فقر، مبارزه و راه کارها (1)
نویسنده: دکتر محمد خیرالحلوانی
(استاد مدعو از دانشگاه دمشق)
ترجمه: مینو علی صمیمی
(استاد مدعو از دانشگاه دمشق)
ترجمه: مینو علی صمیمی
چکیده:
بعلاوه، ضمانت اجرایی لازم در اسلام بر اساس مفهوم تأمین اجتماعی لحاظ می شود. کفایت افراد نسبت به یکدیگر و ورود دولت در این امر، دو اهرم برای این کار می باشند. در اینجا هدف اسلام به موضوع توازن باز می گردد تا معیشت را سامان بخشد. از این روی، عامل زکات یاور دولت است که همانا همکاری مؤمنان می باشد.
واژگان کلیدی:
مقدمه:
دانشمندان و فقهای عرب، در بررسی متون و مقایسۀ بین «فقیر» و «مسکین» به نظریۀ واحدی دست نیافته اند. ٭
زندگی اجتماعی، فرصت درکی فزون تر را نسبت به فرهنگ لغات برای ما فراهم می کند. پس «افتقار» در فرهنگ لغات به معنای احتیاج است و مفهوم فقر در صفحات آن، به علل و انگیزه هایی محدود و قابل شمارش باز می گردد. در آنجا سبب فقر در انسان فقیر، به ناتوانی او از کار کردن باز می گردد؛ مثلاً زمین گیر شده، یا مبتلا به نوعی بیماری و ضعف است، یا در آفت و بلایی گرفتار آمده که مانع کسب روزی اش گردیده است. البته فقیری هم هست که از سلامت جسمانی برخوردار است، امّا شغلش، به اندازۀ کافی برای او سود ندارد تا او و خانواده اش را کفایت کند؛ با این همه، وی عفت پیشه کرده و فقر و نیازمندی اش را ظاهر نمی کند، تا نظرها به سوی او جلب نشود. فقیری هم هست که راه های کار کردن در وطنش برای او مسدود شده و علّت فقر او، وجود خلل هایی در زندگی و جامعه است و به محدودیّت راههای کسب روزی برمی گردد.
در فرهنگ لغت فقه اسلامی، مفهوم فقر، نزدیک به مفهوم زندگی اجتماعی است، چرا که فقر، مفهومی مطلق ندارد و سطح معیشت مفهوم آن را تعیین می کند. فقیر در نظر اسلام کسی است که «به سطحی از معیشت دست نیافته باشد که بتواند نیازهای ضروری و تکمیلی خود را در آن حدّی که مرزهای ثروت در کشور اجازه می دهد، تأمین کند؛ یا فقیر کسی است که در سطحی از زندگی به سر می برد که میان او و سطح زندگی ثروتمندان جامعه، گودالی عمیق فاصله افکنده است». [صدر، 1394 ق، 631]
زیان های فقر
«اگر بدهکار شود و لب به سخن گشاید، دروغ می گوید و چون وعده کند، خلف وعده نماید».
با وجود این، گروهی از مردم نیز هستند که خوددار و عفّت پیشه اند و چه بسا «فرد ناآگاه، به خاطر خویشتنداری چنین کسانی آنها را توانگر فرض می کند». آنها خود را گرفتار زیان های دیگری نمی کنند؛ زیان هایی که ناشی از وجود خلل اجتماعی و آشفتگی های معمول آن است و شاید کمترین این زیان ها، ناامیدی، احساس نقص، سرکوب تمایلات، خفه کردن امیال در سینه ها و انباشتن انبوهی از حسادت باشد.
اما زیان های فقر از جهت سلامت جسمی، بر کسی پوشیده نیست. رابطۀ میان تنوّع غذایی و قوای عقلی و جسمانی، آشکار است. زیان های جسمانی ناشی از کم غذایی، مشهورتر از آن است که به شرح آید و از آن جمله می توان به کم خونی، عقب ماندگی ذهنی و نابسامانی سلامت عمومی اشاره نمود. اضافه می کنم که تنگدستی و ناتوانی از مراجعه به پزشک، گاهی به ماندگاری و انتشار بیماری در بدن منجر می شود.
این دو نوع زیان، بر زندگی خانوادگی یک جامعه بازتاب دارد؛ چرا که منجر به انواع مختلف خودکامگی و حرص و طمع در جامعه گشته و احساس محبّت و زیان ها، همکاری را از بین می برد و تمامی این زیان ها، از دایرۀ تنگ خانواده به سمت دایرۀ زندگی عمومی در جامعه گسترده می شود و محیط آن را با انواع عقب ماندگی و سوءرفتار آلوده می سازد و چیزی جز رفتن به سوی قهقرا و ضعف به بار نمی آورد.
شاید مناسب باشد که در مورد زیان های فقر به این سخن منقول اکتفا کنیم:
«نزدیک است که فقر، به کفر منجر شود».
برای درک مفهوم این حدیث، باید معنای کفر را بسط بدهیم و آن را از چارچوب زندگی فردی، به چارچوب زندگی اجتماعی وارد کنیم. اگر در حوزۀ اول، کفر به معنای تمرّد و خروج از معیارهای عرفی، اخلاقی، رفتاری و مسلمانی باشد، در حوزۀ دوم به معنای فروپاشی، عقب ماندگی و از هم گسیختگی است.
مبارزه و درمان:
مادامی که چنین باشد، می توان بر مسیری حرکت کرد که مبارزه و درمان در آن یکی است. شاید این کار، جامع ابعاد بیشتری بوده و در ادای حقّ مطالب و حواشی آن، راه آسان تری باشد. من هرگز یک طریقۀ تاریخی صِرف را پیگیری نمی کنم؛ بلکه این روش و دیگر روش ها و عوامل را در هم آمیزم تا همگی در آخر بحث، واضح و روشن شود.
سوسیالیسم و درمان فقر:
نیازی نمی بینم که دربارۀ شیوه های پیشنهادی در طول زمان، به بحث و بررسی بپردازم و تنها تأملی در برخی از نظریه های سوسیالیستی کفایت می کند؛ چرا که این نظریات و مشخصه ها، ثمرۀ تنازع بشر در طول تاریخ برای تأمین معاش است و از سازمان های تشکیل یافته در جوامع انسانی برای این مسئله و راه حل های قدیم و نظریه های مختلف در این زمینه، آگاهی وجود دارد.
برای جلوگیری از اطالۀ این مبحث، عقاید سوسیالیستی را در سوسیالیسم سن سیمون و مارکس به طور خلاصه بیان می کنم؛ زیرا به نظر من، در عقیدۀ این دو نظریه پرداز، مطالبی هست که ما را از پرداختن به دیدگاه های سوسیالیست های دیگر بی نیاز می کند. آنچه مارکس بیان داشت، تکمیل عقیدۀ سوسیالیستی ای بود که از تفکرات متقدّمانش به وی رسیده بود و با تفسیرات و اصلاحاتی که انگلس و لنین و امثال آنها بدان افزودند، به مرحلۀ کمال رسید.
الف: سن سیمون و فقر
فلسفۀ اشتراکی سن سیمون را می توان به دو بخش تقسیم کرد؛ اول، فراخوانی او به کار، و دوم، فراخوانی به سامان دهی امر مالکیّت. در بخش اول، سن سیمون اجتماع عصر خود را بر آن می دارد تا مسئولیت تأمین کار برای افرادش را بر عهده گیرد و چون این کار صورت پذیرفت، شانه خالی کردن فرد از کار، نوعی سرقت به شمار خواهد آمد که باید حسابرسی شود؛ چرا که در این صورت، او میوۀ عمل دیگران را می چیند. بنابراین، بر هر فردی واجب است که بر حسب توانایی خود کار کند و به نسبت صنعت و تولیدی که انجام می دهد، حقوق شایسته اش را دریافت دارد.
پس از این نظریه، جامعه، سن سیمون را به مشکل توانگری و ثروتمندی آشکاری متوجه نمود که به صاحبانش اجازه می داد که کار نکنند و به استثمار دیگران بپردازند؛ لذا او چاره ای جز دعوت به براندازی مالکیّت نیافت و پیشنهادهای بسیاری داد که برخی از آنها لغو ارث را اقتضا می کرد تا ثروت به وارثینی که مستحقّ آن نبودند، یا نحوۀ استفاده از آن را به خوبی نمی دانستند، نرسد. برخی دیگر از این پیشنهادها اقتضا می کرد که دو نوع مالکیت در جامعه وجود داشته باشد: نخست، مالکیّت عمومی، که دولت به وسیلۀ آن بر صنعت و اماکن عمومی تولید تسلّط داشته باشد؛ دوم مالکیّت خصوصی، که فقط منحصر در موادّ مصرفی بود، نه چیز دیگر. شکّی نیست که نظریۀ سن سیمون فاقد جهت گیری انسانی عادلانه بود؛ چرا که هر گونه انگیزۀ سودآوری و تولید بیشتر را که با هدف تأمین زندگی مطلوب برای فرزندان انجام می پذیرد، از کارگر و کارگزار سلب می کرد. اگر شخص بداند ثمرۀ کار و تولید او پس از مرگش به فرزندانش نمی رسد، بنابراین کار او نوعی هدر دادن وقت و انرژی است و موجب می گردد تا در اواخر عمر دست از کار کردن بکشد.
انتقادات دیگری نیز بر این نظریه وارد است که در جای خود ذکر خواهد شد تا موجب تکرار نشود.
مارکسیسم و فقر:
هنگامی که دولت به مرحلۀ کاملی از اجرای اصول سوسیالیستی دست یافت، همۀ وسایل تولید، سرمایه و ساماندهی جامعه، در اختیار او یا دستگاه هرمی قرار می گیرد. این کار منافع بسیاری را فراهم می کند؛ از آن جمله:
1. تأمین کالاهای تولیدی برای همۀ افراد ملّت؛
2. از بین بردن شکاف ثروت در بین طبقات مردم؛ چون نه توانگری می ماند و نه فقیری؛
3. تضمین حتمی برای دولت در زمینۀ درآمدهای نقدی معیّن، و ایجاد امکان هزینه کردن این درآمد به دلخواه؛
4. تعیین قیمت ها، متناسب با درآمد افراد.
ویژگی این راهکار آن است که مبتنی بر سود نیست؛ بلکه بر پایۀ نیازمندیهای جامعه استوار شده است؛ بنابراین به بازارهای دولتی چشم نمی دوزد تا آنها را غرق کالاها نماید؛ بلکه برای دولت، همین که نیازمندی های افراد ملت تأمین شود، کافی است. اضافه می کنم که این اقدامات، تابع برنامه ریزی دولت و دستگاهی مسؤول است که برخاسته از بطن جامعه و زندگی است. این برنامه ریزی، نوع و کمیّت تولید را هم تعیین می کند. می توان ویژگی های اصلی تولید در این مکتب را به ترتیب زیر خلاصه کرد:
اوّل: تولید جمعی، که نیازمندی های جامعه را به عنوان یک مجموعه تأمین می کند؛ یعنی تولید بهترین های مادّی و ضروری برای شهروندان، بدون وجود تفاوت و شکاف در بهره و سهم گروهی نسبت به گروه دیگر جامعه.
دوم: تولید هدف دار و سازنده، که بر مبنای برنامه ای از پیش تعیین شده پیش می رود و تمام منابع مادّی و بشری را در سطح ملّی، به شکل عملی و علمی به کار می گیرد تا برای همۀ ملّت، بهترین ها را تحقّق بخشد.
سوم: وجود اولویّت هایی در انجام پروژه های تولیدی.
چهارم: تولیدات سوسیالیستی به مقداری که به تأمین خواسته های اجتماع بیندیشد و به سوددهی فکر نکند؛ و این در سایۀ برنامۀ تعیین شدۀ سوسیالیستها امکان پذیر است. [همان، 75]
این نشان می دهد که سوسیالیسم مارکسیستی، پخته ترین راه حل های سوسیالیستی را که در طی تاریخ پدید آمده، عرضه می دارد. امّا این عقیده با نظامی مرتبط است که کمترین چیزی که دربارۀ آن می توان گفت، این است که با ریختن خون بر پا می شود و سیطره اش را با اعمال ارعاب، جاسوسی و حبس حفظ می کند؛ و اگر از این هم چشم بپوشیم، در طبیعت این نظام، فقدان احساس انسانی را در حین کار درمی یابیم. کارگر به علت مانعی درونی که به او نهیب می زند، با متوسّل شدن به کوتاهی کردن یا ایجاد خلل در کار، به امر تولید می پردازد؛ چرا که در مقابل دیدگانش جز تأمین زندگی و نیازمندی هایش چیزی نمی بیند و دلیل پیروی او از نظام نیز هراس از جلّادان و مجازات کنندگان آن است؛ بنابراین گویی او، ابزاری است که وسیلۀ کار نظام است.
علاوه بر این، وسایل تولید در دست کسانی خواهد بود که نه متضرّر می شوند و نه سودی می برند؛ امّا سرپرستی این ابزار، برای آنها در حکم عهده داری اوراق و کاغذها توسّط یک کارمند است و در چنین احوالی، مردم در رعایت و توجه به امور، متفاوت خواهند بود. اگر مانعی از جنس شعور و فهم مرتبط با ارزش های اخلاقی یا دینی وجود نداشته باشد، در این صورت، نیاز به ضبط و پیگیری مکرّر امور خواهد بود. شواهد و ادلّۀ بسیاری که بر صحّت گفته های ما دلالت می کند، به سادگی در کشورهای مارکسیستی یا کشورهایی که به نظام ملّی کردن و عمومی کردن زمین ها معتقد هستند، قابل مشاهده و اشاره است.
در کنار این مسائل، نظام مارکسیستی رابطۀ میان انسان و اسوه های برتر و متعالی را قطع می کند و میان انسان و آسمان و روحانیّت فاصله می اندازد. وقتی جامعه نیاز انسان را به غذا و امنیّت مادّی تأمین می کند، این زندگی مادی، در جایگاه اسوه، روح و دین قرار می گیرد؛ تا جایی که می توان گفت: این نظام، انسان را به موجودی صرفاً مادّی تبدیل می کند.
پي نوشت ها :
*ن ك : لسان العرب ، «فقر» و «سكن»
