ايران در مواجهه با خطر جهاني زباله الکترونيکي

بسياري از تجهيزات الکترونيکي که از آنها در محل کار يا محيط خانه استفاده مي کنيد حاوي مواد شيميايي سمي و خطرناکي مانند سرب، جيوه و ... هستند که پس از پايان عمر مفيد وسايل الکترونيکي يا از رده خارج شدن آنها به عنوان زباله هاي الکترونيکي، محيط زندگي ما را در معرض خطر قرار مي دهند. در بسياري از کشورها، اين نوع زباله ها را از زباله هاي معمولي تفکيک کرده، آنها را در مکان هايي که داراي تجهيزات مناسبي براي بازيافت، ذخيره و از ميان بردن زباله هاي الکترونيکي هستند، جمع آوري مي کنند. مواد سمي و آلاينده هاي موجود در تجهيزات الکترونيکي با توجه به نوع اين وسايل و شرکت هاي توليد کننده آنها متفاوت خواهد بود. اگر چه در بسياري از کشورها قوانين مشخصي براي جمع آوري و بازيافت زباله هاي الکترونيکي، تدوين شده و به مرحله ي اجرا در آمده است، اما همچنان بسياري از کشورها نسبت به پيامدهاي زيست محيطي ناشي از اين پديده بي توجه هستند؛ در حالي که مديريت صحيح و اتخاذ راهکارهايي در بازيافت زباله هاي الکترونيکي مي تواند نقش مهمي در کاهش خطرات زيست محيطي ناشي از تجمع زباله هاي الکترونيکي داشته باشد. زباله هاي الکترونيکي موضوع جديدي در زمينه بررسي انواع آلودگي هاي صنعتي است که از بسياري جهات يادآور صنايع مختلف در دوران گذشته خواهد بود. اگر چه گوشي هاي تلفن همراه، رايانه هاي دستي، دستگاه هاي پخش موسيقي و بسياري ديگر از تجهيزات الکترونيکي توانسته اند ابعاد مختلف زندگي ما انسانها را تحت تأثير خود قرار دهند و رفاه و آسايش در زندگي امروز را براي ما به ارمغان آورند، اما آنچه اهميت دارد اين که چنين تجهيزاتي حاوي فلزات خطرناکي مانند سرب و جيوه هستند که انباشته شدن آنها در محيط اطراف زندگي ما سبب آلودگي هوا و محيط زيست خواهد شد.
بر اساس گزارش اعلام شده از سوي سازمان ملل امروزه مقادير انبوهي از زباله هاي الکترونيکي محيط زندگي ما را محاصره کرده اند که لازم است براي بازيافت اين آلاينده ها و به حداقل رساندن پيامدهاي زيست محيطي ناشي از تجمع آنها در محيط، تدابير مناسبي اتخاذ شود. کشورهاي ثروتمند، سياست هاي خاصي را براي کاهش آسيب هاي زيست محيطي ناشي از زباله هاي الکترونيکي در نظر گرفته اند که به موجب آن تجمع اين نوع زباله ها در کشورهاي در حال توسعه مانند چين و هند افزايش يافته است.
در جنوب کشور چين علي رغم رعايت اصول ايمني و بهداشتي، زباله هاي الکترونيکي بازيافت مي شوند که عدم امکان بازيافت برخي از مواد تشکيل دهنده ي تجهيزات الکترونيکي منجر به آلودگي محيط و آبهاي سطحي خواهد شد. در حالي که بر اساس قوانين مصوب در سازمان ملل، کشورهاي در حال توسعه مي توانند از ورود زباله هاي خطرناک از کشورهاي ديگر ممانعت به عمل آورند و کشورهاي صادرکننده نيز نمي توانند بدون اخذ مجوز از کشور مبدأ اين نوع زباله ها را به آن کشورها صادر کنند.
متأسفانه در کشورهايي مانند چين، وضعيت نامناسب اقتصادي ساکنان سبب شده است به اميد يافتن اجراي فلزي با ارزش در ميان زباله هاي الکترونيکي و کسب درآمدي ناچيز، ميزان تجزيه ي زباله هاي الکترونيکي در اين کشور به يک ميليون تن در سال افزايش يابد و در صورتي که اقدام مناسبي در اين زمينه اتخاذ نشود، ميزان توليد اين زباله ها با افزايش تقاضا براي تجهيزات الکترونيکي در سطح دنيا افزايش خواهد يافت. در حال حاضر انهدام زباله هاي الکترونيکي و کاهش پيامدهاي زيست محيطي ناشي از تجمع آنها، يکي از بزرگترين معضلات زيست محيطي است.

ايران با زباله هاي الکترونيکي چه مي کند؟
 

علي رغم اينکه در بسياري از کشورها تفکيک زباله هاي الکترونيکي از ديگر انواع زباله ها اهميت بسيار زيادي دارد، اما متأسفانه در کشور ما به علت وجود مشکلات زياد در زمينه تفکيک و بازيافت زباله هاي خطرناک اين مسأله چندان مورد توجه قرار نگرفته است، در حاليکه بازيافت يارانه ها به عنوان بخش مهمي از زباله هاي الکترونيکي توليدي در سطح کشور مي تواند علاوه بر منافع اقتصادي حاصل از جداسازي عناصر ارزشمند، نقش مهمي در کاهش خطرات زيست محيطي داشته باشد. اگر چه عمر مفيد رايانه ها در سطح دنيا حدود 3 سال برآورده شده است، اما طراحي و عرضه نرم افزارها و برنامه هاي رايانه اي جديد در بازارهاي جهاني سبب کاهش کارآيي رايانه هاي موجود در اجراي اين برنامه ها و در نتيجه کاهش عمر مفيد آنها شده است.
با توجه به اينکه بسياري از کارشناسان امکان استفاده از قطعات و اجزاي رايانه هاي از رده خارج در زمينه هاي ديگر را مورد تأييد قرار داده اند، با در نظر گرفتن و اجراي يک برنامه مناسب مجدد از چنين تجهيزاتي مي توان انباشته شدن رايانه هاي قديمي در انبارهاي سازمان ها و ادارات را به حداقل کاهش داد. اگر چه برخي بر اين باورند که زباله هاي رايانه اي به علت داشتن فلزات ارزشمند مانند طلا و پلاتين از اهميت و جايگاه خاصي برخوردارند، اما بايد اين نکته را نيز مورد توجه قرار داد که بازيافت اين نوع زباله ها مستلزم دستيابي به فناوري پيشرفته اي است که تنها در انحصار برخي از کشورهاي توسعه يافته قرار دارد و به همين سبب در ايران قطعات مداري تجهيزات الکترونيکي از رده خارج دور انداخته شده و همراه با ديگر زباله هاي جمع آوري شده در مراکز دفن زباله در زير خاک مدفون خواهد شد و به اين ترتيب وجود فلزات سنگين و مواد شيميايي خطرناکي که وارد آبهاي زيرزميني و چرخه هاي طبيعي زيست محيطي مي شوند، تهديدي جدي عليه سلامت انسانها خواهد بود.
اگر چه در سالهاي اخير فناوري هاي نوين در عرصه ي الکترونيک سبب بهبود وضعيت زندگي ما انسانها شده اند، اما به موازات آن با مشکلات جديدي ناشي از توليد زباله هاي الکترونيکي مواجه شده ايم که نه تنها در مقايسه با زباله هاي خانگي با سرعت بيشتري رو به افزايش و حاوي مواد خطرناک تر و سمي تري نيز بوده اند که وجود برخي از آنها در محيط مي تواند شيوع بيماري هاي مختلف مانند کمبود آهن، آسيب هاي مغزي، بيماري هاي کبدي و ... در سطح جوامع را توجيه کند. با توجه به اينکه همه ي اجزاي تشکيل دهنده ابزارها و تجهيزات الکترونيکي از قابليت بازيافت و استفاده ي مجدد در زمينه هاي مختلف برخوردار هستند، اگر شرکت هاي توليد کننده اين قطعات در سراسر دنيا مسئول بازيافت توليدات خود را به عهده گيرند، پيامدهاي زيست محيطي حاصل از کاربرد شيوه هاي نامناسب در بازيافت زباله هاي الکترونيکي يا استفاده از روش هاي ديگر مانند دفع و سوزاندن مواد حاصل از تجمع قطعات و ابزارهاي مستعمل و از رده خارج نيز به مراتب کاهش خواهد يافت. به اين ترتيب، اين کشورها نيز در تلاش خواهند بود تا توليدات خود را به گونه اي توليد کنند که اولاً براي مدت زمان بيشتري براي فرد کاربر قابل استفاده باشند و دوم اينکه با استفاده از روش ساده تر بتوان آنها را بازيافت کرد.

فناوري به کمک فناوري مي آيد
 

يکي از فناوري هاي جديدي که به عنوان روشي مناسب در بازيافت زباله هاي الکترونيکي مورد توجه قرار گرفته است، استفاده از روش تجزيه ي بيولوژيکي است. در اين روش از ميکروارگانيسم ها براي بازيافت فلزات سنگين استفاده مي شود که در مقايسه با روشهاي ديگر هزينه کمتري دارد و آلودگي هاي شيميايي حاصل از بازيافت زباله هاي الکترونيکي را به ميزان قابل توجهي کاهش مي دهد. بسياري از محققان ژاپني استفاده از موادي که قابليت تجزيه ي زيستي برخوردارند را در ساخت تراشه هاي الکترونيکي که در ابعاد بزرگ طراحي مي شوند، بررسي کرده اند. اين مواد که بر پايه ي ترکيبات گياهي توليد مي شوند از موادي مانند اسيد پلي لاکتيک مشتق مي شوند که از ذرت به دست آمده و از نظر زيستي به راحتي قابل تجزيه است. علاوه بر اين، سوختن چنين موادي سبب توليد گازهاي سمي نخواهد شد. اين گروه از محققان اميدوارند با استفاده از موادي که از قابليت تجزيه ي زيستي برخوردارند، بتوانند تجهيزات الکترونيکي جديدي را به بازار عرضه کنند که به سادگي در چرخه هاي طبيعت بازيافت شوند و فاقد پيامدهاي نامطلوب ناشي از بازيافت زباله هاي الکترونيکي باشند. با توجه به آنچه گفته شد، مي توان به اين نتيجه رسيد که آن گروه از تجهيزات الکترونيکي که از قابليت بازيافت برخوردار باشند، به عنوان يک کالاي مصرفي ارزشمند مطرح خواهند بود و در صورتي که غير قابل بازيافت و استفاده مجدد باشند، به آنها زباله ي الکترونيکي گفته مي شود؛ چرا که اجزاي سازنده آنها سمي اند و از نظر زيستي قابل تجزيه نخواهند بود.

ثروتي نهفته در دل زباله هاي سياه
 

اگر بتوانيم به راهکارهاي زيست محيطي مناسبي در بازيافت زباله هاي الکترونيکي دست يابيم، مي توان گفت که آنها منبع ارزشمندي براي توليد مواد خام ثانويه هستند در غير اين صورت مي توان گفت زباله هاي الکترونيکي منشأ اصلي توليد مواد سمي و در نتيجه عامل اصلي شيوع انواع سرطان ها در جوامع انساني هستند. تحولات سريع فناوري، کاهش هزينه هاي اوليه ي توليد و در نتيجه از رده خارج شدن بسياري از تجهيزات الکترونيکي پس از گذشت مدت زماني کوتاه، سبب افزايش مشکلات ناشي از تجمع زباله هاي الکترونيکي در سطح جهان شده است. اگرچه زباله هاي الکترونيکي تنها 2 درصد از حجم کل زباله هاي جمع آوري شده در کشورهاي مختلف را تشکيل مي دهد؛ اما اين حجم ناچيز شامل 70 درصد زباله هاي حاوي مواد سمي است و با توجه به اينکه سالانه 30 تا 50 ميليون تن زباله ي الکترونيکي در سطح جهان توليد مي شود، بايد اين موضوع را به صورت جدي تر بررسي کرد.
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 57