بيماري هاي منتقله از آب
نويسندگان: دکتر مريم مؤمن زاده - مهندس اطهر افلاکيان
آب از نخستين نيازهاي زندگي است، يکي از مفيدترين مواد طبيعت است که براي زندگي انسان و تمدن او حياتي است. آب را حتي قديمي ترين مذاهب، منشأ و مبدأ همه چيز مي دانستند و آن را محترم مي شمردند. حتي برخي آن را مقدس دانسته براي نظافت و پاکيزگي و بهداشت آب و جلوگيري از بيماري هاي ناشي از آن دستورات و قوانين خاصي وضع کرده بودند، با اين وصف همه اشکال زندگي متکي بر آب است و زندگي به دور اين احتياج بوجود مي آيد. انسان با بودن آب زندگي مي کند و بدون آن مي ميرد، هر کجا آب يافت شود موجود زنده هم به چشم مي خورد و هر جا آب نباشد بي آبي است و بي آبي بيابان است و مرگ.
آلودگي ها بسيار متنوعند و از منابع مختلف و به راههاي گوناگون وارد آب مي شوند. علت ايجاد آلودگي هرچه باشد آب را هنگامي آلوده مي ناميم که ميزان مواد خارجي موجود درآن به اندازه اي باشد که استفاده از آن سبب بروز اثرات زيان آور گردد.
هر وقت سخني از آب آلوده به ميان آيد، به دنبال آن کلمه بيماري نيز به ذهن راه مي يابد. آلودگي آب چه به صورت آلودگي زيستي يعني حامل بودن يک يا چندين نوع جاندار ميکروسکوپي بيماري زا، چه به صورت آلودگي شيميايي يعني به همراه داشتن عناصر و ترکيبات زيان آور شيميايي و چه به صور ديگر سبب ايجاد بيماري ها و اختلالات متعددي در انسان مي گردد.
منظور از بيماري مرتبط با آن (water related disease) بيماري است که به نحوي در ارتباط با آب يا آلودگي هاي موجود در آب باشد و معمولاً بيماري هاي واگير مرتبط با آب است که در کشورهاي در حال توسعه اهميت ويژه اي دارد.
چهار مکانيسم مشخص که سبب انتقال اين گونه بيماري ها از فردي به فرد ديگر مي شوند عبارتند از:
1- مکانيسم بيماري هاي منتقله از آب (water - born mechanism): که عامل بيماري زا توسط انسان يا حيوان همراه آب آشاميده شود و احتمالاً سبب ايجاد بيماري گردد. بيماري هاي واگير منتقله از آب بطور عمده شامل وبا و تيفوئيد مي باشد که علاوه بر آنها طيف وسيعي از بيماري هاي ديگر مانند هپاتيت، اسهال هاي باسيلي و آميبي را نيز در بر مي گيرد.
بيماري هاي منتقله از آب مي توانند از طريق هر عامل ديگري که سبب ارتباط بين مدفوع و دهان گردد ايجاد شود. اپيدمي وبا مي تواند از مسير مدفوعي - دهاني (Faecal-oral) و بطور غير مستقيم از طريق مواد غذايي آلوده نيز ايجاد گردد، بنابراين انتقال بيماري هاي منتقله از آب در اثر آلودگي مدفوعي آبهاي آشاميدني با عوامل بيماري زا صورت مي گيرد.
2- مکانيسم بيماري هاي ناشي از عدم شستشوي کافي (water- washed mechanism): موارد متعددي از بيماري هاي عفوني دستگاه گوارش و پوست که درمناطق گرمسيري شايع هستند بطور مؤثري از طريق رعايت بهداشت فردي و نکات بهداشتي در منازل، کاهش مي يابند و بهبود شرايط بهداشتي نيز اغلب منوط به افزايش دستيابي به آب و مصرف مقادير زيادي از آن براي مقاصد بهداشتي مي باشند.
در اين بيماري ها ميزان و حجم آب مصرفي نسبت به کيفيت آن اهميت بيشتري دارد و نقش آب در اين بيماريها از جنبه تأمين بهداشت و پاکيزگي مي باشد، پس مصرف مقادير متنابهي از آن سبب کاهش انتقال اين بيماري ها مي گردد. اين بيماري ها به سه دسته تقسيم مي شوند.
دسته اول: عفونت هاي دستگاه گوارش، از قبيل بيماري هاي اسهالي است که بخصوص بين کودکان کشورهاي فقير از بيماري هاي مهم و کشنده قلمداد مي شوند. شامل بيماري وبا، اسهال باسيلي و ... مي باشد.
دسته دوم: عفونت هاي پوستي و يا چشمي مي باشد. عفونت هاي باکتريايي پوستي، گال و عفونتهاي قارچي پوست از شايع ترين عفونت ها در اکثر مناطق گرمسيري هستند. عفونت هاي چشمي مانند تراخم نيز در اين مناطق رايج بوده، ممکن است به کوري افراد مبتلا منجر گردد.
دسته سوم: عفونت هاي منتقله که مسير انتقال آنها مدفوعي - دهاني نبوده و توسط شپش ها يا مايت ها منتقل شده و با ارتقاء بهداشت فردي ميزان شروع آنها کاهش مي يابد و مي تواند موجب کاهش احتمالي اين گونه بندپايان ناقل در سطح بدن و البسه گردد. مايت ها عامل ايجاد کننده بيماري گال بوده و علاوه بر آن سبب آسم نيز مي گردند. همچنين مايت ها و شپش ها ناقل تيفوس ريکتزيايي هستند ولي رعايت بهداشت فردي در کنترل اپيدمي ها مؤثر مي باشد. علاوه بر آن تب راجعه شپشي (ناشي از اسپيروکتي بنام بورليا رکورانتيس) هم مي تواند تحت تأثير شرايط بهداشتي ناشي از مصارف آب (شستشو) واقع گردد.
3- مکانيسم بيماري هايي که آب در سيکل انتقال آنها نقش دارد. (water - based mechanism) : در اين دسته بيماري هايي قرار دارند که عامل بيماري زاي آنها قسمتي از سيکل زندگي خود را در بدن يک حلزون آبزي يا ديگر موجودات آبزي طي مي کنند. اين بيماريها به وسيله کرمهايي ايجاد مي گردند که براي تکميل سيکل زندگي خود نياز به ميزبان واسط آبزي دارند. شدت بيماري به تعداد کرمهاي بالغ بيماري زا بستگي دارد و اهميت بيماري بر اساس سرنوشت عفونت و تعداد افراد مبتلا سنجيده مي شود و بعنوان مثال از شيستوزميازيس مي توان نام برد.
در اين بيماري آبهاي آلوده به مواد دفعي که حاوي حلزونهاي آبزي هستند باعث تکامل کرمهاي شيستوزوم در اين حلزونها شده و سپس به صورت سرکر آلوده کننده به داخل آب آزاد مي شوند و مجدداً از طريق نفوذ پوستي وارد بدن انسان مي گردند. مثال ديگر کرم گينه است که بخصوص در برخي مناطق آفريقاي غربي شايع مي باشد و لارو اين انگل از جراحت پاها خارج شده و در بدن نوع سخت پوست کوچک آبزي تکامل مي يابد و انسان از طريق آشاميدن آبهاي حاوي کروستاسه ها آلوده مي گردد.
4- مکانيسم بيماريهاي منتقله به وسيله حشرات ناقل مرتبط با آب (Insect - rector mechanism) : شامل بيماري هايي است که بوسيله حشرات منتقل مي شوند و حشرات مزبور يا در داخل آب تکثير و پرورش مي يابند و يا نزديک منابع آب از ميزبانهاي انساني خونخواري مي کنند. براي مثال مالاريا، تب زرد، تب دانگ و انکوسرکيازيس (معروف به کوري رودخانه اي) به وسيله حشراتي منتقل مي شوند که در آب تکثير و پرورش مي يابند در حاليکه تريپافوزوميازيس نوع آفريقايي غربي (بيماري خواب گامبين) از طريق تسه تسه رودخانه اي (گونه گلوسينا) که در مجاورت منابع آب خونخواري مي کنند انتقال پيدا مي کند. (جدول 1)
جدول 1- چهار مکانيسم مختلف انتقال بيماريهاي واگير مرتبط با آب و روشهاي پيشگيري متناسب.
آلودگي ها بسيار متنوعند و از منابع مختلف و به راههاي گوناگون وارد آب مي شوند. علت ايجاد آلودگي هرچه باشد آب را هنگامي آلوده مي ناميم که ميزان مواد خارجي موجود درآن به اندازه اي باشد که استفاده از آن سبب بروز اثرات زيان آور گردد.
هر وقت سخني از آب آلوده به ميان آيد، به دنبال آن کلمه بيماري نيز به ذهن راه مي يابد. آلودگي آب چه به صورت آلودگي زيستي يعني حامل بودن يک يا چندين نوع جاندار ميکروسکوپي بيماري زا، چه به صورت آلودگي شيميايي يعني به همراه داشتن عناصر و ترکيبات زيان آور شيميايي و چه به صور ديگر سبب ايجاد بيماري ها و اختلالات متعددي در انسان مي گردد.
منظور از بيماري مرتبط با آن (water related disease) بيماري است که به نحوي در ارتباط با آب يا آلودگي هاي موجود در آب باشد و معمولاً بيماري هاي واگير مرتبط با آب است که در کشورهاي در حال توسعه اهميت ويژه اي دارد.
چهار مکانيسم مشخص که سبب انتقال اين گونه بيماري ها از فردي به فرد ديگر مي شوند عبارتند از:
1- مکانيسم بيماري هاي منتقله از آب (water - born mechanism): که عامل بيماري زا توسط انسان يا حيوان همراه آب آشاميده شود و احتمالاً سبب ايجاد بيماري گردد. بيماري هاي واگير منتقله از آب بطور عمده شامل وبا و تيفوئيد مي باشد که علاوه بر آنها طيف وسيعي از بيماري هاي ديگر مانند هپاتيت، اسهال هاي باسيلي و آميبي را نيز در بر مي گيرد.
بيماري هاي منتقله از آب مي توانند از طريق هر عامل ديگري که سبب ارتباط بين مدفوع و دهان گردد ايجاد شود. اپيدمي وبا مي تواند از مسير مدفوعي - دهاني (Faecal-oral) و بطور غير مستقيم از طريق مواد غذايي آلوده نيز ايجاد گردد، بنابراين انتقال بيماري هاي منتقله از آب در اثر آلودگي مدفوعي آبهاي آشاميدني با عوامل بيماري زا صورت مي گيرد.
2- مکانيسم بيماري هاي ناشي از عدم شستشوي کافي (water- washed mechanism): موارد متعددي از بيماري هاي عفوني دستگاه گوارش و پوست که درمناطق گرمسيري شايع هستند بطور مؤثري از طريق رعايت بهداشت فردي و نکات بهداشتي در منازل، کاهش مي يابند و بهبود شرايط بهداشتي نيز اغلب منوط به افزايش دستيابي به آب و مصرف مقادير زيادي از آن براي مقاصد بهداشتي مي باشند.
در اين بيماري ها ميزان و حجم آب مصرفي نسبت به کيفيت آن اهميت بيشتري دارد و نقش آب در اين بيماريها از جنبه تأمين بهداشت و پاکيزگي مي باشد، پس مصرف مقادير متنابهي از آن سبب کاهش انتقال اين بيماري ها مي گردد. اين بيماري ها به سه دسته تقسيم مي شوند.
دسته اول: عفونت هاي دستگاه گوارش، از قبيل بيماري هاي اسهالي است که بخصوص بين کودکان کشورهاي فقير از بيماري هاي مهم و کشنده قلمداد مي شوند. شامل بيماري وبا، اسهال باسيلي و ... مي باشد.
دسته دوم: عفونت هاي پوستي و يا چشمي مي باشد. عفونت هاي باکتريايي پوستي، گال و عفونتهاي قارچي پوست از شايع ترين عفونت ها در اکثر مناطق گرمسيري هستند. عفونت هاي چشمي مانند تراخم نيز در اين مناطق رايج بوده، ممکن است به کوري افراد مبتلا منجر گردد.
دسته سوم: عفونت هاي منتقله که مسير انتقال آنها مدفوعي - دهاني نبوده و توسط شپش ها يا مايت ها منتقل شده و با ارتقاء بهداشت فردي ميزان شروع آنها کاهش مي يابد و مي تواند موجب کاهش احتمالي اين گونه بندپايان ناقل در سطح بدن و البسه گردد. مايت ها عامل ايجاد کننده بيماري گال بوده و علاوه بر آن سبب آسم نيز مي گردند. همچنين مايت ها و شپش ها ناقل تيفوس ريکتزيايي هستند ولي رعايت بهداشت فردي در کنترل اپيدمي ها مؤثر مي باشد. علاوه بر آن تب راجعه شپشي (ناشي از اسپيروکتي بنام بورليا رکورانتيس) هم مي تواند تحت تأثير شرايط بهداشتي ناشي از مصارف آب (شستشو) واقع گردد.
3- مکانيسم بيماري هايي که آب در سيکل انتقال آنها نقش دارد. (water - based mechanism) : در اين دسته بيماري هايي قرار دارند که عامل بيماري زاي آنها قسمتي از سيکل زندگي خود را در بدن يک حلزون آبزي يا ديگر موجودات آبزي طي مي کنند. اين بيماريها به وسيله کرمهايي ايجاد مي گردند که براي تکميل سيکل زندگي خود نياز به ميزبان واسط آبزي دارند. شدت بيماري به تعداد کرمهاي بالغ بيماري زا بستگي دارد و اهميت بيماري بر اساس سرنوشت عفونت و تعداد افراد مبتلا سنجيده مي شود و بعنوان مثال از شيستوزميازيس مي توان نام برد.
در اين بيماري آبهاي آلوده به مواد دفعي که حاوي حلزونهاي آبزي هستند باعث تکامل کرمهاي شيستوزوم در اين حلزونها شده و سپس به صورت سرکر آلوده کننده به داخل آب آزاد مي شوند و مجدداً از طريق نفوذ پوستي وارد بدن انسان مي گردند. مثال ديگر کرم گينه است که بخصوص در برخي مناطق آفريقاي غربي شايع مي باشد و لارو اين انگل از جراحت پاها خارج شده و در بدن نوع سخت پوست کوچک آبزي تکامل مي يابد و انسان از طريق آشاميدن آبهاي حاوي کروستاسه ها آلوده مي گردد.
4- مکانيسم بيماريهاي منتقله به وسيله حشرات ناقل مرتبط با آب (Insect - rector mechanism) : شامل بيماري هايي است که بوسيله حشرات منتقل مي شوند و حشرات مزبور يا در داخل آب تکثير و پرورش مي يابند و يا نزديک منابع آب از ميزبانهاي انساني خونخواري مي کنند. براي مثال مالاريا، تب زرد، تب دانگ و انکوسرکيازيس (معروف به کوري رودخانه اي) به وسيله حشراتي منتقل مي شوند که در آب تکثير و پرورش مي يابند در حاليکه تريپافوزوميازيس نوع آفريقايي غربي (بيماري خواب گامبين) از طريق تسه تسه رودخانه اي (گونه گلوسينا) که در مجاورت منابع آب خونخواري مي کنند انتقال پيدا مي کند. (جدول 1)
جدول 1- چهار مکانيسم مختلف انتقال بيماريهاي واگير مرتبط با آب و روشهاي پيشگيري متناسب.
|
مکانیسم انتقال |
روش پیشگیری |
|
بیماری های منتقله از آب |
-بهبود کیفیت آبهای آشامیدنی |
|
بیماری های ناشی از عدم شستشوی کافی water-washed |
-افزایش کمی مقادیرآب مصرفی |
|
بیماری هایی که آب در سیکل انتقال آنها نقش دارد |
-کاهش تماس با آبهای آلوده |
|
بیماری های منتقله به وسیله حشرات ناقل مرتبط با آب |
-بهبود شرایط آبهای سطحی |
لذا با توجه به مکانيسم هاي مختلف، بيماري هاي مرتبط با آب در يکي از چهار دسته زير قرار مي گيرند. 1- بيماري هاي با مسير انتقال مدفوعي دهان 2- ناشي از عدم شستشوي کافي 3- بيماري هايي که آب در سيکل آنها نقش دارد 4- بيماري هاي منتقله بوسيله حشرات ناقل.
منبع: نشريه پيام پزشک، ويژه هفته جهاني شير مادر. .
