راه هاي مبارزه با اسراف يا اصلاح الگوي مصرف(1)

نويسنده: دکتر حسينعلي قاسم زاده (1)

چکيده

ما در اين مقاله ابتدا به مفهوم شناسي اسراف، تبذير و واژه هاي هم معناي آن پرداختيم و آنگاه موضوع اسراف، و اصلاح الگوي مصرف را از منظر اهل بيت (ع) و در احاديث و در روايات جستجو نموديم و آنگاه آفات و آثار زيانبار اسراف در زندگي را به بحث گذاشته و مهم ترين آثار آنرا در حيات فردي و اجتماعي انسانها برشمرديم که اهم آن عبارت است از 1ــ فقر فردي و اجتماعي 2ــ فساد اخلاق فردي و اجتماعي 3ــ تضييع نمودن حقوق ديگران
آنگاه راه هاي عملي مبارزه با اسراف يا اصلاح الگوي مصرف را برشمرديم که مهم ترين راه ها عبارتند از:
الف)فرهنگ سازي الگوي مصرف.
ب)تبيين نقش ايمان و ارزش قناعت و ساده زيستي.
ج)تربيت صحيح خانوادگي.
د)نقش مسئولان و رسانه ملي.
واژه هاي کليدي: 1ــ اسراف 2ــ اصلاح 3ــ الگوي مصرف

مقدمه

يکي از مهم ترين آسيب هاي اجتماعي که جامعه اسلامي ما را به شدت تهديد مي نمايد، رعايت نکردن الگوي مصرف و يا به تعبير قرآن و سنت اسراف در ابعاد گوناگون زندگي فردي و اجتماعي انسانها است.
اسراف موضوعي است که دامنگير همه طبقات انساني است و اختصاص به يک ملت يا دين يا گروه خاصي ندارد، به همين جهت نهي از آن در قرآن کريم از خطاب هاي عامي شمرده شده که متوجه همه انسانها است.
قرآن کريم خطاب به عموم فرزندان آدم مي فرمايد: يا بني آدم ...و لاتسرفوا نه لا يحب المسرفين (2) اسراف نکنيد که خداوند اسراف کاران را دوست نمي دارد.
اين معضل اجتماعي، آثار زيانبار و فراواني به دنبال دارد که از جمله آنها: هدر رفتن منابع، ثروت ها و نيروها، ضايع نمودن حقوق ديگران، تحميل هزينه هاي سنگين بر خانواده ها، تباهي دولت و اجتماع، تشديد فقر عمومي، آلودگي هاي اخلاقي و ده ها مشکل اجتماعي، اقتصادي و اخلاقي ديگر مي باشد خداوند در کتاب آسماني اش با تشديدترين لحن، سرفان را مورد نهي و نکوهش قرار داده است: «و ان المسرفين هم اصحاب النار.»(3) اسراف کنندگان از اصحاب آتش جهنم مي باشند و در جاي ديگر مي فرمايد: «و اهلکنا المسرفين.»(4) ما مسرفان را نابود نموديم.
اصلاح نمودن الگوي مصرف و اجتناب از اسراف و ريخت و پاش يک وظيفه همگاني و از مهم ترين تکاليف دولت و ملت است، لذا مقام معظم رهبري امسال را سال اصلاح الگوي مصرف ناميده است که بسيار نامگذاري شايسته و بايسته است که با اصلاح عملي آن، مبنا و الگوهاي زندگي فردي و اجتماعي ما نيز متحول و دگرگون گردد.
بدين جهت بسيار ضروري است که محققان و پژوهشگران کشور به ابعاد و زواياي گوناگون اين موضوع از ديدگاه هاي مختلف فقهي، اخلاقي، اجتماعي، و...راه هاي برون رفت از اين معضل بزرگ اجتماعي را براي مردم تبيين نمايند تا با رفع مشکل، به جامعه ايده ال اسلامي نزديک تر شويم.

مفهوم شناسي واژه اسراف

در کتب لغت مفهوم "اسراف" در مقابل مفهوم "قصد" يا مفهوم "قوام" که به معناي ميانه روي و رعايت حد وسط مي باشد، به کار رفته و به معناي تجاوز نمودن از حد وسط و ميانه مي باشد.(5)
راغب اصفهاني نيز در مفردات الفاظ القران مي گويد:"اسراف از حد و اندازه تجاوز کردن در هر کاري است که انسان انجام مي دهد، اگر چه در خرج کردن مشهورتر است".(6)
در کلام فقها نيز اسراف به همين معنا آمده است، چنانچه شيخ طوسي در تبيان و محقق نراقي در عوائد الايام بيان نموده اند.(7)
واژه هاي ديگر نيز در قرآن و سنت يافت مي شود که هم معناي اسراف مي باشد، نظير:"تبذير" که به معناي "پراکندن خارج از حد اعتدال است".(8) چنانچه راغب اصفهاني مي گويد: تبذير پراکندن و در اصل به معناي بذر افشاني است. آن گاه براي استعمال در تضييع مال عاريت گرفته شده است.(9)
البته با توجه به موارد استعمال اين دو مفهوم، مي توان تفاوت هايي را نيز بين آن دو بيان نموده، از جمله اينکه: اسراف خرج نمودن بيش از اندازه مال است در حالي که تبذير هزينه نمودن مال در جايي است که سزاوار و شايسته نيست همين اسراف مبذر به کسي مي گويند که اموالش را بيهوده خرج مي کند.(10) شامل مطلق زياده روي مي شود (چه زياده روي در اموال مالي و چه زياده روي در اموال غير مالي) ولي تبذير فقط به زياده روي در اموال مالي اطلاق مي شود.(11)

اسراف و اصلاح الگوي مصرف در فرهنگ اهل بيت (ع)

اگر با نگاه اهل بيت (ع) به موضوع اسراف و الگوي مصرف بنگريم، خواهيم ديد که متأسفانه در بسياري از کارهاي روزانه ما اسراف و زياده روي فراواني وجود دارد و جامعه اسلامي ما در رعايت الگوي مصرف بسيار ضعيف عمل مي نمايد.
براساس روايات امامان (ع) ما، از دور ريختن باقيمانده آبي که براي آشاميدن تهيه شده است، نهي مي نمايد و آن را از مصاديق اسراف مي شمارند: زيرا مي توان با آن حيوان يا گياهي را سيراب نمود و يا حتي از پرت کردن هسته خرما منع مي نمايند؛ چرا که هسته هم به کاري مي آيد.(12)
داود رقي از امام صادق نقل مي نمايد که فرموده: ميانه روي چيزي است که خداوند آن را دوست دارد و اسراف، امري است که خداوند آن را دشمن مي دارد، حتي اگر پرت کردن هسته باشد، چرا که هسته به کار مي آيد و حتي اگر باقيمانده آبي را که نوشيده اي را دور بريزي.(13)
دراحاديث متعددي از استفاده بيش از حد نياز از آب در وضو، غسل و شستن بدن، لباس و ظروف به عنوان عمل مسرفانه نهي شده و همچنين وليمه ها و مهماني هايي که در آنها بيش از حد نياز غذا تهيه مي شود، از مصاديق اسراف نام برده شده است.(14)
معيار ديگري که در روايات ما براي اسراف بيان شده اين است که کسي بيش از حدي که شايسته حال اوست مصرف نمايد. اصبغ بن نباتر از اميرالمؤمنين (ع) نقل فرموده که فرموده: مسرف سه علامت دارد:
1.چيزي مي خورد که در شأن او نيست.
2.چيزي مي خرد که شايسته او نيست.
3.لباسي مي پوشد که مناسب و شايسته نيست.(15)
طبق اين روايت، ترتيب دادن دادن وليمه ها و جلساتي که بالاتر از شأن انسان باشد و يا ساختن خانه و خريد وسيله نقليه اي که برتر از شأن او باشد، از مصاديق اسراف شمرده مي شود و بايد به مقداري که شايسته حال شخص است و از نظر عرف مطابق با شأن اوست تهيه گردد.(16)
عبدالله عمر از رسول گرامي اسلام (ص) نقل فرموده است که: رسول خدا (ص) بر سعد، که داشت وضو مي گرفت، گذشت فرمود: اين چه اسرافي است که انجام مي دهي؟ گفت: آيا در وضو هم اسراف است؟ فرمود: بله، اگر چه در کنار نهر جاري باشي.(17) در روايت ديگري از نادر خادم روايت شده که گفت: روزي غلامان مقداري از ميوه اي را خوردند و باقيمانده آن را دور ريختند، امام رضا (ع) فرمودند: سبحان الله! اگر شما بي نيازيد، هستند کساني که نيازمندند؛ آن را به کسي بدهيد که محتاج است." لذا امام صادق روايت شده است که فرمود: پدرم وقتي مي ديد که غذايي در منزلش دور ريخته شده، به همان اندازه از خرجي خانواده اش کم مي کرد.(18) و در جاي ديگري فرمود: من گاهي مي بينم غذاي اندکي از سفره بيرون مي افتد، آن را به سفره بر مي گردانم، چنان که خدمتکار به اين کار مي خندد.(19) و همچنين از آن حضرت نقل شد که اگر کسي هنگام کار، بجاي لباس کار، لباس گران قيمت خود را بپوشد، از مصاديق اسراف خواهد بود.
علامه (20) طبرسي در مجمع البيان نقل نموده است: هارون الرشيد پزشک مسيحي حاذقي داشت. روزي به علي بن حسين بن واحد گفت: در کتاب شما (قرآن) چيزي از علم پزشکي نيست، در حالي که علم دو نوع است: يا علم اديان است يا علم ابدان. علي بدو گفت: خداوند تمام پزشکي را در نصف آيه جمع کرده است و آن اين آيه است: "کلوا و اشربوا و لا تسرفوا" بخوريد و بياشاميد ولي اسراف نکنيد. و پيامبر ما پزشکي را در يک جمله خوش جمع کرده است: "معده خانه هر دردي است و پرهيز، اصل هر درماني است، و به هر بدن چيزي را بده که بدان عادت داده اي."
پزشک مسيحي گفت: قرآن و پيامبر شما براي جالينوس طبي باقي نگذاشته اند.(21)

آثار زيانبار اسراف در زندگي انسان

اسراف، زياده روي و عدم رعايت الگوي مصرف اثرات مخرب و زيانبار فراواني در حيات فردي و اجتماعي انسانها بر جاي مي گذارد که به اهم آن اشاره مي گردد:

1ــ فقر فردي و اجتماعي:

ترديدي در اين نيست که رعايت نکردن الگوي مصرف و زياده روي و اسراف، به هدر رفتن ثروت هاي عمومي و خصوصي را به دنبال دارد. امام علي (ع) مي فرمايد: همانطور که اعتدال و ميانه روي افزاينده مال و ثروت است، اسراف و زياده روي، فقر و ناداني را به دنبال دارد.(22)
ملتي که الگوي مصرف خود را اصلاح نکند و ريخت و پاش سرمايه هاي عمومي فراوان باشد، قطعاً يک ملت وابسته و فقير خواهد بود و فقر ملي به فرموده امام علي (ع) برابر با مرگ ملي است (الفقر الموت الاکبر).(23)
امام صادق (ع) مي فرمايد:"من ضمانت مي نمايم که هر کس اقتصاد و ميانه روي را در زندگي اش رعايت نمايد، هرگز فقير و بي نوا نشود و هر کس ريخت و پاش داشته باشد به فقر مبتلا گردد.(24)
مقام معظم رهبري فرمود: مصرف بيهوده و مصرف هرز، در حقيقت هدر دادن مال است، جامعه ما بايد اين مطلب را به عنوان يک شعار هميشگي در مقابل داشته باشد.(25)

2ــ فساد اخلاقي فردي و اجتماعي:

فرد و اجتماع که گرفتار پديده خطرناک اسراف گردد، قطعاً در خطر و فساد اخلاق قرار مي گيرد. زياده روي نمودن در صرف مال و ثروت براي خوش گذراني ها و عياشي ها، فرد و اجتماع را به تباهي سوق مي دهد.
انسان مسرف، براي تأمين هزينه هاي سنگين زندگي، ناچار به تأمين خواسته هاي آنان بايد از راههاي غير شرعي به جمع آوري پول و ثروت بپردازد و چنين خانواده اي رو به تباهي مي رود. مقام معظم رهبري فرمود: وقتي جامعه دچار بيماري اسراف شد، از لحاظ فرهنگي و اخلاقي هم بر روي او تأثير هاي منفي مي گذارد. بنابراين مسئله صرفه جويي و اجتناب از اسراف، فقط يک مسئله اقتصادي نيست، هم اقتصادي است، هم اجتماعي است، هم فرهنگي و هم اخلاقي است.(26)

3ــ تضيع نمودن حقوق ديگران:

وقتي اسراف باعث کمبود شود، قطعاً عده زيادي از مردم از مصرف آن کالاي اسراف شده محروم مي گردند و در نتيجه حقوق آنان ضايع مي گردد.
وقتي عده اي با مصرف بيش از حد آب و نان و ذخاير نفتي، اين نعمت ها را دچار کمبود و قحطي مي سازند، ثمره آن تضييع حقوق ديگران و محروميت آنان از اين نعمت ها است.
بويژه اگر دولت مردان مبتلا به اين بيماري خطرناک شوند، سبب محروميت جمع کثيري از شهروندان از سرمايه هاي ملي مي شود، علاوه بر اينکه پديده اسراف، فساد و تباهي خود دولت ها را نيز بدنبال دارد.
پس ترديدي در اين نيست که اسراف و تباهي دولت ها و هم تباهي ملت ها و هم تباهي خانواده ها و هم تباهي اخلاق و فضيلت را در پي دارد و ثروت ها و نيروهاي يک ملت را به هدر مي دهد.(27)
مقام معظم رهبري فرمود: آنچه که بر حسب بررسي هاي به عنوان آمار در اختيار ماست، ما مجموعاً بيش از دو برابر مصرف متوسط جهان در انرژي (چه برق، چه حامل هاي انرژي) مصرف مي کنيم؛ يعني نفت، گازوئيل، بنزين. مصرف اين چيزها در کشور ما از دو برابر متوسط جهان بيشتر است. خوب اين اسراف است. اين تضييع نمودن حقوق آيندگان است.(28)

پي‌نوشت‌ها:

1- عضو هيئت علمي دانشگاه پيام نور
2.اعراف/31.
3.غافر/43.
4.انبياء/9.
5.ر.ك .معجم مقابين اللغه، ماده سرف و مصباح المنير،‌ واژه قصد و لسان العرب،‌ ماده ي سرف.
6.رافب اصفهاني، معجم المنير الفاظ القرآن،‌ ماده ي سرف.
7.ر.ك.شيخ طوسي، تبيان، ج 4، ص 386 و ج3، ص 12 و احمد نراقي، عوائد الايام، ‌ص 620.
8.مصباح المنير،‌ ماده ي بذر.
9.راغب اصفهاني، معجم مفردات الفاظ القرآن، ماده ي بذر.
10.ر.ك. مجمع البحرين، ماده ي بذر.
11.ر.ك. علامه احمد نراقي، عوائد الايام،‌ ص 621.
12.ر.ك. شيخ حر عاملي. وسايل الشيعه، ج 21 باب 25 و 26.
13.وسايل الشيعه،‌ ج 21، باب 25، حديث 2.
14.ر.ك .وسايل الشيعه، ‌ج 21، باب 26.
15.همان، ج 17.باب 22.
16.لازم به ذكر است كه معيار در تشخيص شأن افراد، عرف مردم مي باشد. يعني اين مقدار بايد نسبت به او متعارف باشد و عرف قضاوت كند كه اين كار مناسب حال و شأن او هست.
17.سنن ابن ماجه، ج 1، ‌كتاب الطهاره، ص 147.
18.دعائم الاسلام، ‌ج 3، فصل 2، ص 113.
19.وسايل الشيعه، ج 24، باب 76، ‌ص 380.
20.همان، ج 5، باب 4، ‌ص 11.
21.امين الاسلام طبرسي، ‌مجمع البيان، ج 3، ص 413.
22.وسايل الشيعه، ج 21، باب 25، ص 542، حديث 4.
23.غرر و درر آمدي، ‌ج 1314.
24.وسايل الشيعه، ‌ج 21، باب 25 از ابواب النفقات، ص 542، حديث 6.
25.شريعه، بيانات مقام معظم رهبري، شماره 28، نهاد رهبري در دانشگاه ها.
26.همان، ص 12.
27.شريعه،‌ بيانات مقام معظم رهبري، شماره 28، ص 12.
28.ر.ك.محمد علي انصاري، زندگي بدون اسراف، ص 72 ــ 69.