد، محمد بن علي کراجکي، قم: دارالذخائر، 1410 ق.
ـ گزاره‌هاي ديني و طبيعت اجتماعي کجروي، علي سليمي، فصل‌نامه علمي ـ پژوهشي انجمن معارف اسلامي ايران، سال دوم، ش 8 و 9.
ـ لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، دار احياء التراث العربي، 1412 ق.
ـ مباني جامعه‌شناسي، آلفرد مک کلانگ لي، ترجمه: محمدحسين فرجاد، و هما به‌روش، تهران: نشر همراه، 1369 ش.
ـ مباني جامعه‌شناسي، ‌بروس کوئن، ترجمه و اقتباس: غلامعباس توسلي، و رضا فاضل، تهران:
سمت، 1372 ش.
ـ مجمع البحرين، فخرالدين بن محمد طريحي، تهران: مؤسسه بعثت، 1414 ق.
ـ مجمع البيان، فضل بن حسن طبرسي، بيروت: مؤسسه ي ‌ الاعلمي المطبوعات، 1415 ق .
ـ مسايل جامعه‌شناسي از ديدگاه امام علي عليه السلام، هيأت تحريريه بنياد نهج البلاغه ي ـ مستدرک الوسائل، حسين بن محمدتقي نوري، مؤسسه ي آل البيت عليهم السلام، 1408 ق.
ـ مستدرک الوسائل، ميرزاحسين نوري، قم: مؤسسه ي آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، 1408 ق.
ـ مستدرک نهج البلاغه ي الموسوم بمصباح البلاغه ي ، مير جهاني طباطبايي، بي جا: 1388 ق.
ـ مشکاه ي الأنوار فيما روي عن الله سبحانه من الأخبار، محمد بن علي ابن عربي، مصر: مکتبه ي القاهره، 1420ق.
ـ مطالب السؤول في مناقب آل الرسول صلي الله عليه و آله، محمد بن طلحه ي نصيبي، بيروت: مؤسسه ي ‌البلاغ، 1419 ق.
ـ معالم العلماء‌في فهرست کتب الشيعه ي واسماء‌المصنفين منهم قديماً و حديثاً، ابن شهرآشوب مازندراني، نجف: المطبعه ي الحيدريه ي ، 1380ق. ـ معجم المقاييس في اللغه ي ، احمد بن فارس ابن فارس، بيروت: درالفکر، 1415 ق.
ـ المفردات في غريب القرآن، حسين بن محمد راغب اصفهاني، مصر: شرکه ي مکتبه ي ومطبعه ي مصطفي البابي الحلبي واولاده، 1381 ق.
ـ مقدمه‌اي بر جرم‌شناسي، ريمون گسن، ترجمه: مهدي کي‌نيا، بي‌جا: 1370 ش.
ـ مناسبات جامعه‌شناسي و حديث (مجموعه مصاحبه‌ها)، با همکاري، محمدرضا ضميري، قم: دارالحديث.
ـ منهاج البراعه ي في شرح نهج البلاغه ي ، سعيد بن هبه ي الله قطب‌الدين راوندي، قم: مکتبه ي ‌آيت الله المرعشي العامه ي ، 1406 ق.
ـ ميزان الحکمه ي ، محمد محمدي ري‌شهري، قم: دارالحديث، 1377 ش.
ـ نظريه‌هاي جامعه‌شناسي، غلامعباس توسلي، تهران: انتشارات سمت، 1369 ش.
ـ نظم اجتماعي در نظريه‌هاي جامعه‌شناسي (مجموعه علوم اجتماعي 4)، پيتر ورسلي، ترجمه: سعيد معيدفر، تهران: 1378 ش.
ـ النهايه ي في غريب الحديث و الأثر، ابن اثير، مبارک بن محمد، بيروت: دار الکتاب العلميه ي ، 1418 ق.
ـ نهج البلاغه ي اميرالمؤمنين عليه السلام، با قلم: محمدجعفر امامي، و محمد رضا آشتياني، زير نظر: ناصر مکارم شيرازي، قم: مدرسه امام علي بن ابي طالب عليه السلام، ‌1375 ش.
ـ نهج البلاغه ي ، ابوالحسن محمد بن الحسن سيد رضي، تصحيح: صبحي صالح، بيروت: دارالکتاب اللبناني، 1980 ق.
ـ نهج البلاغه ي ، سيد رضي ابوالحسن محمد بن الحسن، تهران: اساطير، 1374 ش.
- وسائل الشيعه، محمد بن حسن حر عاملي، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409ق.
- «بررسي مجدد رابطه دين و جرم: اثرات دين، كنترل هاي غيرديني و محيط اجتماعي و بزه كاري بزرگسالان»، ايوانز، تي. ديويد و ديگران، ترجمه: علي سليمي، فصل نامه حوزه و دانشگاه، ش23، تابستان 79ش.
- «دين، كجروي و كنترل اجتماعي»، استارك، رادني و ويليام سيمز بن بريج، تلخيص و گزارش: علي سليمي، فصلنامه ي حوزه و دانشگاه ش23، بهار 79 ش.
-america s crime problem:... sheley,j , f 1985.- becker,h. 1963 . outsiders: studies in the sociology fo deviance new york:free press.
- clifton d. brayant, encyclopedia of criminology and deviant behavior, brunner routledge.
- cohen, a. k. 1968. deviant behavior.
- downes, david & paul rock 1998 . understanding deviance: a guide to sociology of crime and rulebraking. 3d ed. ul s. a. : oxford univesity press.
- englewood, crimes without victims: deviant behavior and public policy schur, e 1965 . cliffs, n. j.:prentice- hall.
- coffman, erving 1963. srigma. englewood cliffs n. j.: prentici-hall.
- heussanstamm, f. k. 1975. bumper stickers and the cops . insteffensmerer, k. j. & r. m. terry eds examining deviance experimentally: selected readings. port washington, n. y. : erlbaum.
- lemert, e. m. 1972. human deviance, social problems, and social control. 2ne ed. englewood cliffs, nj: prentice hall.
- lily, j. r. , cullen, j. t. & ball. criminlogical theory: context and consequencers r. a. newbury park, ca:sage.1989.
- radecal non-intervention:rethinking the delinquncy schur, e. 1973. englewood cliffs, n. j.:prentice- hall. problem.
- schur, e. 1973. englewood cliffs,n.j:prentice- hall radiacal non
- intervention: rethinking the deliquncy probe.
- social merton, r. k. 1968. theory and social strucure.
- webster s new collegiate deitionary.
- wrightsmanT l. s. , et. al. psychology and ... 1998.

پي نوشت ها :
 

*كارشناس ارشد جامعه شناسي.
1. جرم و جرم شناسي، ص194-95.
2. psychology and ... wrighsman , l. s. , et. al. 1998,p 124. به نقل از americas "crime sheley,j. j. 1985. problem" (به نقل از: جامعه شناسي كجروي، ص423).
3. آسيب شناسي اجتماعي، ص106؛ جامعه شناسي انحرافات، ص26، به نقل از همان، ص423-424.
4. الكافي، ج2، ص358.
5. همان، ص354.
6. آداب معاشرت، ترجمه بحارالانوار، ج2، ص34.
7. الكافي، ج8، ص34.
8. معادل «diversion» است كه با تعبيرهاي «قضازدايي» يا «تغيير مسير كيفري» هم معادل گذاري شده است (ر.ك: دانش نامه جرم شناسي) به نقل از: جامعه شناسي كجروي، ص490.
9. delabelling
10. decriminalization
11. decriminalization
12. decarceration
13. non- intervention
14. restorative justice
15. «eintrgrative shaming» اين مضمون «شرم ساري يك پارچه» هم ناميده شده و برگرفته از: نظريه هاي برچسب زني خرده فرهنگي، فرصت، همنشيني افتراقي و يادگيري اجتماعي شمرده اند (جرم شناسي نظري، ص411-413، به نقل از همان، ص490).
16. family group conferences
17. ديدگاه هاي وي در اين دو كتاب مطرح شده است:englewood crimes without victims: deviant and public policy schur,e 1965 cliffs, n. j. : prentice- hall.
radical non- intervention: rethinking the delinquncy schur, e 1973. englewood cliffs, n. j: prntice- hall. problem
understanding downes, d & p. rock 1998 p. 6-9 & 349 deviance.
18. همان، ص491.
19. نهج البلاغه، نامه69.
20. الكافي، ج6، ص19.
21. سنن النبي، ص157.
22. نهج البلاغه، حكمت 146.
23. ترجمه گويا، ج3، ص274.
24. شرح نهج البلاغه، ابن ميثم، ج5، ص546.
25. آداب معاشرت از ديدگاه معصومان عليه السلام، ص198.
26. الكافي، ج2، ص354.
27. اصول الكافي، ج4، ص57.
28. كنز الفوائد، ج1، ص55.
29. جهاد النفس، وسائل الشيعه، ص187.
30. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص145.
31. مواعظ امامان، ترجمه ج17، بحارالانوار، ص244.
32. كافي، ج2، ص435.
33. كافي، ترجمه مصطفوي، ج4، ص168.
34. در صفحات79-83 همين نوشته.
35. الكافي، ج2، ص44-45.
36. اصول الكافي، ج3، ص74.
37. نهج البلاغه، كلام 140.
38. ترجمه گويا و شرح فشرده اي بر نهج البلاغه، ج2، ص113-115.
39. نهج البلاغه، حكمت 20.
40. ترجمه گويا، ج3، ص216.
 

منبع: نشريه علوم حديث شماره 56