فيلمنامه نويسي براي سينماي مستند

فرضيه سازي و رشد طرح اوليه (قسمت چهارم)
 

فرضيه و فرضيه سازي
 

فرضيه، جواب مقدماتي و قابل بطلان بر پرسش هاي تحقيق است.(1) تصور ذهني از مسئله برقراري رابطه علت و معلولي دو متغير «الف» و «ب» منجر به فرضيه مي شود. فرضيه، پيش بيني و حدس و گمان مقدماتي براي سؤال هاست. براي مثال در فيلم چهره 75 (هژير داريوش) پيرمرد كرماني، مسئله اي را طرح مي كند:
«مردم بيچارن، جو مي خورن، ارزن مي خورن، به بدبختي. بيچارگي، فعلگي، مي گذرد.»
فرض اين است كه بر اساس دانسته ها، علت اصلي وضعيت موجود، فقر، بي سوادي و مناسبات ظالمانه ارباب و رعيتي است و با چنين پاسخي هدف روشن است. براي دگرگون سازي وضعيت موجود به عنوان يك متغير وابسته بايد كليه متغيرهاي مستقل فقر، بي سوادي و مناسبات ظالمانه برچيده شود.
قبل از فيلم برداري رود و كاريز در معيت يك مهندس كشاورزي، چندين روستا در فاصله خاش - سراوان و ايرانشهر، بررسي شد و روستاهايي را در سراوان و نزديكي خاش انتخاب كرديم. مسئله اين بود كه روستا، با اندك آب قنات، قابل رشد نيست و روستاييان يا به شهر روي مي آورند يا به قاچاق. در حالي كه رودخانه اي فصلي، از حوالي روستا مي گذشت و سيلاب هر سال زمستان، خان و مان روستاييان را مي برد. بنابراين فرض اين بود كه وضعيت موجود بايد دگرگون شود و به سيل بايد به عنوان يك «رحمت» نگريست. چگونه؟ فرضيه دوم اين بود كه «سيل زمستاني» را مي توان براي تابستان ذخيره كرد. تحقيق مقدماتي و نهايي اين كار در زاهدان، يكجا صورت گرفت. اما در اكثر موارد اين دو مرحله از يكديگر جدا هستند..

رشد طرح اوليه و دستيابي به طرح نهايي روش ها و تكنيك هاي جمع آوري اطلاعات
 

هر طرح تحقيق بر مبناي نوآوري به اعتبار سند و تعيين حدود و ثغور مسئله، ارزيابي مي شود. آيا تحقيق ضروري بوده؟(2) فرضيه ها دقيق هستند؟ به اهل فن رجوع شده است؟ آيا امكان ساخته شدنش وجود دارد؟ مناسب با بودجه توليد هست؟ جذابيت دارد؟ آيا مي تواند جذاب از آب دربيايد؟
بعد از تصويب طرح مقدماتي و تأمين اعتبار پژوهشي، نوبت اجراي آن فرا مي رسد. با دريافت بخشي از بودجه پژوهش مرحله جمع آوري اطلاعات تكميلي آغاز مي شود.

روش مشاهده اي
 

در مرحله گردآوري داده ها، فرضيه هاي وضع شده در پژوهش مقدماتي، تأييد و يا مردود اعلام مي شوند. براي جمع آوري داده ها از موضوع انساني، از روش مشاهده و پرسش نامه كه ابزار مشاهده است و توصيف و تبيين استفاده مي شود. در اين مرحله پژوهشگر سينما بايد نسبت به عينيت و قابل دسترس بودن اسناد اطمينان يابد و توجه داشته باشد كه سنديابي و سندآوري است كه تماشاگر را نسبت به اعتبار موضوع متقاعد مي كند. بايد مطمئن بشويد افرادي كه مورد گفت و گو قرار مي گيرند، حاضرند دوباره همان مطالب شفاهي را در برابر دوربين تكرار كنند يا حقايق تازه اي را بگويند.

مشاهده مشاركت آميز(3)
 

اين روش بيشتر در مردم شناسي كاربرد دارد.
«محقق لااقل تا حدي نقش عضو گروه را به عهده مي گيرد و در فعاليت هاي آن شركت مي كند.»(4)
البته لازمه مشاهده مشاركت آميز، پذيرش در محل است.
يادگيري زبان به خاطر دستيابي به اطلاعات دست اول و كشف روابط علت و معلولي از ضرورت هاي مشاهده مشاركت آميز است. در اين روش،‌ از گفت و گو، پرسش نامه، آمارگيري، عكاسي، فيلم برداري، طراحي، استفاده مي شود. مصاحبه شوندگان از وجود پرسشگر با اطلاع اند. در آغاز مرحله جمع آوري اطلاعات، بايد مصاحبه شوندگان و كساني كه انتقال دهنده اطلاعات هستند را توجيه كرد.
در كتاب درآمدي بر جامعه تأكيد شده است:
«نارسايي روش مشاهده اين است كه ممكن است مشاهده گر از وقايع، تفسير نادرست به عمل آورد... حتي افراد مورد مطالعه ممكن است از برخي جهات، استثنايي باشند. به طوري كه نتوان نتايج به دست آمده از اين موارد را به ساير موارد تعميم داد.»(5)
قابل توجه اين كه ژان روش به عنوان يك مردم شناس براي شناخت زواياي زندگي افراد مورد مطالعه خودش در آفريقا حضوري مشاركت آميز داشت. اما در فيلم هايش به نحوي عمل مي شود كه گويي فيلم ساز تازه وارد قبيله آفريقايي شده، حوادث در برابر دوربين سينما، حقيقت در حال وقوع است.
همچنين مشاهده مشاركت آميز، شما را نسبت به موقعيت اجتماعي افراد و رفتارهاي آنان آگاه مي سازد و مي توانيد مشخصات اجتماعي صحنه از لحاظ رفتاري كه جامعه، عادي، غيرعادي يا غيرمنتظره، پسنديده،‌ انحرافي يا دال بر سازگاري مي داند را توصيف كنيد.(6)
در تأييد اين آموزه، فرهاد رهرام مي گويد:
«در پژوهش مونوگرافيك پير شاليار، متوجه شدم كه صوفيه (نقش بندي ها) و قادريه هر دو در مراسم شركت دارند، ولي نوع رفتارشان كاملاً با يكديگر متفاوت است. صوفي ها در هيجانات و ذكر سماع جمعي قادري ها مشاركت نداشتند. در فيلم هم، صوفي ها را مي بينيم كه در گوشه اي دست هاي يكديگر را گرفته چشمانشان را بسته اند و مي شنويم كه آنها در اين لحظات، به خداوند مي انديشند.»
در مشاهده مستقيم دوربين عكاسي، ضبط صوت و دوربين ديجيتالي در خدمت پژوهشگر در مي آيد. البته پيش از عكاسي و به كار انداختن دوربين بايد اجازه گرفت و اعتماد افراد را نسبت به هدف خود جلب كرد. امروزه خيلي ها براي هر گفت و گويي شرط و شروطي دارند و يا پول طلب مي كنند.

تكنيك تحليل محتوا(7)
 

اين تكنيك در سال 1940 توسط هارولد لاسول(8) در مقاله «تشريح محتواي يك امر ارتباطي» معرفي شد و در مطالعات «ارتباط» و تبليغ سياسي (پروپاگاندا) به كار رفت (چه كسي، به كي، چه مي گويد، با چه تأثيري؟) و عبارت است از تقليل متن موجود به يك متن خلاصه كه نمايانگر معاني متن اصلي است. در اين روش پژوهشگر از طريق دقت در نامه ها، اسناد، آرشيوها، روزنامه ها، فيلم و كتاب و پرونده هاي موجود در دادگاه ها و متن پياده شده گفت و گو، محتوا را تحليل مي كند تا براي هدف اصلي خود از تحقيق و هر يك از پرسش هاي ارتباطي زير پاسخ عيني و دقيق بيابد تا بتواند به معناي پيام نزديك شود. موضوع پيام چيست؟ مضمون و محتواي پيام، كدام است؟ عناصر دروني پيام، سبك نويسنده از جنبه به كارگيري واژه هاي هم ريشه با شمارش واژه ها مشخص مي شود. مثلاً براي به دست آوردن يك فهرست الفبايي از سرفصل ها و موضوعات اصلي و مهم واژه هاي هم ريشه مانند هستم، هستي،‌ هست، خواهم بود، بودم، بودي، بودند كه ريشه گرفته از واژه هستن، شمرده مي شوند. و يا از ابهام خارج ساختن معاني مخالف كلماتي كه يكسان تلفظ مي شوند، تشخيص مفاهيم نشانه شناختي واژه هاي كلي مثل موفقيت و دين، ويژگي هاي سبكي از جمله اغراق و مطول سازي جملات و درون مايه ها.(8)

معني شناسي پيام. مباحث دستور زباني
 

در چه زماني؛ در كدام شرايط اجتماعي، تاريخي، سند تنظيم شده است.
مكان؛ كتاب در كجا منتشر شده؟ موضوع در كجا رخ مي دهد؟
منشأ پيام كدام است. منبع پيام؟ سمت گيري پيام، نظريه؟ پيام بر كدام ارزش ها متكي است؟ نحوه پرداخت و كيفيت فني و هنري، لحن، اعتبار سند به چيست؟ محقق در تحليل محتوا، بايد مدارك مورد بررسي، واحدهاي ثبت و شمارش (واژه ها يا كلمات خاصي كه يك فرد به كار مي برد) را مشخص ساخته، در پايين صفحه يادداشت كند. مباحث نزديك به هم در يك رده و دور از هم جدا طبقه بندي مي شوند (رده هاي تحقيق). گزارش هاي تحقيق به پژوهشگر توصيه مي شود. كه به جاي پنهان سازي عقايد و قضاوت هاي ارزشي خود در لا به لاي تحقيق آنها را آشكارا و مشخص، روشن سازد.(9)

اطلاعات كتابخانه اي، اينترنتي و ضايعات پژوهشي
 

در گردآوري اطلاعات، رايج ترين روش مطالعه رجوع به كتابخانه است. سايت هاي اينترنتي نيز مملو از بانك هاي اطلاعات هستند. بايد مطمئن بشويم كه سند مورد اشاره در كتاب قابل دسترسي هست يا نه! براي مثال در كتاب هاي تاريخ هنر، عكس هايي رنگين از نقاشي هاي ديواري كوه خواجه سيستان چاپ مي شود كه ديگر وجود خارجي ندارند. در يك روز سياه، كل ديواره منقش پارتي از جا كنده و برده شد. جدا از اين، نوشته ها، داراي غلط هايي است. به چند نمونه از نوشته هاي خودم اشاره مي كنم. (رجوع شود به جدول)
اگر برخي از اشتباهات، نتيجه بي دقتي هستند. بسياري از آنها كه به صورت ضايعه پژوهشي ظاهر مي شوند، به خاطر اطمينان به برداشت و فهم شخصي و گاه اعتماد به اطلاعات نوشتاري - بدون مقايسه با اسناد ديگر- و تكيه بر اطلاعات افواهي است. يكي از اساتيد علوم اجتماعي، براي فهم تفسير در انتقال افواهي اطلاعات به يك تحقيق آزمايشي در كلاس، دست زد. وي موضوعي را دم گوش يك دانشجو گفت و از دانشجويان خواست تا اطلاعات دريافتي را هر يك شفاهاً به ديگري منتقل سازند.
مشخص شد كه بين شنيده نفر اول با نفر آخر، تفاوت فاحش وجود دارد. گاهي اوقات برخي از مصاحبه شوندگان اطلاعاتي را با اطمينان تمام در اختيار پژوهشگر مي گذارند كه قلباً به صحت آن اطمينان ندارند. در چند فيلم از اين نوع اطلاع رساني، به خاطر اشاره به فهم نادرست از يك موضوع، استفاده شده است.

ظرافت تحقيق فيلمنامه
 

در تحقيق فيلمنامه اي، پژوهشگر بايد بتواند بين سند، بازسازي، نمايشي سازي و تخيل، تفكيك به وجود آورد و فاصله آنها را از امور واقعي مشخص سازد. موضوع مسخ فرهنگ هاي مورد مطالعه، سازمان بندي و ساختار دهي پديدارهاي بصري كه در ميدان تحقيق ضبط مي شود و جا زدن آن به مثابه رفتار يك شخص يا گروه را نگره پردازاني چون مارگارت ميد (1901-1978) مطرح كرده اند:
«پايه بسياري از نظريات مبتني بر اين فرضيه است كه فيلم هاي معيني - آنهايي كه اساساً براي مخاطب انبوه ساخته شده اند - چرنديات همان فرهنگي را بازتاب مي دهند كه آن فيلم ها را توليد كرده است. سپس اين فيلم ها به عنوان نمونه براي تحقيق درباره ارزش هاي اساسي و متعلقات فرهنگ مورد مطالعه، تحليل مي شوند.
اگر تحليل به اين امور نپردازد كه فيلم چگونه و تحت چه قواعد فرهنگي، توسط چه گروه هايي و به چه منظور ساخته شده، نتايج حاصله، با اشكال، رو به رو هستند.»(10) به همين جهت پژوهش فيلمنامه اي يعني مطالعه نماها، صحنه ها، ارتباط فصل هاي مختلف فيلم با يكديگر و اطلاعات درون آنها، بايد كاري تخصصي به حساب بيايد و همان طور كه فيلم ساز،‌ در ساير عرصه هاي تحقيق، به همراه پژوهشگر متخصص، پاي به ميدان مشاهده و آزمايش مي گذارد، در اينجا نيز بايد امر مشاهده در حضور و با راهنمايي پژوهشگر خبره انجام شود.

پي نوشت ها :
 

1- در يك نوع از تحقيق به نام «همبستگي يا قرينه اي» فرضيه سازي ضروري نيست. اگر دگرگوني در وضعيت يك متغير با دگرگوني مشخص در متغير ديگر همراه باشد و دگرگوني اخير در غياب دگرگوني قبلي صورت نبندد يا رخ ندهد، گفته مي شود اين دو متغير، همبسته اند. در فيلم زينت يك روز بخصوص (ابراهيم مختاري/1379) موقعيت زينت، در انتخابات شوراي اسلامي روستا، به ميزان آرا بستگي دارد. اما در فيلم گفت و گو (محمد رضا مقدسيان/ 1380) موفقيت خانم عضو شورا به ميزان رأي او بستگي ندارد. بنابراين با «تحقيق قرينه اي» رو به رو نيستيم. زيرا متغير ديگري وارد عرصه شده است كه بايد مورد پژوهش قرار گيرد.
2- ارزيابي پژوهش، تأييدي، تكميلي، نفي كننده، شك كننده، تقويت كننده هستند. رجوع شود به جستارگري، شالوده پژوهش هاي پيشرفته در علوم، حسام الدين بيان، ص 270
3- Participation observation
4- روش هاي تحقيق در علوم اجتماعي، سلتيز و ديگران، ترجمه دكتر خسرو مهندسي
5- همان 13
6- يان رابرتسون، درآمدي بر جامعه، ترجمه حسين بهروزان
7- همان 27
8- content analysis
9- Harold Lasswell
10- به نقل از فرهنگ جامعه شناسي گردن مارشال
 

منبع: فيلم نگار شماره 41.