آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني و توطئه رژيم پهلوي (1)

چيكده
 

حوزه هاي علميه از ديرباز تاكنون استقلال همه جانبه اي داشته اند و در همه شئون حيات خود تلاش كردند و به دور از وابستگي به اركان قدرت به حيات علمي خود ادامه دهند. تلاش حكومت ها براي دست اندازي به حوزه هاي علميه و به خصوص در دوره پهلوي از تقابل هاي قابل توجه روحانيت شيعه با حكومت است. رژيم پهلوي براي محدود كردن فعاليت هاي روحانيت شيعه و حوزه هاي علميه پس از 15 خرداد 1342 توطئه هاي گوناگوني را طراحي و برنامه ريزي كرد. تدوين آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني يكي از ده ها توطئه اي بود كه شاه براي انحلال حوزه هاي علميه و ساكت كردن روحانيت مبارز طراحي و اجرا كرد.
در مقاله حاضر فرآيند تصميم گيري رژيم پهلوي در تنظيم و تصويب اين آئين نامه و نحوه برخورد حوزه هاي علميه با آن نقد و ارزيابي مي شود.
كليد واژه ها: حوزه هاي علميه، رژيم پهلوي، آئين نامه تحصيلات طلاب، استقلال حوزه، نهضت 15 خرداد

مقدمه
 

حوزه هاي علميه از ديرباز تاكنون استقلال همه جانبه اي داشته اند و در همه شئون حيات خود اعم از جذب و گزينش، مواد تحصيلي، شيوه هاي آموزشي، امتحانات، تحقيقات، تبليغات، بالاخره معيشت و تأمين امور مادي مستقل بودند و به دور از وابستگي به حكومت هاي وقت روزگار مي گذراندند.
اين امر از يك سو دست حكام جور را از تسلط بر حوزه هاي علميه دور نگه مي داشت و آنان نمي توانستند از اين قشر ـ كه جايگاه ويژه اي در ميان توده هاي مسلمان داشته اند ـ در جهت اميال شيطاني خويش بهره برند‌، و از سوي ديگر بر سيادت و آقايي حوزويان مي افزود؛ چرا كه با بي توجهي به آنچه در دست زورمداران قرار داشت، همواره وظايف تحصيلي، تحقيقي، تبليغي و بالاخره هدايت توده هاي مردم را دنبال كردند و با سرمشق قراردادن آيه شريفه «قل لا اسئلكم عليه اجرا...» مظهر استغناي يك انسان آزاده بودند. البته اين امر هيچ گاه بدون گذر از مشكلات نبوده و همواره با تحمل سختي ها، خون دل خوردن ها، مواجهه با بي مهري ها و كارشكني ها توأم بوده است.
پس از آغاز نهضت ظلم برانداز امام خميني (ره) در سال 1341 و دستگيري معظم له پس از 15 خرداد 1342، رژيم پهلوي كه همواره از سوي مراجع عظام تقليد و علماي متعهد مورد بي مهري قرار گرفته بود و از اين رو محمدرضا پهلوي ـ كه پيوسته آرزوي همسان شدن علماي شيعي ايران را با روحانيون حجاز و مصر در مواجهه با حكام كشورشان در سر مي پروراند ـ درصدد برآمد تا با انجام توطئه اي، اساس استقلال حوزه هاي علميه ايران را كه مركز ثقل و محوريت آن حوزه علميه قم بود، برهم زند و براي هميشه اين مزاحمان! را كه گاه و بيگاه ذهن متكبر شاهانه را مشوش مي كنند و مانع اجراي افكار بديتع ملوكانه مي شوند و بالاخره چوب لاي چرخ توطئه هاي عوامل استبكار مي گذارند، از سر راه خود بردارد.
اين توطئه كه در قالب طرحي پي ريزي شده بود، ظاهرش بر اين بود تا از طلاب علوم ديني همانند محصلين مدارس دولتي به وسيله آموزش و پرورش امتحان به عمل آورد و به قبول شدگان اين امتحانات، كارت معافيت تحصيلي ارائه دهد، اما در باطن به دنبال اهداف ذيل بود:
الف. ابتدا طلاب علوم ديني را مجبور سازند تا تحت نظر آموزش و پرورش امتحان دهند و بدين وسيله استقلال حوزه علميه را در امر امتحانات، ضوابط آن، شيوه برگزاري، تاريخ تشكيل و اعلام نتايح و هر آنچه مربوط به اين امور مي باشد، مخدوش سازند و تحت نظارت دولت قرار دهند.
ب. از آنجا كه طلاب حوزه ها مانند محصلين آموزش و پرورش و آموزش عالي از نظام وظيفه معاف نيستند، بلكه تنها به آنان كارت معافيت تحصيلي مي دادند و اين كارت همه ساله تمديد مي شد (اين امر حتي در نظام جمهوري اسلامي نيز به همين شيوه است و متأسفانه تغيير عمده اي پيدا نكرده است كه خود بحث جداگانه اي دارد) لذا از اين طريق همه طلاب با اطلاعات دقيق و مطابق با مدارك واقعي شناسايي مي شدند.
ج. طلابي كه در اين امتحانات قبول نمي شدند يا شركت نمي كردند ويا بنا بر عللي صلاحيت! مورد قبول رژيم را به دست نمي آوردند(ماند ياران امام خميني!) هم از ادامه تحصيلات محروم مي شدند و هم به سربازخانه ها معرفي مي شدند و حوزه علميه قم را بدين طريق از عناصر ناراحت و مخرب و ضد نظام شاهنشاهي! و... پاكسازي مي كردند.
د. مهم تر از امور ياد شده اقدام بعدي رژيم شاه در جهت برنامه تحصيلي طلاب علوم ديني بود. رژيم پهلوي به بهانه اينكه در امتحانات طلاب، مواد مشخصي بايد امتحان گرفته شود، موادي را تحت عنوان «برنامه دوره تحصيلات طلاب علوم ديني» در هزار و شصت و دومين جلسه شوراي عالي فرهنگ از تصويب گذراند كه به موجب آن طلاب علوم ديني ملزم باشند مواد و كتاب هاي درسي تعيين شده از سوي وزارت فرهنگ و آموزش ببينند و در موقع امتحان همان ها را نيز امتحان دهند.
البته اين انكارناپذير بود، حوزه اي كه مواد درسي اش، كتاب هاي آموزشي اش، برنامه امتحاناتش و حتي شرايط گزينشش (طبق آنچه تحت عنوان «آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني» در همان شوراي عالي فرهنگ نيز به تصويب رسيد) در جاي ديگر تنظيم شده و به آن ابلاغ گرديده بود، نه تنها يك حوزه علميه مستقلي نبود بلكه حتي يك نهاد آموزشي مستقل نيز به حساب نمي آمد.
از آنجا كه تن دادن به اين طرح قطعا مساوي با از بين بردن حيات معنوي و نيز بر هم زدن استقلال همه جانبه حوزه علميه بود، لذا زعماي حوزه و انديشمندان و آينده نگران روحاني بناي مخالفت با اين طرح را گذراند و با همت والايي كه از خود نشان دادند، نگذاشتند رژيم پهلوي را به اميال پليد خود دست يازد و اين توطئه را پس از طي مراحلي ـ كه شرح آن در اين مقاله خواهد آمد ـ‌ناكام ساختند.
دراين حضور مرحوم آيت الله العظمي سيد محمدرضا گلپايگاني (ره) در مخالفت با اين توطئه از همان عيان تر است. در سال هاي پس از تبعيد امام خميني (ره) به تركيه (1343) و عراق (1344)، رژيم پهلوي كه جرأتي در خود ديده بود طي سال هاي 1345 تا 1350 حوزه علميه قم را محل تاخت و تاز و اجراي اين طرح قرار داد. آيت الله العظمي گلپايگاني يگانه عالم متعهد و وظيفه شناسي بود كه تنها رادع و مانع رژيم در موفقيت همه جانبه اين توطئه محسوب مي شد. ايشان عملا و علنا مخالفت خود اظهار مي داشت و حتي به منظور جلوگيري از بهانه يابي هاي رژيم، خود رأسا اقدام به برگزاري امتحانات از طلاب علوم ديني كرد.
متن آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني و نيز متن برنامه دوره تحصيلي آن، كه در تاريخ اول دي ماه 1342 در شوراي عالي فرهنگ تصويب و از سوي خانلري (عامل سرسپرده رژيم پهلوي و وزير فرهنگ وقت) ابلاغ شده است به شرح زير مي باشد:

آئين نامه تحصلات طلاب علوم ديني
 

ماده 1. طلاب علوم ديني كساني هستند كه طبق برنامه مصوب شوراي عالي فرهنگ به تحصيل علوم ديني اشتغال دارند.
ماده 2. تحصيلات علوم ديني به سه دوره تقسيم مي شود.
الف) دوره مقدماتي ب) دوره سطح ج) دوره خارج
الف )دوره مقدماتي شامل سه سال است (طبق برنامه اي كه از طرف شوراي عالي فرهنگ به تصويب خواهد رسيد).
ماده 3. كساني مي توانند وارد دوره مقدماتي شوند كه حداقل داراي گواهينامه سال ششم ابتدايي باشند.
تبصره 1. اشخاصي كه فعلا در دوره مقدماتي به تحصيل اشتغال دارند ولي فاقد گواهينامه سال ششم ابتدايي مي باشند در صورتي مي توانند وارد دوره (سطح) شوند كه سال ششم ابتدايي را امتحان دهند و به اخذ گواهينامه نائل گردند.
ب) دوره سطح شامل چهار سال است (طبق برنامه اي كه از طرف شوراي عالي فرهنگ به تصويب خواهد رسيد.)
ماده 4. كساني مي توانند در دوره سطح تحصيل نمايند كه در امتحانات دوره مقدماتي توفيق حاصل نموده باشند.
ماده 5. طلاب مشمولي كه در دوره سطح به تحصيل اشتغال دارند مي توانند تا پايان سن 25 سالگي از معافيت تحصيلي استفاده كنند.
صدور معافيت موقت تحصيلي اين قبيل مشمولين موكول به تسليم گواهي اشتغال به تحصيل به امضاي دو نفر از مدرسين سطح مورد اعتماد فرهنگ مربوط خواهد بود.
ماده 6. طلاب مشمول خدمت نظام وظيفه كه سن آنان از 25 سال تجاوز نمايد مكلف اند در ارديبهشت ماه سال 1343 در امتحانات مربوطه شركت نمايند و در صورت توفيق ارتقا به كلاس هاي سوم، چهارم براي آنان كارت معافيت موقت تحصيلي صادر خواهد شد. مشروط بر آنكه تا خاتمه تحصيل دوره سطح مردود نشوند.
ماده 7. طلاب مشمولي كه بيش از دو سال در يك پايه توقف نمايند نمي توانند براي سومين سال از معافيت تحصيلي استفاده كنند و بايد به اداره نظام وظيفه معرفي گردند.
ماده 8. امتحانات سال آخر دوره مقدماتي و هر يك از سال هاي تحصيلي دوره سطح در ارديبهشت ماه هر سال زير نظر نماينده وزارت فرهنگ برابر با برنامه مصوب شوراي عالي فرهنگ در حوزه هاي علمي كه از طرف وزارت فرهنگ معين مي شود و انجام مي گيرد.
تبصره 2: فهرست مشخصات و ريز نمرات كليه داوطلبان كه به امضاي مدرسين و نمايندگان وزارت فرهنگ رسيده باشد بايد به اداره كل بازرسي و اداره امتحانات و اداره فرهنگ محل براي ثبت و اقدام مقتضي ارسال گردد.
ج) دوره خارج
ماده 9. كساني مي توانند در دوره تحصيلي خارج به تحصيل اشتغال ورزند كه از عهده امتحانات مقرر دوره سطح برآمده باشند.
ماده 10. وزارت فرهنگ براي طلاب مشمول خدمت نظام كه فعلا دوره خارج را تحصيل مي نمايند يا در آينده طبق مقررات به دوره خارج مي رسند، با گواهي دو تن از مدرسين دوره خارج تا شش سال حداكثر معافيت تحصيلي صادر خواهد نمود.
آئين نامه تحصيلات طلاب علوم ديني در ده ماده و دو تبصره به شرح فوق در هزار و شصت ودومين جلسه شوراي عالي فرهنگ مورخ اول ديل ماه 1342 مورد رسيدگي و تصويب قرار گرفت.صحيح است به موقع اجرا گذارده شود.
وزير فرهنگ ـ دکترخانلري
منبع:فصلنامه تخصصي 15خرداد _ شماره 11