مجموعه تاريخي گنجعلي خان و رازهاي اقتصادي 400 سال قبل

مجموعه گنجعلي خان در مرکز قديمي شهر کرمان و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار دارد. گنجعلي خان که از حکام مشهور زمان شاه عباس است از سال 1005 تا 1034 هجري قمري بر کرمان فرمانروايي داشته و آثار بناهاي زيادي کرده که يکي از آنها مجموعه گنجعلي خان است.
مساحت مجموعه گنجعلي خان 11000 متر مربع است و عناصر مجموعه و بناهاي آن شامل ميدان، بازار، حمام، کاروانسرا، ضرابخانه و آب انبار است.
معمار اين مجموعه استاد سلطان محمد معمار يزدي و باني آن گنجعلي خان، حاکم کرمان بوده است.

ميدان
 

ميدان گنجعلي خان، مستطيل شکل به طول 100 و عرض 50 متر است. اين ميدان مرکز تجمع مردم، برگزاري مراسم جشن و عزا، ابلاغ اعلانات حکومتي، معرکه گيري مرشدان و شعبده بازان بوده است. در سه طرف ميدان بازارهاي زيباي مسقف قرار دارد و در طرف ديگر آن حجره هاي تجاري واقع شده اند.

بازار
 

بازار در بخش جنوبي ميدان قرار دارد و در سمت راست اين بازار، حمام تاريخي و زيباي اين مجموعه و 18 مغازه قرار دارند و در سمت چپ آن طاق نماهايي طراحي شده اند که منظره زيبايي را نشان مي دهند. طول اين بازار نزديک به 93 متر و عرض آن 5/75 متر است و 534/75 مترمربع مساحت دارد. در انتهاي بازار، بازار زرگري قرار داد که به قيصريه معروف است. بازار گنجعلي خان نشاني از ميراث اقتصادي اجداد 400 سال قبل ما مي باشد که جايگاه پيوند مشتري و مغازه دار شهري و روستايي، بالاشهري و پايين شهري و خريدار و فروشنده مي باشد و از ديرباز قدرتي شکست ناپذير عليه سلاطين جبار بوده است. صداي پاي رهگذران، گفت و گوي مشتريان و فروشندگان و صداي چکش مسگران، همچون نواي دلنشين، نوازشگر گوش هر شنونده مشتاقي است که آرزوي سفر به شکوفايي عصر فوي را دارد. زيرا هنوز هم ادويه و سوغاتي هاي عصر صفوي نظير پسته، حنا، زيره، کتيرا، قاووت، قالي و... در آن يافت مي شود. اين بازار هم از نظر کالبد و هم از نظر کارکرد، سرآمد همه بازارهاي کرمان مي باشد و در تلفيقي بي نظير با ساير عناصر اين مجموعه نمونه کاملي از معماري ارگانيک را به نمايش مي گذارد. در حال حاضر اين بازار، بازار بزرگ کرمان است و سبک معماري بسيار جالبي را از عصر صفوي به يادگار گذاشته است.

حمام
 

بر سر در حمام گنجعلي خان که بخشي از نقاشي هاي عهد صفوي آن به تازگي مرمت شده، کتيبه شعري به خط نستعليق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال ساخت بنا را با تبديل به حروف ابجد نشان مي دهد: « کسي نداده نشان در جهان چنين حمام» «سال 1020 هـ .ق»
در اين موزه ديدني به کمک مجسمه هاي مومو بسيار زيبا و اشيا و وسايل گوناگون، آداب و سنن اصيل و گاه فراموش شده به نمايش گذاشته شده است. سردر حمام چنان زيباست که هماهنگي خود را با بازار پرشکوه و ديگر بناهاي مجموعه به تمام معنا حفظ کرده است. اين حمام مجموعه اي از تلفيق هنر معماري و کاربرد مصالح گوناگون با فضاي مناسب است. در اين حمام همه فضاها به بلوري تراش خورده مي مانند و همچون جواهري نفيس جلوه مي کنند. حمام از چند بخش کلي تشکيل شده است: سر در ورودي، رختکن، گرمخانه، حاکم نشين و نظافت خانه.

کاروانسرا
 

بناي کاروانسرا معماري از نوع 4 ايواني دارد و در حال حاضر دانشکده هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان است.

ضرابخانه
 

بناي ضرابخانه بين سالهاي 1007 تا 1035 ساخته شده است. تزيينات داخلي بنا، گچ بري به شکل آجر کاذب است. بند آجرها رنگ اخرايي است. بنا گنبدي بلند دارد و در راس آن کلاه فرنگي قرار گرفته که تخشي از نور داخل را تامين مي کند. در کف بنا و در زير نورگير حوض مربعي شکلي قرار دارد که انعکاس نور در آن بر زيبايي بنا مي افزايد. سر در بنا کاملا ساده و تزيين آن آجر کاري گچي است. در زمان تعمير بنا تعدادي سکه مسي و قطعات فلزي متعلق به ضرب سکه به دست آمده که تاکيدي بر کاربرد بنا براي ضرابخانه است. اين بنا سال 1370 هم زمان با بزرگداشت خواجوي کرماني به عنوان موزه سکه افتتاح شد. سکه هاي ادوار مختلف تاريخ از جمله اشکانيان، ساسانيان، عرب ساساني، اموي، عباسي، تيموري، آل مظفر، آل مکرم، آق قويونلو، قراقويونلو، ايلخاني، صفوي، افشار، زنديه، قاجار، پهلوي و... همچنين اسکناسهايي از زمانهاي قاجار و پهلوي در آن وجود دارد. معماري بناي ضرابخانه از نوع چهار طاقي مي باشد.

آب ابنار
 

گنجعلي خان اين آب ابنار را به اسم پسر خود، عليمردان خان ناميده است. آب ابنار در غرب ميدان واقع شده و از طريق پلکاني سنگي به پايين (پاي آب) راه دارد. طول مخزن 19/5 متر، عرض آن 10 متر و ارتفاع آن 9 متر مي باشد و با حجم 2000 مترمکعب قادر به تامين آب مصرفي بخشي از شهر بوده و مخزن از طريق آب قنات پر مي شده است. سر در اين بنا داراي مقرنس زيباي منقوش و کتيبه هاي سنگي حکاکي شده آن به خط نستعليق مي باشد. نوع معماري اين آب ابنار از نوع دهليزي پله دار با مخزن پلان مربع مستطيل است. اين مجموعه نه تنها در کرمان که در ايران جزو آثار تاريخي منحصر به فرد است. همه اين بناها شاهکارهايي هستند که بخشي از تاريخ اين مرز و بوم را در خود جاي داده اند و بايد مورد توجه هر ايرانگردي قرار بگيرند.
منبع: اطلاعات هفتگي- ش 3399