مؤلفه هاي اخلاق در کار و اصول حاکم بر آن از ديدگاه اسلام (3)

ب) مؤلفه هاي اخلاق کار
 

در طرح ارزش يابي کارکنان دولت براي ايجاد اطمينان از حصول ميزان و کيفيت تلاش و توان کارمند و رفتار و نحوه ي فعاليت وي مي بايست هر دستگاهي نسبت به تهيه عوامل فرآيندي شامل؛ معيارهاي رفتار شغلي (همان استانداردهاي رفتار حرفه اي که از شغلي به شغل ديگر تغيير مي کند) و معيارهاي رفتار اخلاقي (همان کدها يا منشور اخلاقي) در واحدهاي تابعه خود اقدام کند که اين معيارهاي رفتار شغلي شامل: انعطاف پذيري، رفتار و برخورد مناسب با ارباب رجوع و همکاران، خودجوشي، رعايت مقررات و انضباط اداري، قابل اعتماد بودن، کوشش در فراگيري مهارت هاي شغلي و پشتکار و جديت در کار مي باشد. (3) ضمن آن که معيارهاي رفتار اخلاقي شامل؛ صداقت در گفتار و کردار، تواضع و فروتني، پرهيز از غيبت، پوشيدن لباس هاي مناسب، متانت، رازداري، تحمل سختي ها در راه اهداف اسلام، شرکت در مراسم عبادي، ساده زيستي و دوري از تجمل، امر به معروف و نهي از منکر و رعايت حجاب اسلامي است. (4)
در حالي که اگر بخواهيم به بررسي شاخص هاي اخلاق از ديدگاه اسلام بپردازيم، تفاوت هايي در عناوين و در برخي موارد حتي در محتوي، به چشم مي خورد که به برخي از آنها در ذيل اشاره مي شود:
1) توليد بيش از اندازه که به برآورده کردن نيازهاي شخصي به سعادت و رفاه جامعه کمک مي کند.
2) تعهد و ايثار در کار، فضيلت است.
3) خوب کار کردن، هم براي خود شخص و هم براي ديگران مفيد است.
4) سخاوت، عدالت و انصاف در محيط کار، از شرايط لازم براي رفاه اجتماعي است.
5) تنبلي و کم تحرکي در کار، زشت و ناپسند است.
6) فرد شاغل بايد کارش را با بيشترين توان ممکن انجام دهد.
7) کار به تنهايي هدف نيست، بلکه وسيله اي براي پرورش و رشد بعد شخصي و روابط اجتماعي است.
8) زندگي بدون کار، هيچ معنا و مفهومي ندارد.
9) رفاه بيش از اندازه براي جامعه زيان بار است.
10) کار، انسان را از توانايي تسلط بر خويش برخوردار مي کند.
11) کار خلاق، منبع سعادت، خوشبختي و پيشرفت است.
12) کار امکان استقلال و عدم وابستگي را به همراه دارد.
13) فرد موفق کسي است که در کار خود وظيفه شناس و وقت شناس باشد.
14) بايد همواره سخت کوش باشيم، تا بتوانيم مسئوليت هايي را که بر دوش داريم به انجام رسانيم.
15) ارزش کار، بيشتر به قصد و نيت فاعلش و نه به نتايج آن است (حسيني، 120: 1380)
يکي از منابع مهمي که در آن مؤلفه هاي اخلاق کار اسلامي يافت مي شود، نهج البلاغه است، که سعي مي شود در اين قسمت به تفکيک به برخي از مهمترين اين مولفه ها بپردازيم.

1) خوش رفتاري:
 

امام علي (ع) مي فرمايند: «فليست تصلح الرعيه الا بصلاح» (5) (نهج البلاغه، خطبه207). اميرالمؤمنين علي (ع) در جايي ديگر ضمن تأکيد بر خوش رفتاري، آن را در کنار مجالست با مردم و درستکاري قرار مي دهد و اين گونه مي فرمايد؟ مع الناس بوجهک و مجلسک و حکمک» (6) (نهج البلاغه، نامه 76). البته محبت و مهرباني به مردم اين نيست که با هر کس طبق ميل و خوشايند او عمل شود، يا با او طوري رفتار شود که راضي باشد.
مهرباني آن است که با حقيقت توأم باشد، مهرباني خير رساندن است و در غير اين صورت نوعي نفاق و دوروئي است. حضرت علي (ع) نيز در اين باره مي فرمايد؟«و اخلط الشده بضعث من اللين، و أرفق ما کان الرفق أرفق، و اعتزم بالشده حين لا يغني عنک الا الشده » (7) (نهج البلاغه، نامه 46).

2) تواضع و فروتني:
 

تواضع و فروتني در انسان از جمله فضيلت هاي اخلاقي است که در تمام مذاهب به آن توصيه شده و دين اسلام نيز از اين قاعده مستثني نيست. امام علي (ع) در باب اهميت تواضع در نزد خداوند مي فرمايد: «فلو رخص الله في الکبر و لا حد من عباده لرخص فيه لخاصه أنبيائه و اوليائه. و لکنه سبحانه ـ کره اليهم التکابر، و رضي لهم التواضع...» (8) (نهج البلاغه، خطبه 234).

3) تحمل و بردباري:
 

از ويژگي هاي يک کارگزار اخلاقي ميزان تحمل وي در شرايط مختلف است. حضرت علي (ع) مي فرمايد: «... آلت الرياست سعت الصدر» (9) (نهج البلاغه، کلمات قصار 176) و يا در جايي ديگر مي فرمايد: «بردباري مهمترين رکن مديريت و سياست است » (ميزان الحکمه: 512).

4)وفاي به عهد:
 

يکي ديگر از ويژگي هاي مهم اخلاقي وفاي به عهد و يکي بودن قول و عمل مسئولان و کارکنان سازمان است. حضرت علي (ع) در نامه خود به مالک اشتر مي فرمايند: «... و ان عقدت بينک و بين عدو لک عقده أو ألبسته منک ذمه فحط عهدک بالوفاء... » (10) (نهج البلاغه، نامه 53).

5) گذشت و فداکاري:
 

يکي ديگر از ارزش هاي والاي انساني، گذشت و فداکاري است که وجود آن در مديران کارکنان سازمان ضروري به نظر مي رسد. حضرت علي (ع) در نامه خود به مالک اشتر مي فرمايد: «.. فاعطهم من عفوک و صفحک مثل الذي تحب أن يعطيک الله من عفوه و صفحه... و لا تندمن علي عفو، و لا تبججن بعقوبت...» (11) (نهج البلاغه، نامه 53).

6) تلاش و پشتکار:
 

تلاش و کوشش يکي از ضروريات هر کاري است. امروزه محققان دريافته اند که استعداد و بهره هوشي درصد کمي از موفقيت را تشکيل مي دهد و اين تلاش و پشتکار است که سهم عمده اي در رسيدن به نتيجه مطلوب را بر عهده دارد. حضرت علي (ع) مي فرمايد: «... و لا يدرک الحق الا بالجد...» (12) (نهج البلاغه،خطبه 29).

7) اعتدال و ميانه روي:
 

ميانه روي شرط موفقيت و پيروزي است. اعتدال بايد در همه مسائل و همه شرايط مراعات شود. افراط و تفريط باعث ايجاد مشکلاتي در سازمان خواهد شد که برطرف کردن آنها بسيار مشکل خواهد بود، حضرت علي (ع) در بيان ويژگي هاي پرهيزکاران در خطبه همام، ميانه روي را تحت عنوان«... مشيهم الاقتصاد» مطرح مي نمايند.

8) احترام به تمام موجودات:
 

نگاه برابر به تمام موجودات داشتن و احترام به آنها از ديگر فضايل والاي اخلاقي است که به ويژه بايد در محل کار مراعات شود. حضرت علي (ع) مي فرمايد: «و امره أن لا يجبهم و لا يعضهم... فانهم الاخوان في الدين و الأعوان علي استخراج الحقوق » (13) (نهج البلاغه،نامه 26).

9)خوش بيني و حسن ظن:
 

در الگوي علوي اسلام خوش بيني و حسن ظن کارگزاران به زيردستان بسيار مورد تأکيد قرار گرفته است. تا آن جا که حضرت علي (ع) در نامه خود به مالک اشتر به وي مي فرمايد: «و اعلم أنه ليس شي ء بأدعي الي حسن ظن راع برعيته من احسانه اليهم و تخفيفه المؤنات عليهم... فليکن منک في ذلک امر يجتمع لک به حسن الظن برعيتک » (14) (نهج البلاغه، نامه 53).

10) خيرخواهي:
 

يکي ديگر از خصلت هاي يک مدير اخلاقي، خيرخواهي براي کارکنان است. حضرت علي (ع) نيز يکي از معيارهاي انتخاب مالک اشتر را به حکومت مصر خيرخواهي اش نسبت به مردم مي داند و مي فرمايد: «و قد اثرتکم به علي نفسي لنصيحته لکم...» (15) (نهج البلاغه، نامه 38).

پي نوشت ها :
 

1 ـ مربي دانشگاه پيام نور کرمان
2 ـ مربي دانشگاه پيام نور کرمان (دانشجوي دوره دکتري فلسفه دين دانشگاه پيام نور)
3 ـ يکي از مفاهيمي که بسياري از اوقات مترادف با اخلاق کار استفاده مي شود. وجدان کاري است که مولفه هاي آن شامل ؛ کار براي رضا خدا انجام دادن، از ته دل در خدمت ارباب رجوع بودن، انجام به موقع کارها و دقت در انجام آن ها، کارها را به درستي و با صداقت انجام دادن، داشتن حداکثر بهره وري در کار با حداقل هزينه، آگاهي از شغل و شرح وظايف خود، رعايت حقوق مراجعين و تقدم و تأخر ارائه خدمات بر اساس ملاک معين، منصفانه و عادلانه رفتار کردن با مراجعين، احساس مسئوليت در برابر خوشنامي سازمان، تسلط بر اعمال و رفتار خود در ارائه خدمات، رعايت استاندارد هاي کار، ارائه نظرات اصلاحي براي بهسازي کار، مراقبت از وسايل کار و استفاده بهينه از آن، استفاده از روش هاي مناسب براي انجام مطلوب کار، توسعه آگاهي خود از دستاوردهاي علمي و فني جديد و خودارزياب، خود کنترل و خود رهبر بودن (کلهر، همان: 142)، است.
4 ـ البته در اين زمينه اختلاف نظر و تنوع در طرح شاخص ها وجود دارد. همان طور که برخي آن را شامل ؛ وظيفه شناسي، تعهد و تخصص، انتقاد پذيري، وجدان کاري، وقت شناسي، مسئوليت پذيري، تکليف گرايي، خود کنترلي، ارزش گذاري براي کار و کارگر و خودباوري و اعتماد به نفس (مقيمي، 214: 1384) مي دانند.
5 ـ پس حال رعيت نيکو نمي شود، مگر به خوش رفتاري حکم فرمايان.
6 ـ با مردم گشاده رو و هم مجلس و درستکار باش.
7 ـ سختي و درشتي را با اندکي و نرمي و همواري بياميز، و مدارا و مهرباني کن هنگامي که مدارا شايسته تر باشد، و به سختي و درشتي بپرداز زماني که از تو جز سخت گيري پيش نمي رود.
8 ـ اگر خداوند به کسي از بندگانش خودپسندي و سربلندي را رخصت مي داد، به پيغمبران و دوستان خود اجازه مي داد، ولي آنها را از خود خواهي منع کرده و تواضع و فروتني شان را پسنديده است.
9 ـ ابزار مديريت سعه صدر است
10 ـ و اگر بين خود و دشمنت پيمان بستي و او را از جانب خويش امان و آسودگي دادي به پيمانت وفادار باش، وفا نکردن به وعده سبب خشم خدا و مردم مي گردد.
11 ـ پس با بخشش و گذشت خود آنها را عفو کن آن طور که دوست داري خدا با بخشش و گذشتن تو را بيامرزد... و هرگز از بخشش و گذشت پشيمان و به کيفر دادن شاد مباش.
12 ـ حق به دست نمي آيد، الا به تلاش و کوشش.
13 ـ و به او امر نموده و دستور مي دهيم که ايشان را (مردم) نرنجاند... زيرا اينان در دين برادر و شريک تو هستند و براي آماده کردن و پيدايش حقوق ياوران تو هستند.
14 ـ و بدان که چيزي سبب خوش بيني حاکم نسبت به رعيت بهتر از نيکويي و بخشش او به ايشان و کم کردن هزينه هاي آنها نيست.
15 ـ و به داشتن او، شما را بر خود برگزيدم، به جهت خيرخواهيش براي شما.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13