ذوالقرنين يا کوروش در متون مذهبي(6)

سخن پاياني
 

دو نکته اساسي از مطالب باز گفته، به دست مي آيد: نخست يکي بودن ذوالقرنين و کوروش، و دوم تأکيد بر وجه مذهبي شخصيت ذوالقرنين که از ملهم و محدَث بودن و دوستي با خداوند و دعوت مردم به حق و... برمي آيد که از قضا باز آن را مي توان دليل ديگري بر تطبيق او با کوروش دانست؛ چه، کوروش هم پيش از اسلام و هم پس از آن در نظر مردم داراي وجهي روحاني بود؛ به گونه اي که از ديرباز دور مزارش گرد مي آمدند و اداي احترام مي کردند. اين مقبره از آغاز داراي گروه نگهبان، خادم و روحانيان (مغان) بود و چنان که آريانوس گزارش مي دهد، «پاسداري از مقبره،... از پدر به پسر انتقال مي يافت. آنان از شاه روزانه يک گوسفند و جيره ي آرد و شراب دريافت مي کردند و هر ماه اسبي به منظور قرباني کردن براي کوروش به ايشان داده مي شد.» البته از شمار مغاني که براي انجام دادن مراسم قرباني منصوب شده بودند، اطلاعي نداريم؛ (40) اما مقدار فراوان جيره، از حضور افراد زيادي حکايت مي کند. اين امر بيانگر تداوم موقوفه اي مذهبي است که همه روزه نذوراتي براي شادي روان متوفي داده مي شد. به ويژه آنکه قرباني ماهيانه اسب، هديه بسيار گران قيمتي محسوب مي شد که در خور پادشاهي چون کوروش بود.(41) افزون بر اينها در همان عهد باستان جلوه اي که کوروش در ميان بيگانگان نيز داشت، نمودار وجهي معنوي بود. اگر يهوديان او را «مسيح موعود» و «شبان خداوند» مي خواندند، بابليان نيز او را «منجي» خود به شمار مي آوردند؛ همچنان که ايرانيان از او به عنوان «پدر» ياد مي کردند (42) و يونانيان زيادي او را به ديده ي نمونه انسان کامل و صاحب فضايل اخلاقي مي نگريستند؛ به طوري که گزنفون (445 پ.م- 354 پ.م) سردار و حکيم يوناني و يکي از شاگردان سقراط در کتاب به نام سيروپدي (کوروش نامه) با قلمي مؤثر و شيوا او را در سيماي شهريار شايسته مدينه فاضله ترسيم مي کند که همه کمالات ظاهري و باطني را يکجا داراست؛ نمونه اي از يک فرد مبرز و متخلق به سجايا و ملکات عالي که سقراط آرزو داشت زمام امور را به دست بگيرد. (کوروش نامه، ص هجده)
گزنفون در جاي ديگر مي نويسد: «در روزگار کدام پادشاهي غير از کوروش سراغ داريم که حتي پس از مرگِ کساني که بنياد پادشاهي شان به دست او برچيده شده است، وي را پدر و ولي نعمت خويش بخوانند؟!» (همان، ص 237) همو در اواخر کتاب که به واپسين وصاياي کوروش در پايان عمر اختصاص دارد، از قول او مي نويسد: «... همه پارسيان را بر سر مزار من بخوانيد؛ چه، ... در مأمني آسوده و اطمينان بخش به سر خواهم برد. هر کس بر تربت من حاضر شود، از او پذيرايي کنيد. مي خواهم همه بدانند که من به سعادت بزرگي نايل شده ام...». (همان، ص 271)
بناي شکوهمند و استوار آرامگاه کوروش با بيش از 11 متر ارتفاع در «جلگه پاسارگاد» يا «دشت مرغاب» قرار دارد که بر هفت مقطع پلکاني بنياد نهاده شده است. زيربنا با قاعده اصلي آن حدود 164 متر مربع وسعت دارد؛ اما اتاق اصلي آرامگاه بيش از 7/6 متر مربع نيست. در پيشاني اين اتاق يک گل بسيار آراسته نقش شده که امروزه تا حدودي محو گرديده است. اين گل 12 پر اصلي دارد که خارج از محوطه آن 24 پر ديگر و بيرون از اينها 24 پر نوک دار ديگر درآورده بودند. هيوبرتوس فن گال مي گويد: اين نقش به تصوير «خورشيد» مي ماند و با توجه به اينکه ايرانيان نام کوروش را با خورشيد تطابق داده بودند، اين گل خورشيدي نماد و مظهر شخص کوروش و نمودار مقام روحاني او نزد ايرانيان بوده است. (راهنماي جامع پاسارگاد، ص 40)
در همان نزديکي نقش انسان بالداري بر ديوار کنده شده که شخص ميانسالي را به نمايش مي گذارد که کلاهي شگفت بر سر دارد؛ چنان که دو شاخ قوچ از فرقش برآمده و بر روي آن سه قرص خورشيد نقش شده است، به اضافه ريزه کاري ديگر. در گذشته بر فراز اين نقش، اين عبارت به سه زبان نوشته شده بود که: «من کوروش، شاه هخامنشي»؛ اما متأسفانه بعدها اين کتيبه کنده شده و امروزه تنها از روي نقاشيهاي قديمي مي توان متن را بررسي کرد. خوشبختانه به رغم گذشت زمان و گزند باد و باران، و بي توجهي ديرينه ايرانيان که در چنين مواردي معمولاً از آسيب رساني خودداري نمي کنند و اگر آنها را به عنوان نشانه، آماج انواع سنگ اندازي و تيراندازي نسازند، باري، از وسوسه يادگاري نوشتن و نقش و نگار انداختن نمي توانند بياسايند، چون اهالي محل اين پيکره را مقدس مي شمرده و داراي نيرويي مافوق انساني مي دانسته اند، از بلايي که روستاييان و شکارچيان محلي بر سريکره هاي ديگر در مرغاب و تخت جمشيد درآورده اند، در امان مانده است. (ايرانويچ، ص 67)
نکته قابل بررسي، روايت دَينونDinon است که به موجب آن کوروش در جواني به خواب ديد که سه بار به خورشيد چنگ انداخته و مغان در تعبير آن گفتند که وي روزي به فرمانروايي خواهد رسيد و سه ده سال (يعني سي سال) پادشاهي خواهد کرد. و از قضا چنين هم شد؛ زيرا دوره کل فرمانروايي او از 559 پ.م تا 529پ.م ادامه يافت. (راهنماي جامع...؛ ص 29) اين ماجرا تا حدودي يادآور روايتي است که شيخ صدوق در کمال الدين (ص 395) و قطب راوندي در الخرائج و الجرائح (ج3، ص 174) آورده اند: «گويند ذوالقرنين خواب ديد گويا چنان به خورشيد نزديک شده که شاخهايش به شرق و غرب آن رسيده است. چون خواب را براي قومش تعريف کرد، او را ذوالقرنين ناميدند!» يا اين روايت که: «او دو قرن سلطنت کرد؛ زيرا قرن به معني سي سال است. اطيب البيان (ج8، ص 393).
شايان ذکر آنکه پس از اسلام هم نه تنها از حرمت مزار کوروش کاسته نشد، بلکه احترامش افزايش نيز يافت چنان که به عنوان قبر مادر حضرت سليمان(ع)، لقب «ام النبي» گرفت، به طوري که هنوز از لحاظ جغرافيايي آن ناحيه، «مشهد مادر سليمان» ناميده مي شود. (فرهنگ معين، ج6، ص 1986). ابن بلخي مي نويسد: «گور مادر سليمان از سنگ کرده اند، خانه چهار سو. هيچ کس در آن خانه نتواند نگريدن که گويند طلسمي ساخته اند که هر که در آن خانه بنگرد، کور شود!» (فارسنامه، ص 155) چنين انتسابي به تدريج زمينه را فراهم آورد تا آن ناحيه و بلکه کل سرزمين فارس، «ملک سليمان» و فرمانرواي آن ديار «قائم مقام سليمان» خوانده شود. در اين مورد شواهد فراواني در متون ادبي و تاريخي موجود است. در اواخر قرن هفدهم جان استروس (John struys) از «مشهد مادر سليمان» به عنوان يک زيارتگاه نام مي برد که مخصوص زنان بوده و «مؤمنه ها سه بار پيشاني بر قبر مي ساييدند و آن را مي بوسيدند.» (راهنماي جامع...، ص 119) مرحوم علي سامي که از 1328 تا 1324 سرپرست آثار تخت جمشيد و پاسارگاد بود، در سال 1330 مي نويسد:«تا چندي پيش مورد اعتقاد بعضي بود که هر گاه کسي را سگ هاري مي گزيد، به مشهد مادر سليمان مي رفت و در آب آنجا شستشو مي کرد و شفا مي يافت.» (همان، ص 119) در دوران حکومت سعد بن زنگي از اتابکان فارس، مسجدي پيرامون اين مقبره ساخته شد که تصاويرش اکنون موجود است و تا ساليان پيش بقعه اي مذهبي تلقي مي شد و بدين جهت از ورود بازديدکنندگان غير مسلمان ممانعت به عمل مي آمد (سفري به دربار سلطان صاحبقران، ص 489) و در روز عاشورا، دسته هاي عزاداري گرداگرد اين مقبره به حرکت در مي آمد. هنوز هم در نظر عده اي از ساکنان اطراف، قبر کوروش پناهگاهي براي التجا و استشفا به شمار مي آيد.
آخرين نکته در اين مبحث، سنجش روايات نحوه درگذشت کوروش با احاديث مکرري است که به خوردن دو ضربه بر سر ذوالقرنين و مرگ در پي آن اشاره مي کنند. چون اساس کار ما در اين نوشتار کندوکاو در متون ديني بود و نه بررسي روايات تاريخي، از بسط اين موضوع مي گذريم و تنها به همين اشاره بسنده مي نماييم که به رغم مرگ اسکندر در بستر و در پي بيماري، بر پايه مشهورترين روايت، کوروش در حين جنگ با ماساژتها (شاخه اي از سکاها) کشته شد. موضوع پاياني، مطابقت مدت فرماروايي کوروش (529- 559پ.م) با احاديثي است که در دوران حکومت ذوالقرنين را سي سال ذکر مي کنند، در حالي که اسکندر بيش از دوازده سال (323- 336پ.م) بر سرير قدرت نبود.
نيک شايسته است گفتار حاضر را با کلام ابوالفضل ميبدي به پايان ببريم که در تفسير عارفانه کشف الاسرار (ج5، ص 752) مي نويسد: «بيان قصه ذوالقرنين دليلي است واضح و برهاني صادق بر صحت نبوت و رسالت محمد عربي(ص). با آنک مردي بود امّي، نادبير، هرگز به هيچ کُتّاب نرفته و معلمي را ناديده و کتابي ناخوانده و از کس نشنيده، خبر مي داد از قصه پيشينيان و آيين رفتگان و سيرت و سرگذشت ايشان، هم بر آن قاعده و بر آن نسق که اهل کتاب خوانده بودند و در صحف نبشته ديدند؛ بي هيچ زيادت و نقصان و بي تفاوت و اختلاف در آن.»

پي نوشت ها :
 

1- ترجمه تفسير بيان السعاده (ج8، ص 481): «پاداشي نيکوتر خواهد داشت و [از لحاظ گرفتن ماليات و خراج و وضع قوانين] بر او اسان خواهيم گرفت.» ترجمه تفسير الميزان (ج13، ص 503): «... به او تکليف آسان مي کنيم.»
2- ترجمه تفسير الميزان (ج13، ص 543): آن را [به خاطر گسترش راههاي ارتباطي و تنوع وسايل نقليه،] از اهميت و خاصيت مي اندازد.
3- ترجمه: گفته شده که بر سرش دو شاخ مانند کوچک وجود داشت که آن را با دستار مي پوشاند. و گفته شده: چون پادشاه دو کشور فارس (ايران) و روم بود. و گفته شده: چون از دو سو بزرگوار بود؛ زيرا دانش ظاهر و باطن به او ارزاني شده بود.
4- پيامبرشان به ايشان گفت: همانا خداوند طالوت را به پادشاهي شما برانگيخت. (بقره، 247)
5- ياد کن آنگاه که به فرشتگان گفتيم: «به آدم سجده کنيد.» [همه] سجده کردند، مگر ابليس که از [طايفه ي] جن بود. (کهف، 50)
6- پروردگارت به زنبور وحي کرد. (نحل، 68)
7- اي مريم، با فروتني از پروردگارت فرمانبرداري کن.(آل عمران، 43)
8- صديق به معني بسيار راستگو و تصديق کننده است؛ فاروق يعني جداکننده حق از باطل؛ هارون برادر و وزير حضرت موسي عليهماالسلام بود؛ آصف وزير دانشمند حضرت سليمان(ع) بود؛ شمعون، وصي و جانشين حضرت مسيح (ع) بود، طالوت اولين پادشاه بني اسرائيل بود که به فرمان خداوند حضرت سموئيل(ع) به مردم معرفي اش کرد؛ يوشع بن نون جانشين حضرت موسي(ع) بود؛ باب حطّه در آيه 58 سوره بقره آمده که: «ادخلوا هذه القريه... و ادخلوا الباب سجداً و قولوا حطّه نغفرلکم خطاياکم و سنزيد المحسنين: به اين شهر دراييد... و سجده کنان از اين در وارد شويد و بگوييد: «خداوندا، گناهان ما را بريز» ما نيز خطاهاي شما را مي آمرزيم و بر [پاداش] نيکوکاران مي افزاييم.» گويا يکي از درهاي بيت المقدس «باب حطه» نام داشته و از اين روي علي(ع) بدان همانند شده است؛ همچنان که در حديث مشهور «باب علم» آمده که پيامبراکرم(ص) فرمود: «انا مدينه العلم و عليُ بابها: منم شهر دانش، علي ام در است.»
9- به نظر مي رسد منظور، طي الارض باشد.
10- ليديا، يا ليدي؛ سرزميني باستاني است در آسياي صغير، کنار درياي اژه.
11- ترجمه جديد: يکي از شاخها رشد کرد و از شاخ ديگر بلندتر شد.
12- ترجمه جديد: آنقدر سريع مي دويد که موقع دويدن، پاهايش به زمين نمي رسيد.
13- ترجمه جديد: بلند
14- ترجمه جديد: چهار شاخ بلند در چهار جهت مختلف درآمد. در پي نوشت آمده است: منظور از «چهار شاخ بلند»، جانشينان اسکندر مقدوني مي باشند.
15- پي نوشت ترجمه جديد: منظور از «شاخ کوچک» آنتينوخوس ايفانوس است که قوم خدا را مورد آزار و اذيت قرار داد.
16- ترجمه جديد: سرزمين زيباي اسرائيل
17- پي نوشت ترجمه جديد: منظور از «قواي آسماني» و «ستارگان»، قوم خدا و رهبران قوم مي باشد.
18- ترجمه جديد: او حتي علیه فرمانده قواي آسماني قيام کرده، مانع تقديم قرباني هاي روزانه به او شد و خانه مقدس او را ويران ساخت.
19- ترجمه جديد: امپراتوري يونان چهار قسمت خواهد شد و هر قسمت خواهد شد و هر قسمت پادشاهي خواهد داشت؛ ولي هيچ کدام به اندازه پادشاه اول بزرگ نخواهند بود.
20- ترجمه جديد: تو اين خواب را مخفي نگه دار.
21- پاورقي ترجمه جديد: منظور اسکندر مقدوني است که قلمرو سلطنتش بين چهار سردارش تقسيم شد.
22- پاورقي ترجمه جديد: منظور بطلميوس، يکي از چهار سردار اسکندر است که بر مصر حکومت مي کرد.
23- پاورقي ترجمه جديد: منظور آنتيوخوس دوم است که بطلميوس دوم- پادشاه مصر- دخترش را به عقد او درآورد و به اين وسيله قرارداد صلح بين دو مملکت بسته شد.
24- پاورقي ترجمه جديد: منظور کوروش است. نگاه کنيد به اشعياء 45: 1: «خداوند کوروش را برگزده و به او توانايي بخشيده تا پادشاه شود.»
25- ترجمه قديم: کيست که کسي را از مشرق برانگيخت که عدالت، او را نزد پايهاي وي مي خواند؟
26- پاورقي ترجمه جديد: منظور کوروش است. نگاه کنيد به اشعياء 45: 1: «خداوند کوروش را برگزيده و به او توانايي بخشيده تا پادشاه شود.»
27- ترجمه قديم: اينک بنده من که او را دستگيري نمودم...
28- در همين باب از بني اسرائيل به عنوان قومي کور و کر ياد مي شود: «خداوند به قوم خود اسرائيل مي گويد: اي کران بشنويد و اي کوران ببينيد... شما قومي کور و کر هستيد.» (آيات 18 تا 20) و در باب 43 آيه اول مي گويد: «اي بني اسرائيل خداوند که تو را آفريده است، اينک چنين مي فرمايد: مترس؛ زيرا من بهاي آزادي تو را پرداخته ام.»
29- ترجمه قديم: يهوه
30- ترجمه قديم: او شبان من است و تمامي مسرت مرا به اتمام خواهد رسانيد.
31- ترجمه جديد: برگزيده
32- اسرائيل، لقب حضرت يعقوب(ع) است و از اين رو فرزندانش، بني اسرائيل ناميده شده داند.
33- ترجمه جديد: اکنون نيز کوروش را برانگيخته ام تا به هدف عادلانه من جامه عمل بپوشاند... او بي آنکه انتظار پاداش داشته باشد، شهر مرا بازسازي خواهد کرد و قوم اسير مرا آزاد خواهد ساخت.
34- پاورقي ترجمه جديد: منظور کوروش است.
35- ترجمه قديم: همگي شما جمع شده، بشنويد: کيست از ايشان که اينها را اِخبار کرده باشد؟ خداوند او را دوست مي دارد: پس مسرت خود را بر بابل به جا خواهد آورد و بازوي او بر کلدانيان فرود خواهد آمد. من تکلم نمودم و من او را خواندم و او را آوردم تا راه خود را کامران سازد.
36- ترجمه جديد: در سال اول سلطنت کوروش- امپراتور پارس- خداوند آنچه را که توسط ارمياي نبي فرموده بود، به انجام رسانيد. او کوروش را بر آن داشت تا فرماني صادر کند و آن نوشته را به سراسر امپراتوري خود بفرستد. اين است متن آن فرمان...
37- پاورقي متن جديد: حدود 27 متر.
38- واژگان تيره شده در اين متن (ان عدتم، عدنا)، بخشي از ايه 8 سوره اسراء است.
39- داستان پيامبران، ص 814
40- امپراتوري هخامنشي، ج1، ص 146و147
41- تاريخ کيش زرتشت، ج2، ص 110
42- هرودوت، تواريخ، کتاب سوم، بند 89 (به نقل از ميراث باستاني ايراني، ص 142) و روزگاران، ص 74

كتابنامه::
- ابن ابي عاصم، الاحاد و المثاني (ج1)، تحقيق: باسم فيصل احمد الجوابره، دارالدرايه، الرياض، چاپ اول» 1411 ق/ 1991م.
- احمد بن علي الطبرسي، الاحتجاج (ج1)، تحقيق: سيد محمد باقر الخراسان، دارالنعمان، 1386 ق.
- سيد علي اکبر قرشي، تفسير احسن الحديث (ج6)، بنياد بعثت، تهران، چاپ سوم: 1377ش.
- الشهيد نورالله التستري، احقاق الحق- شرح احقاق الحق.
- محمد نجفي سبزواري، ارشاد الاذهان في تفسير القرآن (ج1) درالتعارف للمطبوعات، بيروت، چاپ اولک 1419ق.
- ابي الحسن علي بن احمد واحدي نيشابوري، اسباب النزول، مؤسسه الحلمي و شرکاه، قاهره، 1388ق/ 1968م.
- حافظ احمد بن علي بن حجر العسقلاني، الاصابه في تميز الصحابه، تحقيق عادل احمد عبدالموجود، دارالکتب العلميه، بيروت، چاپ اول: 1415ق.
- ملا محسن فيض کاشاني، تفسير الاصفي(ج2)، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام، قم، چاپ اول: 1418
- سيد عبدالحسين طيب، اطيب البيان في تفسير القرآن (ج8)، انتشارات اسلام، چاپ دوم: 1378 ش.
- فضل بن حسن طبري، اعلام الوري باعلام الهدي (ج2)، تحقيق و ناشر: مؤسسه آل البيت (ع) لاحياء التراث، قم، چاپ اول: 1417ق.
- سيد علي بن طاووس حلي، اقبال الاعمال، محقق: جواد القيومي الاصفهاني، مکتب الاعلام الاسلامي، چاپ اول: 1414 ق.
- علي اليزدي الحائري، الزام الناصب في اثبات الحجه الغائب، تحقيق: السيد علي عاشور، بي نا، بي تا.
- محمد بن محمد بن نعمان مفيد، الامالي، تحقيق: حسين استاد ولي و علي اکبر غفاري، انتشارات جامعه مدرسين قم.
- محمد بن علي بن الحسين بابويه (شيخ صدوق) الامالي، تحقيق: الدراسات الاسلاميه، مؤسسه البعثه، چاپ اول: 1417.
- پير بريان، امپراتوري هخامنشي (ج2)، ترجمه ناهيد فروغان، ويراستار: کامران فاني، نشر قطره و فرزان روز، چاپ اول: 1381، ش.
- انجيل برنابا، ترجمه مرتضي فهيم کرماني، چاپخانه پيک ايران، تهران، چاپ دوم: 1346 ش.
- ابي سعد عبدالکريم بن محمد بن منصور «تميمي» سمعاني، الانساب (ج2)، تقديم و تعليق: عبدالله عمر البارودي،دارالجنان، بيروت، چاپ اول: 1408 ش.
- شيخ عباس قمي، الانوار البهيه في تواريخ الحجج الالهيه، تحقيق: مؤسسه النشر الاسلامي، انتشارات جامعه مدرسين قم، چاپ اول: 1417.
- عبدالله بن عمر بيضاوي، انوار التنزيل و اسرار التأويل (تفسير بيضاوي)، دارالفکر، بيروت، بي تا.
- جعفر نقدي، الانوار العلويه و الاسرار المرتضويه، المطبعه الحيدريه، نجف، چاپ دوم: 1381ق.
- دکتر بهرام فره وشي، ايرانويچ، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، 1379 ش.
- علامه محمدباقر مجلسي، بحارالانوار (ج2، 5، 10- 14، 16، 17، 26، 27، 29، 38، 39، 47، 52- 55، 57، 60، 88، 92، 98)، موسسه الوفاء، بيروت، چاپ دوم: 1403ق/ 1983م.
- اسماعيل بن کثير دمشقي، البدايه و النهايه، (ج1 و 2)، تحقيق علي شيري، دار احياء التراث العربي، بيروت، چاپ اول: 1408ق.
- سيد هاشم بحراني، البرهان في تفسير القرآن (ج1- 5 و 13)، موسسه البعثه، چاپ اول: تهران، 1415 ق.
- عمادالدين محمد طبري، بشاره المصطفي لشيعه المرتضي، به کوشش محمد حسن جواهري، المکتبه الحيدريه، نجف، چاپ دوم: 1383 ق/ 1963م.
- محمد بن حسن بن فروخ صفار، بصائر الدرجات، تحقيق ميرزا محسن کوچه باغي، مؤسسه الاعلمي، طهران، 1404ق/ 1362ش.
- شيخ ابراهيم کفعمي، البلد الامين و الدرع الحصين، 1382ق.
- سلطان محمد گنابادي، تفسير بيان السعاده (ج8)، ترجمه خاني و رياضي، انتشارات پيام نور و ارشاد، چاپ اول، 1372 ش.
- باقر الشريعتي الاصفهاني، البيان في عقائد اهل الايمان، بي نا، بي تا.
- ابوالمظفر شاهفور اسفرايني، تاج التراجم في تفسير القرآن للاعاجم (ج3)، انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ اول: 1375 ش.
- ابي جعفر محمد بن جرير الطبري، تاريخ الامم و الملوک، تصحيح م. دوخويه و...، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، بي تا، چاپ اول: ليدن مطبعه بريل، 1879م
- دکتر مري بويس، تاريخ کيش زردشت، جلد دوم، هخامنشيان، ترجمه همايون صنعتي زاده، انتشارات توس، چاپ اول: 1375 ش.
- ابن عساکر، تاريخ مدينه دمشق (ج17)، تحقيق علي شيري، دارالفکر، چاپ اول: 1415 ق.
- شرف الدين علي الحسيني الاسترآبادي، تأويل الآيات في فضائل العتره الطاهره، تحقيق: مدرسه الامام المهدي(ع)، قم، چاپ اول: 1407 ق.
- عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري، تأويل مختلف الحديث، تحقيق اسماعيل الاسعردي، دارالکتب العلميه، بيروت، بي تا.
- محمد بن حسن طوسي، التبيان في تفسير القرآن(ج7)، تحقيق: احمد حبيب قصير العاملي، مکتب الاعلام الاسلامي، چاپ اول: 1409 ق.
- امام روح الله خميني، تحرير الوسيله(ج2)، دارالکتب العلميه، اسماعيليان، قم.
- ابن شعبه الحراني، تحف العقول عن آل الرسول صلي الله عليهم، تحقيق: علي اکبر غفاري، چاپ دوم: 1363- 1404.
- محمد جواد نجفي خميني، تفسير آسان (ج21)، کتابفروشي اسلاميه، تهران، چاپ اول: 1398 ق.
- ابوحمزه ثماليف تفسير ابوحمزه الثمالي، دارالمفيد، بيروت، چاپ اول : 1420 ق.
- حسين حسيني شاه عبدالعظيمي، تفسير اثناعشري (ج2 و 8)، انتشارات ميقات، تهران، چاپ اول: 1363 ش.
- جلال الدين المحلي، جلال الدين سيوطي، تفسير الجلالين، موسسه النور للمطبوعات، بيروت، چاپ اول: 1416 ق.
- محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تفسير الشيخ المفيد (ج14)، تفسير برگرفته از آثار شيخ مفيد، مؤسسه بوستان کتاب قم، چاپ اول: 1424 ق.
- عبدالرزاق صنعاني، تفسير القرآن (ج2)، تحقيق: مصطفي مسلم محمد، مکتبه الرشد، الرياض، چاپ اول: 1410ق.
- اسماعيل بن کثير دمشقي، تفسير القرآن العظيم(ج2)، دارالمعرفه، بيروت، چاپ اول: 1412 ق.
- علي بن ابراهيم قمي، تفسير القمي (ج2)، مصحح: سيد طيب موسوي جزائري، دارالکتاب قم، چاپ سوم: 1404 ق.
- وهبه بن مصطفي زحيلي، التفسير الوسيط (ج2)، دارالفکر، دمشق، چاپ اول: 1422 ق.
- عبدالرحمن ثعالبي، تفسير ثعالبي (ج2)، تحقيق: الدکتور عبدالفتاح ابوسنه و...، دار احياء التراث العربي، چاپ اول: 1418 ق.
- ابوبکر عتيق بن محمد سورآبادي، تفسير سورآبادي (ج2 و 5)، فرهنگ نشر نو، تهران، چاپ اول:1380 ش.
- حسن اصفهاني، تفسير صفي، (صفي علي شاه، ج1)، انتشارات منوچهري، چاپ اول: 1378 ش.
- فرّات کوفي، تفسير فرات الکوفي، مؤسسه چاپ و نشر، تهران، چاپ اول: 1410 ق.
- حسين جرجاني، تفسير گازر (ج5)، به تصحيح ميرجلال الذين ارموي، انتشارات مهر آيين، تهران، 1337 ش.
- ابي المصباح مجاهد بن جبر التابعي المکي المخزمي، تفسير مجاهد (ج1)، تحقيق: عبدالرحمان الطاهر بن محمد الصورتي، ناشر: مجمع البحوث الاسلاميه، اسلام آباد، بي تا.
- محمد ابن ابراهيم ملاصدرا، تفسير ملاصدرا (صدرالمتألهين، ج3)، انتشارات بيدار، قم، چاپ دوم: 1366 ش.
- ناصر مکارم شيرازي، تفسير نمونه (ج12)، دارالکتب الاسلاميه، چاپ اول: 1374 ش.
- سيد محمد حسيني شيرازي، تقريب القرآن الي الاذهان (ج3)، دارالعلوم للطباعه و النشر، بيروت، چاپ اول: 1424 ق.
- ابوالحسن علي مسعودي. التنبيه و الاشراف، به تصحيح م. دوفويه، ليدن مطبه بريل، چاپ اول: 189- 4م.
- محمد بن حسن طوسي، تهذيب الاحکام، دارالکتب الاسلاميه، چاپ چهارم: 1365 ش.
- ابن حمزه طوسي، الثاقب في المناقب، تحقيق: نبيل رضا علوان، مرسسه انصاريان، قم، چاپ دوم: 1412 ق.
- محمد بن احمد انصاري القرطبي، الجامع الاحکام القرآن، (تفسير قرطبي، ج1)، داراحياء التراث العربي، بيروت، چاپ اول: 1405 ق.
- محمد بن جرير طبري، جامع البيان عن تأويل القرآن (ج15 و 16)، ضبط و توثيق و تخريج: صدقي جميل العطار، دارالفکر، بيروت، چاپ اول، 1415.
- جلال الدين سيوطي، جامع الصغير (ج1)، دارالفکر، بيروت، چاپ اول: 1401 ق.
- محمد سبزواري نجفي، الجديد في تفسير القرآن (ج4)، دارالتعارف للمطبوعات، بيروت، چاپ اول: 1406 ق.
- فضل بن حسن طبرسي؛ تفسير جوامع الجامع( ج2، 3 و 4)، ترجمه بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس، چاپ دوم: 1377 ش.
- شيخ حسن نجفي، جواهر الکلام (ج22)، تحقيق: رضا استادي، المکتبه الاسلاميه، چاپ ششم: 1404 ق.
- وحيد بهبهاني، حاشيه مجمع الفائده و البرهان، تحقيق و الناشر: مؤسسه العلامه المجدد الوحيد البهبهاني، چاپ اول: 1417 ق.
- محقق بحراني، الحدائق الناظره (ج17)، تحقيق: محمد تقي ايرواني، جامع مدرسين قم، چاپ اول: 1409 ق.
- قطب الدين راوندي، الخرائج و الجرائح (ج2 و 3)، موسسه الامام المهدي(ع)، بي تا.
- شيخ صدوق، الخصال، تحقيق علي اکبر غفاري، جامعه مدرسين قم، بي تا.
حميد يزدان پرست، داستان پيامبران در تورات، تلمود، انجيل و قرآن، انتشارات اطلاعات، چاپ دوم:1384 ش.
- مرتضي مطهري، داستان راستان، ج1، انتشارا صدرا.
- جلال الدين سيوطي، الدرّالمنثور في التفسير بالمأثور (ج2 و 4)، دارالمعرفه، چاپ اول: 1365ق.
- قطب الدين راوندي، الدعوات (سلوه الحزين)، تحقيق: مدرسه الامام المهدي(عج)، چاپ اول: 1407ق.
- محمد بن جرير طري، دلائل الامامه، مؤسسه البعثه، قم، چاپ اول: 1413 ق.
- اسماعيل اصفهاني، دلائل النبوه، تحقيق: محمدمحمدالحداد، دارالطيبه، الرياض، چاپ اول: 1409ق.
- دکتر عليضا شاپور شهبازي، راهنماي جامع پاسارگاد، ناشر: بنياد فارس شناسي، چاپ اول، 1379 ش.
- دکتر عبدالحسين زرين کوب، روزگاران، انتشارات سخن، چاپ دوم: 1379ش.
- شيخ ابوالفتوح رازي، روض الجنان و روح الجنان (ج3، 4و 13)، آستان قدس رضوي، 1408ق.
- محمد بن حسن قتال نيشابوري، روضه الواعظين، مقدمه و تحقق: محمدمهدي سيد حسن خرسان، انتشارات رضي قم، بي تا.
- سيد علي طباطبايي،رياض المسائل( چاپ قديم، ج2)، مؤسسه آل البيت، قم، 1404 ق.
- ابي الفرج عبدالرحمن بن علي بن محمد الجوزي، زادالمسير في علم التفسير (ج5 و 8)، تحقيق محمد بن عبدالحرمن عبدالله، دارالفکر، بيروت، چاپ اول: 1407 ق.
- ملافتح الله کاشاني، زبده التفاسير(ج4)، مؤسسه المعارف الاسلاميه، قم، چاپ اول: 1423 ق.
- محمد بن يوسف الصالحي الشامي، سبل الهدي و الرشاد في سيره خير العباد (ج2)، تحقيق: عادل احمد عبدالموجود، درالکتب العلميه، بيروت، چاپ اول: 1414 ق.
- سيد علي بن طاووس حلي، سعد السعود للنفوس منضود، منشورات المطبعه الحيدريه، نجف، 1369 ق.
- دکتر هينريش بروگش، سفر به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه حسين کردبچه، انتشارات اطلاعات چاپ دوم: 1368
- محمدمهدي حائري، شجره طوبي (ج1)، المکتبه الحيدريه، چاپ پنجم: 1385 ق.
- سيد شهاب الدين المرعشي النجفي، شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل (ج5)، به اهتمام: السيد محمود المرعشي، منشورات مکتبه، آيه الله العظمي مرعشي النجفي، قم، چاپ اول: 1418ق/ 1376ش.
- مولي محمدصالح مازندراني، شرح اصول کافي (ج6)، با تعليقات ميرزا ابوالحسن شعراني، تهران، بي تا.
- محمد بن علي شريف لاهيجي، تفسير شريف لاهيجي (ج2)، دفتر نشر داد، چاپ اول: 1373 ش.
- ملامحسن فيض کاشاني، تفسير الصافي (ج2 و 3)، مکتبه الصدر، چاپ دوم: 1416 ق.
- السيد جعفر مرتضي العاملي، الصحيح من سيره النبي الاعظم(ص)، بيروت، دارالهادي، چاپ چهارم: 1415 ق.
- سيدحسين بروجردي، تفسير الصراط المستقيم(ج1)، مؤسسه المعارف الاسلاميه، قم، چاپ اول: 1422 ق.
- زين الدين علي بن يونس عاملي، الصراط المستقيم الي مستحقي التقديم (ج2)، تحقيق: محمدباقر بهبودي، المکتبه المرتضويه، چاپ اول: 1384.
- زين الدين علي نباطي بياظي، الصراط المستقيم الي مستحقي التقديم، مکتبه الحيدريه، نجف، چاپ اول: 1384ق.
- الشيخ الاميني، نظره في کتاب الصراع بين الاسلام و الوثنيه، به کوشش شيخ محمد الحسون، بي نا، بي تا.
- سيدمحسن الامين العاملي، عجايب اميرالمؤمنين عليه السلام، تحقيق: فارس حسون کريم، مرکز الغدير للدراسات الاسلاميه، چاپ اول: 1419 ق.
- محمدبن علي بن الحسين بابويه (شيخ صدوق9، علل الشرايع (ج1 و2)، ناشر: المکتبه الحيدريه، نجف، چاپ اول: 1386ق/ 1966م.
- ابن بطريق اسلام حلي، العمده، تحقيق و انتشارات جامعه مدرسين قم، چاپ اول: 1407 ق.
- محمد بن علي بن الحسين بابويه (شيخ صدوق)، عيون اخبار الرضا عليه السلام (ج2)، تحقيق: حسين الاعلمي، موسسه الاعلمي للمطبوعا، بيروت، چاپ اول: 1404.
- ابراهيم ثقفي کوفي، الغارات (ج2)، تحقيق: سيد جلال الدين محدث، چاپخانه بهمن، چاپ اول: 1355 ش.
- علامه عبدالحسين اميني، الغدير في الکتاب و السنه و الادب (ج5و6)، دارالکتاب العربي، بيروت، چاپ چهارم: 1379ق/ 1977م.
- جارالله زمخشري، الفائق في غريب الحديث (ج1)، دارالکتب العلميه، بيروت، چاپ اول: 1417ق/ 1996م.
- ابن بلخي، فارسنامه، تصحيح و تحشيه گاي ليستراِنج و رينولد آلن نيکلسون، انتشارات اساطير، 1385 ش.
- ابن حجر عسقلاني، فتح الباري شرح صحيح البخاري (ج6)، دارالمعرفه للطباعه و النشر، بيروت، چاپ دوم.
- محمد بن علي الشوکاني، فتح القدير (ج2 و 3)، عالم الاکتاب، بيروت، بي تا.
- علي بن موسي بن طاووس، فرج المهموم في تاريخ علماء النجوم، دارالذخائر للمطبوعات، بي تا.
- محمد صادقي تهراني، الرقان في تفسير القرآن (ج18)، انتشارات فرهنگ اسلامي، چاپ دوم: 1365 ش.
- دکتر محمدمعين، فرهنگ معين
- شيح حر عاملي، الفصول المهمه في اصول الائمه (ج3)، تحقيق: محمد القائيني، ناشر: مؤسسه معارف اسلامي امام رضا(ع)، چاپ اول: 1418 ق.
- حاکم حسکاني، فضايل شهر رجب، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت ارشاد اسلامي، چاپ اول.
- محمد صادق حسين روحاني، فقه الصادق (ج 24)، مؤسسه دارالکتاب، قم، چاپ سوم: 1414 ق.
- محمد عبدالرؤوف المناوي، فيض القدير شرح الجامع الصغير، تحقيق: احمد عبدالسلام، دارالکتب العلميه، بيروت، چاپ اول: 1415 ق.
- قرآن حکيم، ترجمه دکتر سيد جلال الدين جتبوي، ويرايش حسين استادولي، انتشارات حکمت، چاپ اول: 1371 ش.
- قرآن مجيد، ترجمه دکتر محمدمهدي فولادوند، دارالقرآن الکريم، قم، چاپ سوم: 1376ش.
- سيد نعمت الله جزائري، النور المبين في قصص الانبياء و المرسلين.
- قطب الدين رواندي، قصص الانبياء، تحقيق ميرزا غلامرضا عرفانيان، مؤسسه الادي قم، چاپ اول: 1418 ق.
- ابراهيم بن خلف نيشابوري، قصص الانبياء، به همت حبيب يغمايي، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، چاپ دوم: 1359 ش.
- محمدجواد مغنيه، تفسير الکاشف(ج5)، دارالکتب الاسلامي، تهران، چاپ اول: 1424ق.
- ابي جعفر محمد بن يعقوب کليني، الکافي(ج1 و 5)، تحقيق علي اکبر غفاري، دارالکتب الاسلاميه، چاپ دوک: 1348ش.
- ابوالفتوح کراجکي، کتاب التعجب، مکتبه المصطفوي، قم، چاپ دوم: 1410ق.
- محمد بن مسعود بن عياش سليمي سمرقندي، کتاب التفسير (العياشي، ج1-3)، چاپخانه علميه، تهران، 1380 ق.
- عبدالحمن بن محمد بن خلدون، کتاب العبر (تاريخ ابن خلدون)، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، چاپ چهارم، 1391 ق، ج2.
- خليل بن احمد فراهيدي، کتاب العين (ج59، تحقيق: الدکتور مهدي المخزومي و ابراهيم السارائي، مؤسسه دارالهجره، چاپ اول: 149ق.
- الکتاب المقدس، مجمع الکنائس الشرقيه.
- کتاب مقدس (عهد عتيق و عهد جديد)، ترجمه قديم، انجمن پخش کتاب مقدس.
- کتاب مقدس (ترجمه تفسيري، شامل عهد عتيق و عهد جديد)، ترجمه جديد.
- ابوالفضل ميبدي، کشف الاسرار و عده الابرار (ج5)، انتشارات اميرکبير، چاپ اول: 1363 ش.
- عبدالمجيد صادق نوبري، کشف الحقائق عن نکت الا118 يات و الدقائق (ج2)، ناشر: اقبال، تهران، چاپ اول: 1381ش.
- علي بن عيسي اربلي، کشف الغمه في المعرفه الائمه (ج1و2)، دارالاضواء، بيروت، چاپ دوم: 1405 ق/ 1985 م.
- احمد بن ابراهيم ثعلبي نيشابوري، الکشف و البيان عن التفسير القرآن (تفسير ثعلبي، ج6)، دار احياء التراث العربي، بيروت، چاپ اول: 1422 ق.
- معهد تحقيقات باقرالعلوم(ع)، موسوعه کلمات الامام الحسين عليه السلام، دارالمعروف، قم، چاپ سوم: 1416ق.
- محمدبن علي بن الحسين بن بابويه القمي (شيخ صدوق)، کمال الدين و تمام النعه، انتشارات دارالکتب الاسلاميه، قم، چاپ دوم.
- محمدبن علي بن الحسين بن بابويه القمي (شيخ صدوق)، کمال الدين و تمام النعه، تحقيق: علي اکبر غفاري، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1405ق/ 1363ش.
- محمد قمي مشهدي، کنزالدقائق و بحر الغرائب (ج7، 8 و 11)، چاپخانه و انتشارات وزاررت ارشاد، چاپ اول:1366 ش.
- متقي هندي، کنزالعمّال(ج2)، تحقيق بکري حياني و صفوه السقا، مؤسسه ارساله، بيروت، بي تا.
- ابي الفتح محمد بن علي الکراجکي، «رساله التعجب»، کنزالفوائد، قم، مکتبه المصطفوي، چاپ دوم، 1410ق.
- شيخ عباس قمي، الکني و الالقاب (ج2)، تقديم محمدهادي الاميني، قم، بي تا.
- گزنفون، کورش نامه، ترجمه رضا مشايخي، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ سوم: 1380ش.
- راب دکتر اِکهن، گنجينه اي از تلمود، ترجمه از انگليسي: امير فريدون گيلاني، ترجمه و تطبيق با متون عربي: يهوشوع متن الي، به اهتمام اميرحسين صدري پور، يهوداحي، تهران، چاپ اول: 1350 ش.
- ابوالحسن محمد بن احمد قمي (معروف به ابن شاذان قمي)، مأته منقبه من مناقب اميرالمؤمنين و الائمه من ولده، انتشارات مدرسه امام مهدي(عج)، قم، 1407ق.
- شريف رضي، المجازات النبويه، تحقيق: طه محمد الزيني، مکتبه بصيرتي، قم، بي تا.
- فخرالدين طريحي، مجمع البحرين(ج2)، کتابفروشي مرتضوي، تهران، چاپ سوم: 1375 ش.
- ابي علي فضل بن حسن الطبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن (ج6 و 10)، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، بيروت، چاپ اول: 1415 ق.
- سيده نصرت بيگم(بانوي ايراني)، مخزن العرفان في تفسير القرآن(ج8)، ناشر: نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361ش.
- سيدهاشم بحراني، مدينه المعاجز(ج7،1و8)، تحقيق: عزت الله مولائي همداني، مؤسسه المعارف الاسلاميه، چاپ اول: 1412 ق.
- محمدحاکم نيشابوري، مستدرک الحاکم(ج2)، تحقيق الدکتور يوسف المرعشلي، دارالمعرفه، بيروت، 1406ق.
- محقق نوري الطبرسي، مستدرک الوسائل (ج2، 8 و 13)، مؤسسه آل البيت(ع) لاحيائالتراث، چاپ اول: 1408ق.
- علي نمازي شاهرودي، مستدرک سفيه البحار(ج9) ناشر: جامعه مدرسين قم، چاپ اول: 1419ق.
- سيدمحسن حکيم، مستمسک العروه (ج5)، مکتبه السيد المرعشي، 1404ق.
محقق نراقي، مستندالشيعه(ج15)، مؤسسه آل البيت(ع) لاحيأالتراث، مشهد، چاپ اول: 1418ق.
- ابي الفضل علي الطبرسي، مشکاه الانوار في غرر الاخبار، مکتبه لحيدريه، نجف، چاپ دوم: 1385ق/ 1965م.
- شيخ ابراهيم کفعمي، مصباح الکفعمي، منشورات الرضي و منشورات زاهدي.
- محمدبن حسن طوسي، مصباح المتهجد، مؤسسه فقه الشيعه، بيروت، چاپ اول: 1411ق/ 1991م.
- ابن ابي شيبه کوفي، المصنف(ج7)، تحقيق: سعيد محمد اللحام، دارالفکر، چاپ اول: 1409ق.
- شيخ صدوق، معاني الاخبار، تحقيق: علي اکبر غفاري، انتشارات اسلامي، چاپ اول: 1361ش.
- ابي جعفر النحاس، معاني القرآن(ج4)، تحقيق: محمد علي الصابوني، جامعه ام القري عربستان، چاپ اول: 1409ق.
- علي کوراني، معجم احاديث امام مهدي عليه السلام(ج1 و 4)، مؤسسه المعارف الاسلاميه، چاپ اول: 1411ق.
- ابوجعفر اسکافي، المعيار و الموازنه في فضايل الامام اميرالمومنين علي بن ابي طالب صلوات الله عليه، تحقيق: محمدباقر محمودي، قم، بي تا.
- شيخ عباس قمي، مفاتيح الجنان، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، چاپ ششم: 1370ش.
- محمد فخر رازي، مفاتيح الغيب (التفسير الکبير، ج7 و 11)، دار احياء التراث العربي، بيروت چاپ سوم: 1420 ق.
- ابن مخنف ازدي، مقتل الحسين(ع)، تحقيق ميرزا حسن غفاري، قم، مکتبه العامه للسيد شهاب الدين المرعشي النجفي چاپ اول: 1398ق.
- ميرسيدعلي حائري طهراني، مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر (ج1 و 2)، انتشارات دارالکتب اسلاميه، چاپ اول: 1377 ش.
- حسن بن فضل طبرسي، مکارم الاخلاق، منشورات الشريف الرضي، چاپ ششم: 1392ق/ 1972م.
- ميرزا محمدتقي الاصفهاني، مکيال المکارم في فوائد الدعاء للقائم عليه السلام(ج1)، تحقيق: السيد علي عاشور، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، بيروت، چاپ اول: 1421ق.
- الموفق الخوارزمي، المناقب، تحقيق: مالک المحمودي، انتشارات جامع مدرسين قم، چاپ دوم: 1411 ق.
- محمد بن شهرآشوب مازندراني، مناقب آل ابي طالب(ج39، تحقيق: لجنه من اساتذه النجف الاشرف، مطبعه الحيدريه، نجف، 1376ق/ 1956م.
- سيد بهاءالدين نجفي، منتخب الانوار المضيه في ذکر القائم الحجه عليه السلام، تحقيق: لجنه التحقيق الابعه لموسسه الامام الهادي(ع)، مرسسه الامام الهادي(ع)، قم، چاپ اول: 1420 ق.
- ملافتح الله کاشاني، تفسير منهج الصادقين (ج5)، کتابفروشي محمدحسن علمي، تهران 1336ش.
- سيد محمدتقي مدرسي، من هدي القرآن (ج6)، دار محبي الحسين، تهران، چاپ اول: 1419ق.
- وهبه بن مصطي زحيلي، المنير (ج16)، دارالفکر المعاصر، بيروت- دمشق، چاپاول: 1418ق.
- تقي الدين احمد مقريزي، الواعظ و الاعتبار بالخطط و الآثار، قاهره، چاپ اول: 1911م.
- حسين بن علي واعظ کاشفي سبزواري، مواهب عليه (ج1)، چاپخانه اقبال، تهران، 1369ش.
- سيدعلي بن طاووس حلي، مهج الدعوات، تصحيح علي اصغر صدر المعالي.
- ابن فهد حلي، المهذب البارع في شرح المختصر النافع (ج4)، تحقيق: مجتبي عراقي، ناشر: جامعه مدرسين قم، چاپ اول: 1412ق.
- ريچارد فراي، ميراث باستاني ايران، ترجمه مسعود رجب نيا، شرکت انتشارات علمي و رهنگي، چاپ پنجم: 1377ش.
- محمدمحمدي ري شهري، ميزان الحکمه (ج4) و ترجمه (ج12)، دارالحديث، چاپ اول: 1416ق.
- علامه سيدمحمدحسين طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن (ج13 و 17)، ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، قم، چاپ پنجم: 1374ش.
-محمدالحلبي الريحاوي، نخبه اللالي لشرح بدأالامالي، ناشر: مکتبه الحقيقه، اسلامبول، چاپ اول: 1407ق.
- محمد بن جريربن رستم طبري، نوادر المعجزات في مناقب الائمه الهداه، تحقيق و ناشر: مؤسسه الامام المهدي(ع)، قم، چاپ اول: 1410 ق.
- عبد علي العروسي الحويزي، تفسير نورالثقلين(ج1-3)، تحقيق سيدهاشم رسولي محلاتي، مؤسسه اسماعيليان، چاپ چهارم: 1412ق.
- احمد بن عبدالوهاب نويري، نهايه الارب في الفنون الادب، قاهره، چاپ اول: 1342- 1374ق، 8ج.
- السيد محمد العاملي، نهايه المرام، في تتميم مجمع الفائده و البرهان، تحقيق مجتبي عراقي و...، قم، موسسه النشر الاسلامي، چاپ اول: 1413 ق.
- محمدباقر محمودي، نهج السعاده في مستدرک نهج البلاغه، دارالتعارف للمطبوعات، بيروت، چاپ اول: 1396ق.
- شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه(ج30)، تحقيق و نشر: مؤسسه آل البيت(ع) الاحياءالتراث، قم، چاپ دوم: 1414ق.
- سيدهاشم بحراني، ينابيع المعاجز، مصحح: محمد تفرشي (درودي)، انتشارات علميه قم.
- سليمان القندوزي، ينابيع الموده لذوي القربي، تحقيق: علي جمال اشرف الحسيني، دارالاسوه، چاپ اول: 1416ق.
-Talmud: The soncino Talmud, judaica press, Brookly, compact Disk.
منبع:یزدان پرست، حمید؛ (1387) نامه ایران؛ مجموعه مقاله ها، سروده ها، و مطالب ایران شناسی، جلد چهارم، به کوشش حمید یزدان پرست، تهران، اطلاعات، چاپ یکم.