نویسنده: فاطمه کریمی
پرسش و پاسخ‌هایی پیرامون بهشت و بهشتیان
پاداش عظیم ابرار چیست و چه خصوصیاتی دارد؟
در سوره مبارکه دهر ضمن بیان احوالات متقّین از پاداش عظیم آنان یاد می‌کند و می‌فرماید: «اِنّ الابرار یشربون من کأس مزاج‌ها کافوراً» (1): نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است و این شراب طهور بهشتی بسیار معطر و خوشبوست که هم ذائقه از آن لذت می‌برد و هم شامه؛ و در آیه بعد اعلام می‌دارد که نیکان از هرجا که اراده کنند این چشمه را جاری می‌سازند، «عیناً یشرب بها عبادالله یفجرونها تفجیرا» (2): این چشمه چنان در اختیار و اراده ابرار و عباد الله است که هر جا اراده کنند از همانجا سر بر می‌آورد.در روایتی از امام محمد باقر (ع) است که در توصیف این چشمه می‌فرمایند: «هی عین فی دار النبی تفجر الی دور الانبیاء و المؤمنین» (3) این چشمه ای است در خانه پیامبر اسلام (ص) که از آنجا به خانه سایر مؤمنین و انبیاء جاری می‌شود. همانگونه که در دنیا چشمه های علم و رحمت از خانه پیامبر اکرم به سوی بندگان خدا و نیکان سرازیر است در آخرت که تجسم بزرگی از این برنامه است چشمه شراب طهور از همین بیت وحی می‌جوشد و به خانه های مؤمنین سرازیر می‌شود.
امتیاز باغهای بهشت از جهت چشمه های آن چیست؟
در آیات مختلف قرآن اشاره به چشمه های فراوان در باغهای بهشت شده است از جمله: «انّ المتقّین فی جنّات و عیون» (4): متقین در باغهای بهشت در میان چشمه‌ها قرار دارند. در جای دیگر می‌فرماید: «و بشّر الذین امنوا و عملوا الصالحات اَنّ لهم جنّات تجری من تحتهم الانهار» (5): به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند بشارت بهشتی را بده که در آن درختانی است و در زیر درختانش چشمه‌ها و نهرها جاری است، درست است که باغ طبیعتاً دارای نهرهای آب است، اما لطفش در این است که چشمه‌ها از درون خود باغ بجوشد و درختان را سیراب کند و این امتیازی است که باغهای بهشت دارد و نه یک نوع چشمه بلکه انواع مختلفی از چشمه‌ها در آن موجود است.نهرهای چهارگانه جاری در بهشت چه نام دارد و دارای چه خصوصیاتی است؟
در توصیف نهرهای جاری در بهشت در سوره مبارکه محمد (ص) آمده است: «مثل الجنه التی وُعد المتّقون فیها انهار من ماءٍ غیر آسن و انهار من لبن لم یتغیّر طعمه و انهار من خمر لذه للشاربین و انهار من عسل یصفی» (6):توصیف بهشتی که به پرهیزکاران و عده داده شده چنین است که در آن نهرهائی از آب صاف و خالص است که بدبو نشده و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته و نهرهایی از شرابی طهور که مایه لذت نوشندگان است و نهرهایی از عسل مصفّی است.از خصوصیات این نهرها بدبو نبودن و نشدن و فاسد نشدن است. چرا که در آنجا جای فساد و تباهی نیست و مواد غذایی بهشتی با گذشت زمان دگرگون نمی‌شود و این عالم دنیاست که به خاطر وجود انواع میکروبهای مخرب مواد غذایی به سرعت به سوی فساد می‌رود. در نتیجه چهار نهر اعم از آب خالص و شیر و شراب طهور و عسل مصفی با ویژگی خاص خودش در بهشت موجود است.
آیا در بهشت آبشار هم وجود دارد؟
آبشارهای بهشتی چگونه است؟ در آیات متعدد قرآن در توصیف بهشت و خصوصیات آن سخنان فراوانی به میان آمده است از جمله آبشارهای بهشتی، چنانچه می‌فرماید: «و ماء مسکوب» بهشتیان در کنار آبهایی آبشار مانند به سر می‌برند. مسکوب از ماده سکب به معنی ریزش است و ریزش آب از بالا به پایین به صورت آبشار بهترین منظره را ایجاد می‌کند و زمزمه های آن گوش جان را نوازش می‌دهد و منظره های آن چشم را فروغ می‌بخشد و این امر یکی از مواهب بهشتیان قرار داده شده است.نام چشمه های بهشتی چیست و ویژگیهای آن چه می‌باشد؟
در سوره مبارکه قرآن از چشمه های فراوان بهشتی یاد شده است. از جمله «فیهما عینان تجریان» (7): در آن دو بهشت دو چشمه به طور مداوم جریان دارد در ذیل تفسیر آیه شریفه برخی مفسرین عقیده دارند که این دو چشمه یک «سلسبیل» و دیگری «تسنیم» است و برخی دیگر می‌فرمایند یکی از این دو چشمه «شراب طهور» و دیگری چشمه «عسل مصفی» می‌باشد.در آیه دیگر اشاره به جوشش و فوران دائمی این چشمه‌ها دارد و می‌فرماید: «فیهما عینان نضّاختان» (8): در آنجا دو چشمه در حال فوران است.
در سوره مبارکه دهر در خصوص احوالات بهشتیان می‌فرماید: «ویسقون فیها کاساً مزاج‌ها زنجبیلا عیناً فیها تسّمی سلسبیلا» (9) بهشتیان در آنجا از جامهایی سیراب می‌شوند که لبریز از شراب طهوری است که با زنجبیل آمیخته است و از چشمه ای است در بهشت، که نامش سلسبیل است.
بسیاری از مفسران تصریح کرده‌اند که اعراب جاهلی از شرابهایی که آمیخته با زنجبیل بود لذت می‌بردند زیرا که تندی مخصوصی به شراب می‌داد و قرآن در اینجا از جامهایی سخن می‌گوید که شراب طهورش با زنجبیل آمیخته است البته بدیهی است که میان این شرابهای دنیا و آن شراب تفاوت بسیار زیاد است.
و سلسبیل نوشیدنی بسیار لذیذی را می‌گویند که به راحتی در دهان و در گلو جاری می‌شود و کاملاً گوارا است؛ و برخی دیگر از مفسرین می‌گویند که از ماده تسلسل گرفته شده که به معنی حرکت پی در پی است در نتیجه این چشمه دائماً در حال حرکت و روان بودن است.
چشمه دیگری که آیات الهی سرّ آن را آشکار می‌کنند چشمه تسنیم است که می‌فرماید: «و مزاجه من تسنیم عیناً یشرب بها المقربون» (10): این شراب طهور ممزوج با تسنیم است همان چشمه ای که مقربان از آن می‌نوشند.
از این آیات استفاده می‌شود که تسنیم برترین شراب طهور بهشتی است که مقربان به طور خالص از آن می‌نوشند و با توجه به لغت تسنیم که ریزش از بالا به پایین است نتیجه می‌گیریم که، این چشمه از بالا به پایین فرو می‌ریزد و برخی از مفسرین معتقدند که به خاطر آن است که این چشمه مخصوص در طبقات بالای بهشت قرار دارد.
برخی دیگر گفته‌اند شرابی است که از آسمان بهشت فرو می‌ریزد. در سوره مبارکه انسان اشاره به یکی دیگر از چشمه های بهشتی دارد و می‌فرماید: «اِنّ الابرار یشربون من کأس کان مزاج‌ها کافورا عیناً یشرب بها عبادالله یفجرّونها تفجیراً» (11): نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است و این چشمه شراب طهور که بندگان خدا از آن می‌نوشند آن را از هر جا بخواهند جاری می‌سازند در واقع چنان در اختیار ابرار است که هر جا اراده کنند از همانجا سر برون می‌آورد.
شرابهای بهشتی دارای چه ویژگی است؟
در ذیل تفسیر آیه مبارکه «باکواب و اباریق و کأس من معین» (12) می‌فرماید:نوجوانان زیبای بهشتی با قدح‌ها و کوزه‌ها و جامهای پر از شراب طهور که از نهرهای جاری بهشتی برداشته شده در اطراف بهشتیان می‌گردند و آنان را سیراب می‌کنند اما نه شرابی که عقل و هوش را ببرد و مستی آورد بلکه هنگامی که بهشتیان آن را می‌نوشند و نه درد سر می‌گیرند و نه مست می‌شوند «لایصدّعون عنها و لا ینزفون» (13) و تنها یک حالت نشئه روحانی توصیف ناپذیر به آن‌ها دست می‌دهد که تمام وجودشان را در لذتی بی نظیر فرو می‌برد.ویژگی دیگری که آیات به آن اشاره دارد معطر بودن آن است چنانکه می‌فرماید: «اِنّ الابرار یشربون کان مزاج‌ها کافورا» (14): نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است و یا درجای دیگر اشاره به طعم خوش آن دارد و می‌فرماید: «ویسقون فیها کأساً مزاج‌ها زنجبیلا» (15): بهشتیان از جامهایی سیراب می‌شوند که لبریز از شراب طهوری است که با زنجبیل آمیخته است و این شراب تندی خاصی دارد. (بسیاری از مفسران بیان کرده‌اند که اعراب از خوردن شرابهایی که با طعم و تندی زنجبیل بوده است بسیار لذت می‌بردند).
از همه مهم‌تر این است که ساقی این بزم روحانی خداست و بهشتیان از دست قدرت او و از بساط لطف و مرحمتش بر می‌گیرند و می‌نوشند و مست عشق و معرفت او می‌شوند و «سقاهم ربّهم شراباً طهوراً» (16).
انواع شرابهای بهشتی چیست؟
همانطور که از تفسیر آیات بر می‌آید شرابهای بهشتی انواعی دارد بعضی در نهرها جاری است که در آیات متعددی از آن به آن اشاره شده است از جمله: «و مزاجه من تسنیم عیناً یشرب بها المقربون» (17).این شراب طهور ممزوج با تسنیم است همان چشمه ای که مقربان از آن می‌نوشند و این چشمه از بالای بهشت به پائین در جریان است و یا در آیه دیگر می‌فرماید: «فیهما عینان نضّاختان» (18) در آن دو باغ بهشت دو چشمه در حال فوران و جریان است.
و بعضی در ظرف‌های سربسته و مُهر شده است چنانچه درآیه شریفه می‌فرماید: «یسقون من رحیق مختوم ختامه مسکٌ و فی ذلک فلتینافس المتنافسون» (19): ابرار از شراب زلال دست نخورده سربسته ای سیراب می‌شوند و مهری بر آن نهاده شده که از مشک است و در این نعمت‌ها باید راغبان پیشی گیرند.
چه کسانی در قیامت از رحیق مختوم (شراب طهور معطر و خوش طعم) می‌نوشند؟
در ذیل تفسیر آیه مبارکه «یُسقون من رحیق مختوم» آن‌ها از شراب زلال دست نخورده سربسته ای سیراب می‌شوند (20). آمده است: پیامبر اکرم (ص) به حضرت علی (ع) فرمودند: «یا علی من ترک الخمر لله سقاه الله من الرحیق المختوم»: ای علی کسی که خمر و شراب را به خاطر خدا ترک گوید خداوند او را از شراب زلال دربسته مهر شده با مشک بهشتی سیراب می‌کند (21) و باز نبی اکرم (ص) می‌فرمایند حتی اگر شراب دنیا را برای غیر خدا نیز ترک گوید (برای حفظ جان) خداوند او را از شراب طهور در قیامت می‌نوشاند (22) و نیز در روایتی از امام علی بن الحسین (ع) آمده است: «من سقی مؤمناً من ظماء سقاه الله من الرحیق المختوم» کسی که شخص مؤمن تشنه ای را سیراب کند خداوند او را از رحیق مختوم سیراب خواهد کرد (23)؛ و در حدیث دیگری آمده است: «من صام لله فی یوم صائف سقاه الله من الظماء من الرحیق المختوم» کسی که در روز گرم تابستان روزه بدارد خداوند او را از تشنگی روز قیامت با رحیق مختوم سیراب می‌کند (24).ظروف آب بهشتیان چگونه است؟
در سوره مبارکه غاشیه می‌فرماید: «و اکواب موضوعه» قدحهای زیبا و جالبی در کنار این چشمه‌ها گذارده شده است (25)، نظر به اینکه استفاده از آن چشمه های گوارا و شرابهای طهور بهشتی نیاز به ظرف دارد ظروفی در کنار چشمه‌ها قرار دارد و هر زمان بهشتیان اراده کنند قدح‌ها از چشمه‌ها پر می‌شود و در برابر آنان قرار می‌گیرد تازه به تازه می‌نوشند و سیراب می‌شوند، «اکواب» جمع «کوب» به معنی قدح و ظروف دسته دار است.در آیه ای دیگر به توصیف ظروف دیگر آبخوری می‌پردازد و می‌فرماید: «یطوف علیهم ولدان مخلدون باکواب و اباریق و کاس منمعین» گرداگرد بهشتیان نوجوانانی هستند که همیشه طراوت جوانی را دارند در حالی که قدح‌ها و کوزه‌ها و جامهایی پر از شراب طهور در دست دارند (26).
«اباریق» به معنی ظروفی است که دارای دسته و لوله جهت ریختن مایعات است و «کاس» هم به معنی جام پر از شراب می‌باشد.
آیا پذیرایی کنندگان در بهشت غیر از خدمتگزاران هستند؟
در میهمانی‌ها برای تکمیل پذیرایی و احترام از مهمان‌ها، افراد محترمی حضور دارند که مهمان‌ها را دعوت به غذا و میوه و... می‌کنند و این‌ها غیر از خدمتکارانند تا لطف و شکوه خاصی به مجلس داده شود و میهمانان نیز با احترام بیشتری مورد توجه قرار گیرند. از آیات قرآن استفاده می‌شود که این معنی در مورد بهشتیان از طرف فرشتگان و خازنان بهشت انجام می‌گیرد و آن‌ها بهشتیان را تعارف به بهره گیری از نعمات می‌کنند. در سوره طور می‌فرماید: «کلوا و اشربوا هنیأً لکم به ما کنتم تعملون» (27) بخورید و بیاشامید گوارا، در برابر اعمال صالحی که انجام می‌دادید. در جای دیگر نیز می‌فرماید: «کلوا و اشربوا هنیأً به ما اسلفتم فی الایام الخالیه» (28): بخورید و بنوشید گوارا، در برابر اعمال نیکی که انجام دادید؛ لذا در زمانی که خدمتکاران در گرد بهشتیان می‌چرخند و پذیرایی می‌کنند بهشتیان از سوی مقامات دیگری هم مورد لطف و عنایت واقع می‌شوند و از آن‌ها خواسته می‌شود که از نعمات بهره گیرند و استفاده کنند.درخت «سدر» بهشتی دارای چه خصوصیاتی است؟
یکی از مواهبی که اصحاب یمین در بهشت دارند قرار گرفتن در زیر سایه درختان سدر است و در ذیل تفسیر آیه مبارکه «فی سدر مخضود» (30) خصوصیات این درخت مطرح می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید: اصحاب یمین و مؤمنین در زیر سایه درختان سدر بی خار قرار دارند. درخت سدر طبق نظر بسیاری از مفسیرین درختی است تناور که بلندیش گاهی به چهل متر می‌رسد و تا دو هزار سال عمر می‌کند لذا سایه ای بسیار سنگین و لطیف دارد و تنها عیب این درخت این است که خار دارد لذا قرآن کریم با توصیف «مخضود» این عیب را از درختان سدر بهشتی بر می‌دارد چرا که مخضود به معنی بدون خار است.و در روایتی از پیامبر اکرم (ص) است که در ذیل توضیح و تفسیر درخت سدر می‌فرمایند: خداوند می‌فرمایند «فی سدر مخضود» یعنی خارهای آن را قطع کرده است؛ و بجای هر خار میوه ای قرار داده که هر میوه ای هفتاد و دو رنگ ماده غذائی دارد که هیچیک شباهتی به دیگری ندارد (31).
درخت طوبی چگونه درختی است؟
«طوبی» مؤنث «اطیب» یعنی پاکیزه تر و حلال‌تر. طوبی صفت درختی است از درختان بهشتی که به لحاظ عظمت و داشتن ویژگیهای منحصر به فرد از درختان مشهور بهشتی است؛ و عظمتش تمام بهشت و بهشتیان را فرا گرفته و خانه و غرفه ای نیست که شاخه ای از این درخت در آن نرفته باشد و این درخت محصول کار مشترک تمام مؤمنین است، مؤمنین که جوهره اصلی اعمالشان ولایت خداوند و رسول خدا (ص) و ائمه (ع) است. همانطور که رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: همانا در بهشت درختی است که «طوبی» نام دارد. در بهشت هیچ خانه ای نیست که شاخه ای از شاخه های این درخت در آن نباشد. میوه‌اش، شیرین‌تر از عسل و نرم‌تر از کره است. ریشه این درخت در خانه من است و فرع آن در خانه علی ابن ابیطالب است (32). «اِنّ فی الجنّه لشجره یقال لها طوبی، ما فی الجنّه دار الاّ فیها عضن من اعضانها، احلی من الشهید، و الین من الزبّد. اصل‌ها فی داری و فرع‌ها فی دار علیّ بن ابیطالب (ع) » و همچنین پیامبر در روایتی دیگر از خصوصیات این درخت می‌فرمایند: «طوبی درختی است در بهشت که خداوند آن را با دست رحمت خود غرس نموده و از روح خود به آن دمیده است، از این درخت زینت‌ها و میوه های خوشگوار می‌روید که بر دهان اهل بهشت بسیار نزدیک و در دسترس است و شاخه‌هایش از پشت دیوارهای بهشت پیداست» (33).سایه درخت طوبی چگونه است؟
پیامبر اکرم (ص) در تفسیر آیه شریفه «وظلٍّ ممدود» (33) فرمود (34): در وسط بهشت سایه گسترده ای است که اگر سواره ای این سایه را بپیماید گویی یک مسیر صد ساله را پیموده و تازه نتوانسته است به آخرش برسدو این است همان قول خدای تعالی که فرمود و ظلّ ممدود.میوه های درخت طوبی دارای چه خصوصیتی است؟
صحابه رسول اکرم (ص) از حضرتش درباره تفسیر آیه «لا مقطوعه و لا ممنوعه» (35) سؤال کردند ایشان فرمودند (36): میوه این درخت طعام و میوه بهشتیان است، درون این میوه طعم و رنگ صد نوع میوه دنیا وجود دارد که نه کسی آن را دیده و نه شنیده است. هر میوه ای که چیده می‌شود بلافاصله یک میوه دیگر جایش می‌روید و این همان است که خداوند فرمود: «لا مقطوعه و لا ممنوعه» و میوه‌اش شیرین‌تر از عسل و نرم‌تر از کره است.خداوند درباره خصوصیات درخت طوبی چه می‌فرماید؟
روایتی است از رسول اکرم (ص) که فرمودند: «حضرت عیسی (ع) از خداوند خواست که درخت طوبی را به او معرفی نماید. خدا به او فرمود: طوبی درختی است در بهشت که خودم آن را با دست رحمت خود غرس نمودم، این درخت سایه‌اش تمام بهشت و بهشتیان را می‌پوشاند. ریشه این درخت از» رضوان (از اسماء الهی) است. آبش از چشمه «تسنیم» (خوشگوارترین چشمه بهشتی) و خشکی‌اش، خشکی کافور، و طعمش طعم زنجبیل است.آیا در بهشت خورشید و آفتابی وجود دارد؟
در ذیل تفسیر آیه مبارکه «و ظل ممدود» سایه کشیده و گسترده در بهشت موجود است، آمده است: این سایه گسترده حالتی شبیه بین الطلوعین را به وجود می‌آورد و سایه همه جا را فراگرفته است و در حدیثی در روضه کافی این معنی از پیغمبر گرامی اسلام نقل شده است (37).غرض این است که حرارت آفتاب هرگز بهشتیان را متألم و ناراحت نمی‌کند لذا خورشید و آفتابی وجود دارد اما آن تبعات دنیوی را ندارد و بهشتیان دائما در سایه های مطبوع و گسترده روح افزا به سر می‌برند.
لباسهای بهشتیان چگونه است؟
در وصف حال بهشتیان در سوره مبارکه واقعه سخن به میان می‌آید و ازجمله به لباسهای زیبای آن‌ها اشاره می‌کند و می‌فرماید «یلبسون من سندسٍ و استبرق متقابلین» (38). آن‌ها لباسهایی از حریر لطیف و نازک و ضخیم می‌پوشند و در برابر یکدیگر برتختها جای دارند. سندس به پارچه های ابریشمین نازک و لطیف می‌گویند و بعضی قید زربافت را نیز به آن افزوده‌اند و استبرق به معنی پارچه های ابریشمی ضخیم می‌باشد در آیه دیگری تأکید بر این مطلب دارد و می‌فرماید «عالیهم ثیاب سندس خضر و استبرق» بر اندام آن‌ها لباسهایی از حریر نازک سبز و از دیبای ضخیم می‌باشد (39).چرا رنگ سبز برای لباسهای بهشتیان انتخاب شده است؟
انتخاب رنگ سبز برای لباسهای بهشتیان به خاطر آن است که رنگی است بسیار نشاط آفرین، همانند برگهای زیبای درختان و یادآورد حیات طراوت و شادابی است و انواع و اقسام رنگ سبز، خود دارای لطفی است.آیا در بهشت گرما و سرما وجود دارد؟
با توجه به آیاتی که در مورد لباسهای بهشتیان است و آن‌ها را با ویژگی ضخیم و نازک مطرح می‌نماید چنین به نظر می‌آید که بایستی در بهشت هم گرما و سرمای شدیدی وجود داشته باشد، ولی این طور نمی‌باشد و گرما و سرمای شدید در آنجا وجود ندارد، تا به وسیله پوشاندن لباس دفع شود بلکه این‌ها اشاره به لباسهای متنوع و گوناگون بهشتی است و این الفاظ و کلمات ماکه برای رفع حاجت در زندگی روزمره دنیا وضع شده قادر نیست مسائل آن جهان بزرگ و کامل را توصیف کند بلکه فقط می‌تواند اشاراتی به آن باشد.وسایل زینتی بهشتیان چیست؟
در آیات مختلفی از قرآن کریم از وسایل زینتی بهشتیان مطرح شده است مانند: «وحلّوا اساور من فضّه» (40) آن‌ها (بهشتیان) با دستبندهایی از نقره تزیین شده‌اند نقره هائی شفاف که همچون بلور می‌درخشد و از یاقوت و درّ و مروارید زیباتر است؛ و در آیه ای دیگر می‌فرماید: «یحلّون فیها من اساور من ذهب» بهشتیان با دست بندهایی از طلا تزیین می‌شوند.چگونه دستبند طلا و نقره که زینت زنانه محسوب می‌شود برای مردان بهشتی ذکر شده است؟
پرواضح است که در بسیاری از محیط‌ها زینت طلا و نقره هم برای مردان است و هم برای زنان. البته در اسلام زینت آلات برای مردان تحریم شده است ولی در بعضی از جوامع نشانه برتری و عظمت مردان است چنانچه در سوره مبارکه زخرف از قول فرعون نقل شده «فلولا القی علیه اسوره من ذهب» (41): چرا به موسی دستبندهایی از طلا داده نشده است؟ و از این آیه بر می‌آید که دستبند طلا برای مردان در محیط مصر نشانه عظمت محسوب می‌شد. مضافاً براینکه برای بیان نعمتهایی بهشتی الفاظ معمولی در این دنیا هرگز کافی نیست لذا چاره ای نیست جز اینکه با همین الفاظ اشاراتی برآن نعمتهای عظیم آخرت شود.
پی نوشت ها :
1- دهر / 5.
2- دهر / 6.
3- تفسیر نور الثقلین، ج 5، ص 477؛ روح المعانی، ج 29، ص 155؛ تفسیر نمونه، ج 25، ص 350.
4- ذاریات / 15.
5- بقره / 25.
6- محمد / 15.
7- رحمن / 50.
8- رحمن / 66.
9- انسان / 18.
10- مطففین / 27 و 28.
11- انسان / 6 و 5.
12- واقعه / 18.
13- واقعه / 19.
14- دهر / 5.
15- دهر / 17.
16- دهر / 21.
17- مطففین / 28 و 27.
18- رحمن / 66.
19- مطففین / 25 و 24.
20- مطففین / 25.
21- نورالثقلین، ج 5، ص 534، حدیث 37.
22- نورالثقلین، ج 5، ص 534، حدیث 37.
23- نورالثقلین، ج 5، ص 534، حدیث 35.
24- مجمع البیان، ج 10، ص 456.
25- غاشیه / 14.
26- واقعه / 17 و 18.
27- طور / 19.
28- حاقه / 24.
29- واقعه / 28.
30- روح المعانی، ج 27، ص 120؛ المنثور، ج 6، ص 156؛ تفسیر نمونه، ج 23، ص 221.
31- بحار الأنوار، ج 8، باب الجنه و لعنیمها، ص 151، ح 90.
32- بحار الأنوار، ج 8، باب الجنّه و لعنیمها، ص 174، ح 90.
34- واقعه / 30.
33- بحار الأنوار، ج 8، ص 137.
33- واقعه / 33.
34- بحار الأنوار، ج 8، ص 138.
35- نورالثقلین، ج 5، ص 216.
36- واقعه / 53.
37- انسان / 21.
38- انسان / 21.
39 - زخرف / 53.
