نویسنده: سید حسین حر *

* چکیده:

نعمت های الهی در واقع منّتی از جانب خداوند متعال برای انسان هاست. که روش بهره مندی از آن توسط خداوند در قرآن و سیره پیامبر اکرم (ص) و حضرات معصومین علیهم السلام آموزش داده شده است. از جمله ی این نعمت های ارزنده که حیات هر موجود زنده ای به آن وابسته «آب» است. استفاده صحیح از نعمت بزرگ «آب» زمینه ی بهره مندی و آبادانی، شکوفایی و طراوت و پیشرفت و استقلال و ساخت ایران آباد و سرآمد و پیشتاز را به همراه دارد و هم چنین در اعتلای شخصیت و سعادتمندی جامعه تأثیر شگرفی به دنبال خواهد داشت.
این مقاله سعی دارد از یک سو به جایگاه مهم آب از دیدگاه قرآن و از دوم سو توجه به آب در سیره و سنت نبوی و حضرات معصومین علیهم السلام بپردازد و از سوم سو دستورات بهداشتی حضرات معصومین علیهم السلام در خصوص استفاده و بهره وری صحیح از آب و از چهارم سو وظایف متقابل دولت و مردم در مقابل نعمت عظیم «آب» در سال جهاد اقتصادی و در سنوات آتی را مورد پژوهش قرار دهد.
* کلید واژه: آب، حیات، آبادانی، بهداشت، صرفه جوئی، پیشرفت

* مقدمه

برای بهره وری صحیح از نعمت های الهی و منابع طبیعی از جمله «آب» که در پرتو آبادانی، شکوفایی و پیشرفت بروز پیدا می کند، نیاز به برنامه ریزی و آموزش و فرهنگ سازی از سوی دولت از یک سو و همکاری آحاد جامعه در استفاده ی بهینه از آن از دوم سو همراه با رعایت صحیح الگوی مصرف و فرهنگ صرفه جوئی، ضروری است. از بیانات مقام معظم رهبری در نوروز سال 90 باید به عنوان راهگشای پیشرفت و استقلال و سربلندی ایران اسلامی یاد کرد. یکی از سفارشات معظم له «صرفه جوئی در مصرف آب» است. بدیهی است در پرتو عمل به این دستور که برگرفته از فرهنگ قرآنی و سیره و سنت رسول الله (ص) و حضرات معصومین (علیهم السلام) است، کشور به جایگاه رفیع چه در مقطع کشاورزی و چه در حوزه ی صنعتی چه در حوزه ی تفرج و سیاحتی و چه از نظر رفاهی و اجتماعی دست خواهد یافت. و ایران به چشم انداز بیست ساله که توسط مقام معظم رهبری ترسیم گردیده، نزدیک تر خواهد شد. روش تحقیق در این مقاله که تحت عنوان «نقش آب در پیشبرد جهاد اقتصادی» است به شیوه ی کتابخانه ای با تکیه بر منابع اصلی از جمله قرآن و نهج البلاغه و کتب حدیثی و طبی ائمه بهره گرفته شده و هم چنین از منابع درجه دوم و مطالعات و تحقیقات جدید و کتب تفسیری نیز استفاده گردیده است.

* توجه به آب و منابع آن

از جمله نعمت های الهی و حیات آفرین برای تمامی موجودات «آب» است. پر واضح است که این نعمت بزرگ الهی از یک سو نقشی حیاتی در زندگی موجودات به ویژه انسان دارد و از دوم سو مایه ی آبادی و احیای زمین و رونق کشاورزی و از سوم سو به محیط زیست طراوت و نشاط ویژه ای می بخشد و افزون بر آن در مصارف صنعتی نیز کاربرد دارد. به نحوی که از عوامل مهم پیشرفت کشورها در صنعت و کشاورزی محسوب می گردد.

* اهمیت آب و منابع آن در قرآن

برای این که به اهمیت و جایگاه حیاتی «آب» واقف گردیم، ابتدا برخی از آیات نوربخش الهی را مورد بررسی و تفسیر قرار داده آن گاه به سخنان پیامبر اعظم و ائمه طاهرین علیهم السلام در این زمینه می پردازیم. یکی از مسائل بسیار مهم زیست محیطی به ویژه در عصر کنونی توجه به «آب» است که به معنای استفاده دقیق و حفاظت از منابع آب و به کمیت و کیفیت آن می پردازد. (1) به طوری که بسیاری از دانشمندان، علمای محیط زیست در این زمینه تحقیق و پژوهش کرده و با آلوده نمودن «آب» که منجر به تباهی و فرو افت کیفیت آن می شود، مخالفت کرده اند. (2) در صورتی که بیش از چهارده قرن قبل، در کتاب آسمانی قرآن و سیره نبوی و ائمه اطهار (علیهم السلام)، به نقش حیاتی «آب» و حفاظت از آن توجه عمده ای مبذول شده و از آلوده کردن (3) آب و منابع آن نهی نموده اند. قرآن در خصوص این مایه ی حیات چنین می فرماید: «... و هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم»؟ (4) (وجعلنا من الماء کلی شییء حی) حیات همه ی موجودات زنده، اعم از گیاهان و حیوانات به آب بستگی دارد، همین آبی که بالاخره مبدأ آن بارانی است که از آسمان نازل شده، افزون بر این که دانشمندان امروز معتقدند که نخستین جوانه ی حیات دراعماق دریاها (5) پیدا شده است، به همین دلیل آغاز حیات و زندگی را از آب می دانند، و اگر قرآن آفرینش انسان را از خاک می شمرد، نباید فراموش کنیم منظور از خاک همان طین «گل» است که ترکیبی است از آب و خاک (6). شایان ذکر است که طبق تحقیقات دانشمندان قسمت عمده بدن انسان و بسیاری حیوانات را آب تشکیل
می دهد (در حدود هفتاد درصد!) درحدیثی می خوانیم که شخصی از امام صادق (ع) پرسید: آب چه طعمی دارد؟ امام نخست فرمود: «به منظور یاد گرفتن سوال کن نه به منظور بهانه جویی !» سپس اضافه فرمود: «طعم آب، طعم حیات و زندگی است! خداوند می گوید: ما هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم». در واقع امام با این تعبییر زیبا می خواهد ارتباط و پیوستگی زندگی و آب را مشخص کند. (7)
باز در ارتباط با اهمیت «آب» در قرآن چنین آمده است: « ما بادها را برای تلقیح (ابرها و به هم پیوستن و بارور ساختن آن ها) فرستادیم، و از آسمان آبی نازل کردیم با آن سیراب ساختیم، در حالی که شما توانائی حفظ و نگهداری آن را نداشتید.» (8)

خداوند متعال به بیان کیفیت نازل شدن باران پرداخته می فرماید: بادها را به جریان می آوریم تا ابرها را آبستن باران کنند. و از آسمان آب نازل کردیم و از آن آب به شما نوشاندیم و به شما قدرت بخشیدیم. شما حافظ و خزانه دار باران نیستید. بلکه خداوند آن را حفظ می کند، از آسمان نازل می کند، در اعماق زمین نگهداری می کند و به اندازه ی حاجت، از چشمه ها بیرون می آورد. این کارها از قدرت بشر خارج است. (9)

شایان ذکر است که امروزه در مباحث گیاه شناسی، مسأله ی نر و مادگی در تمام گیاهان مسلم شده است. بادها در وزش خود ذراتی از گرد گل گیاه نر را به گیاه ماده منتقل می کند و آن را بارور می سازد. قرآن کریم در آیه مورد بحث از همین حقیقت پرده برداری می کند و می فرماید: ما بادها را برای کار تلقیح فرستادیم که به این وسیله باران از ابرها فرو می ریزد. این حقیقت در مباحث علمی مسلم شده که آب موجود در کره ی زمین از باران هایی جمع شده که از آسمان فرو ریخته اند. در این آیه از یک سو «مسأله ی نر و مادگی و تلقیح گیاهان» و از سوی دوم «مساله ی پیدایش آب را از باران» اثبات نموده است. (10) باز در خصوص این مایه ی حیات فرموده: «خداوند از آسمان آبی فرستاد، و زمین را بعد از آنکه مرده بود حیات بخشید در این نشانه ی روشنی است برای جمعیتی که گوش شنوا دارند!» (11) خداوند درباره ی نعمت های خود نسبت به خلق، می فرماید: خداوند از آسمان باران نازل کرد و با آب باران زمین را بعد از آنکه گیاهانش خشکیده بود، سبز و خرم ساخت. در این کار حجت و دلالتی است برای مردمی که دلائل خدا را بشنوند و درباره ی آن بیندیشند. (12) باز در ارتباط با نعمت
«آب» در قرآن چنین آمده: « ما آب فراوانی از آسمان فرو ریختیم، سپس زمین را از هم شکافتیم و درآن دانه های فراوانی رویاندیم». (13)
(انا صببنا المائ صبا) انسان در مرتبه اول برای شناسایی مبداء و معاد بایستی از طریق آثاری که در اثر مؤثر و در حادث محدث و در مخلوق خالق هویدا است، قدری تدبر و تفکر نماید و وضعیت پیدایش معاش خود را به چشم عقل بنگرد و ببیند چگونه آب باران به شدت بر زمین ریزش کرده و پس از آن زمین را شکافته و از آن گیاهان و نباتات و انواع و اقسام بیرون می آید. (14)
در آیه ی دیگری چنین آمده: «آیا ندیدند که ما آب را به سوی زمین های خشک و بی آب و علف می رانیم، و به وسیله آن زراعت هائی می رویانیم که هم چارپایانشان از آن می خورند، و هم خودشان تغذیه می کنند؟ آیا نمی بینند.» (15) طبیعت آب به مقتضای سنگینی اش ایجاب می کند که روی زمین و در گودال ها باشد، و به مقتضای روان بودنش باید در اعماق زمین فرو رود، ولی هنگامی که فرمان خدا فرا رسد طبیعت خود را از دست داده تبدیل به بخار سبکی می شود که با وزش نسیم به هر سو حرکت می کند.
شایان ذکر است، همین ابرها که بر فراز آسمانند دریاهای بزرگی از آب شیرین هستند که به فرمان خدا به کمک بادها به سوی زمین های خشک فرستاده می شوند. به راستی اگر باران نمی بارید بسیاری از زمین ها، قطره ای از آب به خود نمی دید حتی اگر فرضاً رودخانه های پر آبی وجود داشت بر آن ها مسلط نمی شد، اما اکنون می بینیم که به برکت این رحمت الهی برفراز بسیاری از کوه ها و دامنه های صعب العبور و تپه های مرتفع جنگل ها و درختان فراوان و گیاهان بسیار روئیده است، این قدرت آبیاری عجیب تنها در باران است و از هیچ چیز دیگر ساخته نیست (16) تاکنون برخی از آیات الهی در خصوص «اهمیت و جایگاه حیاتی آب» مورد بررسی و تفسیر قرار گرفت. با توجه به فزونی آیات مبارک الهی در این زمینه، تنها به یک آیه دیگر بسنده می کنیم. « و او کسی است که زمین را گسترد و در آن کوه ها و نهرهائی قرار داد و از تمام میوه ها در آن دو جفت آفرید (پرده ی سیاه) شب را بر روز می پوشاند، در این ها آیاتی است برای آن ها که تفکر می کنند.» (17)
قرآن مجید در برخی از آیات از جمله ی آیه ی فوق، هنگام یادآوری آفرینش کوه ها، از وجود نهرها و سرچشمه های بزرگ که یکی از مظاهر بزرگ خلقت و نشانه ی وجود تدبیر در عالم آفرینش هستند، سخن می گوید و دلیل این که این دو (کوه ها و نهرها) را در کنار هم ذکر می کند این است که، ریشه ی این نهرها و شط های عظیم وجود کوه هاست.
زیرا هوا در قسمت ارتفاعات بسیار سرد است و برف و باران بسان یخچال های طبیعی در آن جا ذخیره می گردد و در بسیاری از فصول سال بر اثر کاهش حرارت، پوشیده از برف و یخ است و در فصل گرما که حرارت همه نقاط نسبت به فصل زمستان تغییر می کند برف ها و یخ ها به تدریج آب شده و به صورت چشمه سارها جاری می گردند و قسمت اعظم این مایه ی زندگی، در سایه ی کوه ها تأمین می گردد. (18)

پی‌نوشت‌ها:

* مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر
1- دانیل بوتکین، شناخت محیط زیست، ص 393
2- همان منبع، ص 409- از جمله فرد دیگری که جزء محققان زیست است می گوید: ... روستاها، جنگل ها، منابع آب شیرین، آب دریا و خاک همه از عناصر محیط به شمار می روند و نابودی و تخریب آن ها هم بر زندگی اقتصادی و هم بر زندگی فرهنگی اثر منفی دارد. ر ک ژرژتومه، توسعه فرهنگی و محیط زیست، ص 38.
3- آلودگی عبارت است از هرگونه تغییر در ویژگی های اجزاء متشکل محیط به طوری که استفاده پیشین از آن ها ناممکن گردد. و به طور مستقیم و غیرمستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به مخاطره اندازد. ر ک، مینو دبیری، آلودگی محیط زیست، ص11
4- سوره ی انبیاء، آیه 30
5- از آبی که به وسیله ی برف یا باران بر سطح زمین می ریزد مقداری جذب زمین و مقداری جاری شده وارد رودخانه و جویبارها می گردد. این آب ها سرانجام به دریاها و اقیانوس راه می یابند و مجدداً تبخیر شده وارد جو می شوند و دوباره به صورت باران یا برف به زمین بر می گردند و این گردش «چرخه ی آب» نام دارد تکرار می شود. ر ک، هیئت مؤلفان، زیست شناسی عمومی ص 259
6- جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج 13، ص396
7-همان منبع، ص 396، 397
8- سوره حجر، آیه 22
9- طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج 13، ص 179. الطوسی، التبیان، ج6، ص 328
10- طباطبائی، تفسیر المیزان، ج12، ص 213
11- سوره نحل، آیه 65
12- تفسیر مجمع البیان، ج13، ص 285. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج 12 ص 55.
13- سوره عبس، آیات 25 تا 27.
14- بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در علوم قرآن، ج 4 ص 11، الطوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 274
15- سوره الم سجده، آیه 27
16- جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج 17، صص 174، 175
17- سوره رعد، آیه 3
18- سبحانی، قرآن و اسرار آفرینش (تفسیر سوره ی رعد) ص 88