نگاهي به انگيزه هاي ديني ـ اجتماعي وقف نامه ها (4)

7) وقف نامه ملاتقي ولد مرحوم ملامحمد، در اين وقف نامه نيز همان مطالب و همان انگيزه ها آمده که به اختصار نقل مي کنيم: «بعد غرض اصلي و مقصد کلي از تحرير و ثنميق اين کتاب مستطاب شرعيه المبدأ و المآب الخالي عن شائبه النقص و القصور و الارثياب... آنست که لآلي حمد و جواهر ثنا تحفه بارگاه جلال کبريا حکيمي که الواح ارواح قابله بني نوع بشر را که مظهر غرايب صنع قضا و قدر است به صيقل مواعظ دلپذير جلا داده عکس پذيراي صفات کمال خويش گردانيده... اما بعد موفق شد به توفيقات رباني و تأييدات سبحاني عاليحضرت مزکي طينت رفيع مرتبت منيع منزلت سوده خصلت ملاتقي والد الصدق المرحوم المغفور المبرور ملا محمد غفر الله ذنوبهما و ستر عيوبهما و حاضر شد در حالت صحت نفس و کمال عقل و شعور از روي رضا و رغبت لا عن جهه الجبر و التعدي و الاکراه و الاضطرار در معرض عقد وقف صحيح شرعي و حبس صريح ملي به درآورد از براي رسيد الکونين و نور العينين و ضياء المشرقين ابي عبدالله الحسين (ع)». اين وقف نامه در 1278 ق نگارش يافته است.
8) وقف نامه حاج غلامحسين دو رقيب کري (مزرعه ريزاب) که در 1288 ق تحرير شده است. متن وقف نامه بسيار مختصر است. در اين وقف نامه نيز انگيزه وقف«قربه الي الله و طالبا لمرضاته» آمده است.
9) وقف نامه مرحوم مشهدي يوسف که در 1292 ق نوشته شده است. اين وقف نامه نيز نسبتاً مفصل است و خطبه اي اديبانه و طولاني به زبان فارسي آغازگر آن است.
«و بعد بر واقفان مواقف توفيق که استقراء مزارع امور توفيقيه کرده اند مخفي نخواهد بود که در سرزمين زندگي نشاندن درخت نيکوکاري مثمر اثمار برخوردار از امل هاست و در زراعتگاه دنيا که مزرعه آخرت است افشاندن تخم رستگاري سبب ادراک... آناني است که بي وفايي از دار ناپايدار ديده و آزموده اند و چشم جان از عالم جسماني پوشيده اند و ديده دل به عالم روحاني گشوده اند و قدم ندم از ساحت سفلي برداشته اند و بر بال همت بساط علوي را مأوي ساخته اند و نقطه هستي خود را از مرکز هستي حک نموده نيز اين معني از مطلع تأييد الهي پرتو افکن گشته که زخارف فانيه اين دار ناپايدار به مؤداي صواب نماي و اضرب لهم مثل الحيوه الدنيا کما انزلناه من السماء فاختلط به نبات الارض فاصبح هشيما تذوره الرياح و کان الله علي کل شي مقتدرا»(1)
در ديده ي دوربين ناقدان بصير حقيق به اغماض است و مثوبات جاوداني پرداخته همت برگردآوري خرمن«مثل الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله کمثل جبه انبنت سبع سنابل في کل سنبله مائه حبه و الله يضاعف لمن يشاء و الله واسع عليم »(2)
گماشتند تا روز جزا به مؤداي صدق انثماي«من جاء بالحسنه فله عشر امثالها »(3)
محفوظ و بهره مند گردد از آنجا که صورت اين معني با حسن وجهي در آينه ي ضمير حق پذير مقيم صفه نقوي و سداد حطيم کعبه سعادتمندي و رشاد اعني حضرت رفيع مرتبت صلاحيت و تقوي شعار تأييد و توفيق آثار مشهدي يوسف خلف صدق مرحمت پناه کربلايي شمس الدين جلوه ظهور يافته و به راهنمايي قائد توفيق زمام مساعت و استکثار ذخاير اجر و ثواب معطوف داشته وقف صحيح شرعي و حبس صريح ملي نمود بر سرکار حضرت سيد الشهداء خامس آل عبا امام کل امم و شهيد دشت ستم جناب اباعبدالله الحسين (ع)...». اين وقف در 1197 ق انجام شده که بعدها در 1292 ق تحرير يافته است. لذا بعد از وقف نامه مدرسه غياثيه قديم ترين وقف نامه است.
نکته اي که لازم است يادآور شويم آن است که در اين وقف نامه ها، به ويژه اين وقف نامه، عمل وقف با صدقه دادن و انفاق يکي انگاشته شده است. هر چند در برخي موارد مشابهت زيادي وجود دارد. اما بايد توجه داشت که اگر اين دو امر يکي پنداشته شوند چندان صحيح نيست؛ زيرا متعلق و موضوع وقف صرفاً مربوط فقرا و بيچارگان نيست، بلکه گاه موضوع آن عملي، ديني، آيين هاي مذهبي و... است که شايد هيچ گونه ربطي با صدقه و انفاق نداشته باشد.
10) وقف نامه مرحوم حاج ميرزا عبدالوهاب (رحمه الله عليه) که در 1294 که در 1294 ق نگارش شده است. در اين سند نيز به جنبه هاي اخروي و معنوي وقف اشاره شده است. وجود آدمي در اين دنيا بدان جهت است که بار عمل بسته و از حسنات خوشه اي يا خرمني بيندوزد.«چون رشحه اي از شحات فيض سبحاني و پرتوي از انوار عنايات بال نهايات رباني شامل حال و کامل احوال خيريت مآل عاليجناب فضايل مآب فاطمي انتساب کمالات اکتساب مبادي آداب قدسي خطاب مستغني الالقاب سلطان الذاکرين و زاير مشاهد ائمه المعصومين کهف الحاج و المعتمرين جناب الحاج ميرزا عبدالوهاب ولد مرحمت پناه و جنت رضوان آرامگاه خلد آشيان فردوس مکان آقا ميرزا لطف الله طاب ثراه گرديد و از وعيد آيه«انما توعدون لآت» (4) اضطرار و اضطراب مي داشت و از حدت ذهن از حديث حوادث خبر مي داد و از قاري پير فلک سر آيت«فجعلناهم سلفا و مثلاً للآخرين » (5) را به گوش هوش پند نيوش خود شنيده و با معان نظر مزرع سبز فلک ديده و داس مه نو يادش از کشته خويش آمد و هنگام درو »
محض ضروريات وحشت سراي خاک و انديشه عاقبت انديشي قدري از مال حفريش پيش فرستاده و ذخيره روز بازپسين خود نموده که بعون الله و قوته در روز قيامت به شفاعت احمد مختار و اولاد اطهار او صلوات الله عليهم آناء اليل و اطراف النهار بهره مند گردد و در زمره«والذين في اموالهم حق معهم » (6) داخل و به کرامت«في جنات مکرمون» (7). فائز گردد با حضور قلب که روي دل از مکرهاي باطله برتافته و پرده فراموشي و نسيان از ابواب انديشه لاطايل فروهشته تشبث به عروه الوثقاي جناب خامس آل عباء جسته که بلکه به عنايت الله تعالي به يمن تولايش قدم به هشت بهشت هشته«تقربا الي الله تعالي و طلبا لمرضاته و هويا من و هل عقابه»... چشم از زخارف دنيا پوشيده همت بر تحصيل آخرت گماشته که شايد از شراب تسنيم و سلسبيل نوشد لهذا وقف صحيح شرعي مخلد و حبس صريح ملي مؤيد نمود عاليجناب فضايل مآب قدسي خطاب کمالات اکتساب فاطمي انتساب مبادي آداب مستغني الالقاب فخرالواعظين سلطان الذاکرين افخر الحاج و المعتمرين الحاج ميرزا عبدالوهاب خلف الصدق مرحمت و غفران جايگاه خلد آرامگاه آقا ميرزا لطف الله طاب تراه و جعل الجنه مثواه».
در ديگر وقف نامه ها نيز تأکيد بيشتر بر جنبه معنوي و ثواب اخروي و ترس از عقاب و عذاب جهنم است. در وقف نامه مرحوم سيد اسماعيل فرزند آقا سيد علي (کتابت در 1305ق)، عبارت«از جهت ذخيره و وسيله يوم لا ينفع مال و لا بنون» آمده در وقف نامه مرحومه خيرالنساء بنت مرحوم مشهدي يوسف نيريزي، بر توشه آخرت، و تمسک و توسل بر عروه الوثقاي حبل المتين دين خامس آل عبا (ع) تأکيد شده است.
در وقف نامه مرحوم حاج علي ولد مرحوم کربلايي محمد، تأکيد بر انجام اعمال خير است، زيرا«بر حسب عقايد تابته حقه اقدامات به امور خيريه را فريضه ذمه خود دانسته و مي دانند. برخي نيز بر جنبه غفران تأکيد کرده اند، از جمله در وقف نامه مرحوم فتح علي خان فرزند مرحوم حاج زين العابدين خان آمده است: «محض طلب مغفرت و خشنودي آن بزرگوار و بقاي نام نامي ايشان در دفاتر قدس و تذکره ي روزگار» و خانه دل را حريم محبت جميع خيرات و مبرات گرداندن و به مساعدت علو فطرت مورد الطاف حضرت رب العزه قرار گرفتن از ديگر اهداف واقفان است که در وقف نامه مرحوم مشهدي محمد باقر ولد مرحوم محمد حسين بدان اشاره شده است.
در وقف نامه مرحومه مشهدي رحمه الله، نيز بر اين شعر تأکيد شده است که:

مزرع سبز فلک ديدم و داس مه نو
يادم از کشته خويش آمد و هنگام درو

و در وقف نامه مرحوم حاج ملامحمد خلف ملا ابراهيم نيريزي آمده است:

بکوش امروز تا تخمي بپاشي
که فردا بر جوي قادر نباشي

«آخرت همت بر ثواب آخرت مصورف و عنان جواد خيرا و مبرات را به سمت آخرت معطوف داشته حاضر محضر شرع انور مطاع احمدي (ص) گرديد».
 

پي نوشت ها :
 

* استاديار دانشگاه آزاد اسلامي ـ واحد اسلامشهر
1 ـ سوره کهف / آيه 45.
2 ـ سوره بقره / آيه 261.
3ـ سوره انعام / آيه 160.
4 ـ سوره انعام / آيه 134.
5 ـ سوره زخرف / آيه 56.
6 ـ سوره معارج / آيه 24.
7 ـ سوره معارج / آيه 35.
 

منابع:
1 ـ ابن شهرآشوب، رشيد الدين ابوجعفر محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب، قم، انتشارات علامه.
2 ـ ابن منظور، جمال الدين ابوالفضل، لسان العرب، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي 1408 ق.
3 ـ اصفهاني، شيخ محمد حسن بن محمد باقر نجفي، جواهر الکلام في شرح شرايع الاسلام، قم 1369 ش.
4 ـ پال هرسي و بلانچارد، کنت، مديريت رفتار سازماني، ترجمه دکتر علي علاقه مند، تهران، انتشارات اميرکبير
5 ـ جناتي، محمد ابراهيم،«وقف از ديدگاه مباني اسلامي»، ميراث جاويدان، سال 2، شماره 5، 1372 ش.
6 ـ حافظ هاشم، تاريخ قانون
7 ـ حر عاملي، شيخ محمد بن حسن، وسائل الشيعه في تحصيل احکام الشريعه، تهران، 1380ق.
8 ـ روح الاميني، محمود،«تحليل يک قباله »، ارج نامه ايرج، به کوشش محسن باقرزاده، تهران، انتشارات توس، 1377 ش.
9 ـ سپنتا، عبدالحسين، تاريخچه اوقاف اصفهان، اصفهان، 1346 ش.
10 ـ شحاعه، تاريخ قانون مصر قديم.
11 ـ شهابي، علي اکبر، تاريخچه وقف در اسلام، تهران، 1343 ش.
12 ـ شيرواني ثميري، رضا،«وقف در ميان ملت هاي جهان و مذاهب اسلامي»، ميراث جاويدان، سال 2، شماره 5، 1373 ش.
13 ـ طبري، ابوجعفر محمد بن جرير، تاريخ الطبري، قاهره، 1358 ق.
14 ـ طوسي، ابوجعفر شيخ محمد بن حسن، المبسوط، تهران، 371 ق.
15 ـ فيض عليرضا،«مصلحت وقف و پاره اي از شرط هاي آن »، ميراث جاويدان، سال 2 شماره 4، 1373 ش.
16 ـ کوئن، بروس، درآمدي به جامعه شناسي، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، نشر توتيا، ج هفتم 1373 ش.
17 ـ مجلسي، محمد باقر بن محمد تقي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.
18 ـ محقق حلي، نجم الدين ابوالقاسم جعفر بن حسن، شرايع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام، تهران، 1377 ق.
19 ـ مدفونه جستينان في الفقه الروماني، ترجمه عبدالعزيز فهمي.
20 ـ معدن داراني، عباس،«انگيزه ها و آثار رواني و تربيتي وقف»، ميراث جاويدان، سال 2 شماره 3، 1373 ش.
21 ـ واقدي، ابوعبدالله محمد بن عمر المغازي، به کوشش بارون فون کريمر، برلين، 1882 م.
منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13