نگاهی به صفرا در طب سنتی

چکیده:

مربوط به کبد است که در ارکان طبیعت آتش و در فصول سال از آن به تابستان یاد می‌کنند. صفرا به دو گونه طبیعی و غیر طبیعی است که طبیعی آن در کبد تولید می‌شود که با جریان خون همراه می‌شود و بخشی دیگر به کیسه صفرا سرازیر می‌شود. این صفرا با خوردن گرمی جات و به وجود آمدن پدیده ها و دوران‌های مختلف زندگی افزایش می‌یابد. این افراد بدنی ورزیده و بدون چربی دارند، با موهایی خرمایی و چشمانی تیز بین و شنوایی قوی و اشتهایی کم و عصبانیتی آنی و انرژی فراوان و جدیتی کوبنده و شجاعتی نگران کننده و پوستی زرد رنگ که با جوش‌ها و آکنه های نوک سفید مزیّن شده است. از علائم غلبه آن تشنگی مفرط و بی اشتهایی بسیار است که برای کم کردن آن (صفرا) با نوشیدنی‌های خنک مثل عرق کاسنی و شاهتره و کم کردن ادویه جات و گرمی جات و استفاده از مواد غذایی که طبع خنک و سرد دارند تا دچار بیماری‌های پوستی و عصبی و کبدی و قلبی نشوند.
کلید واژه: گرما، نفوذ، سرعت، کبد، عصبانیت، لاغری، دلهره.
مقدمه: خداوند حکیم طبیعت را از چهار عنصر خلق کرد؛ یعنی آب و آفتاب و باد و خاک؛ این چهار عنصرند که مبنای خلقت همه چیز در عالم شده اند. از آن جمله گیاهان؛ بدین صورت که با فتوسنتز گیاهی، در آن مواردی همچون گلوکز، سلولز، پروتئین، چربی، آب و دی اکسید کربن ایجاد می‌شود و وقتی شما آن گیاه را می‌خورید، مواد سوخت و ساز بدن خود را تأمین کرده‌اید، حال برخی از گیاهان یا میوه ها در امتداد فتوسنتز گرمای بیشتری گرفته اند و به این جهت گرمای بیشتری در خود جمع نکرده اند؛ این‌ها در بدن صفرا تولید می‌کنند، مانند: انجیر، گردو و ... و برخی از آب بیشتر بهره برده اند و زیاد کننده بلغم اند، مانند هندوانه، خیار، سیب، خرفه و ... و دسته سوم عنصر وجودیشان اکسیژن است و دم بیشتری تولید می‌کند مانند: انگور، طالبی، گل گاو زبان و ... و برخی خاک در آن‌ها بیشتر نفوذ کرده و در بدن بیشتر سودا تولید می‌کنند مانند عدس، ماش، و ... و امّا آنچه در این مقاله ارائه شده طبع صفراوی آفتاب گونه تابستان گریز است که امید است خوانندگان عزیز بعد از مطالعه، آن را خصوصیات جسمی و روانی و روحی خود بسنجند تا نسبت به طبع خود بیشتر آشنا شده و سعی در تعادل ان در خود نمایند؛ کار صفرا حرکت و حرارت است که خون را لطافت می‌بخشد (5) و در مجاری تنگ نفوذ می‌کند و به جریان خون کمک می‌کند (6) و این خون رسانی به اندام‌های ریز بافت روح باصره به افراد صفرایی یا اشخاص غیر صفرایی که غلبه صفرا دارند می‌شود.

صفرا چیست؟

مایعی زرد رنگ که از سه جزء دیگر (سودا، بلغم، دم) سبک‌تر است و روی خون فرار می‌گیرد و طبعی گرم و خشک دارد (1). حقیقت صفرا مربوط به کبد است. مهم ترین ترشح خارجی صفرا و ترشح داخلی آن، کلسترول می‌باشد. این ماده در خون اشخاص عادی 70/1 تا 2 گرم، ولی در اشخاص صفراوی مزاج در حال معمولی و سلامت 3 گرم در یک لیتر خون است (2).البته به صورت ریشه ای تر می‌توان گفت هر گاه فعل و انفعالات غدد و اعصاب نباتی زیاد شود، سوخت و ساز زیاد می‌شود، در نتیجه متابولیسم بازال بالا می‌رود و در نتیجه انرژی بدن زیاد می‌گردد، این علت اصلی مکانیزم طبع صفراوی است (3). طبع صفراوی گرم هستند (4). AB خشک است که در عناصر طبیعت آتش است؛ تابستان فصل مربوط به صفراوی است و از نظر گروه خونی معمولاً

کار صفرا

کار صفرا حرکت و حرارت است که خون را لطافت می‌بخشد (5) و در مجاری تنگ نفوذ می‌کند و به جریان خون کمک می‌کند (6) و این خون رسانی به اندام‌های ریز بافت روح باصره به افراد صفرایی یا اشخاص غیر صفرایی که غلبه صفرا دارند می‌شود. صفرا از بالا رفتن تری گلیسرید و کلسترول جلوگیری می‌کند، همچنین صفرای منتشر شده موجب فشار خون پایین می‌شود و مرض دیابت در صفراوی‌ها کمتر است؛ و امّا نکته حائز اهمیت‌تر اینجاست؛ اگر رطوبت در صفراوی‌ها افزایش یابد باعث می‌شود که ابتدا تری گلیسرید و سپس کلسترول و بعد فشار خون بالا رود. در واقع هنگامی هم که صفراوی‌ها در سن سردی قرار بگیرند فشار خون می‌گیرند یا اینکه در استرس گرمی قرار بگیرند داستان این صفرا دراز است آنجا که باعث جنون و دو شخصیتی (اخوینی می‌گوید این افراد دیوانگان خندان هستند) می‌شوند.

انواع صفرا

صفرا دو گونه است: طبیعی و غیر طبیعی.
صفرای طبیعی، کف خون می‌باشد که رنگ سرخ خالص است، سبک و تیز (گرم) است. هر گاه صفرا، گرم‌تر باشد سرخی بیشتری دارد؛ آنگاه که صفرای طبیعی در کبد تولید می‌یابد، دو بخش می‌گردد؛ بخشی از آن با خون جریان می‌یابد، بخش دیگر به کیسه صفرا، سرازیر می‌شود. آن بخش از صفرا که با خون همراه است، دو جنبه ضروری و انتفاعی دارد؛ جنبه ضروری وجود صفرا با خون، آمیزش آن با خون برای تغذیه اعضایی است که سزاوار بهره‌وری از صفرای نیک اند. مانند: ریه؛ جنبه انتفاعی همراهی صفرا با خون، ایجاد رقت و لطافت در خون برای سهولت عبور جریان خون در مجاری تنگ است؛ و امّا آن بخش که پالایش یافته و جذب زهر (کیسه صفرا) شده هم دو جنبه دارد؛ ضروری و انتفاعی. امّا جنبه ضروری همه بدن را از جریان صفرای اضافی در آن پاک‌سازی می‌کند؛ و به اعتبار عضوی خاص تغذیه کیسه صفرا است.
وجه انتفاعی ذخیره صفرا (زهره) دو چیز است:
1- شست و شوی روده از مدفوع و بلغم چسبنده است. 2-گزش و تحریک روده و ماهیچه مقعد، تا احساس به دفع پیدا کند.
- صفرای غیر طبیعی دو گونه است:
الف خروجش از صفرای طبیعی به سبب اختلاط با ماده بیگانه است که آن صفرای آمیخته با بلغم است که بیشتر در کبد تولید می‌شود و بعضاً صفرایی است که با سودا آمیخته می‌شود که صفرای محترقه (سوخته) می‌نامند.
ب خروجش از صفرای طبیعی به سبب تغییر در گوهر خود (نه اختلاط) که دو گونه است:
1 آنکه بیشتر در کبد به وجود می‌آید. 2 آنکه بیشتر در معده به وجود می‌آید (7).

عوامل افزایش صفرا و بحران صفراوی:

1 .خوردن گرمی جات خصوصاً ادویه جات 2 .پدیده بلوغ برای نوجوانان 3 .پدیده ازدواج 4. پدیده باردار شدن 5 .پدیده زایمان 6 .شنیدن ناگهانی خبر 7 .پدیده یائسگی 8 .بلند کردن هالتر 9 .مسابقه و رقابت در ورزش‌ها و ... همگی جزو بحران‌های صفراوی حساب می‌شوند که پیدایش هر کدام از دوران زندگی یا افعال مختلف فوق به ناگهان مقادیر زیادی صفرا را وارد خون کرده و شخص را دچار یک نوع التهاب حرارتی شدید می‌کنند. غذاهایی که متناسب طبع صفراوی و اصلاح این افراد می‌شود: گوشت خروس، ماهی، گوساله، ماست و میوه‌هایی چون آلو، کاهو، زرد آلو، هندوانه، اسفناج، کدو، خیار، انار، شفتالو و ...(22) و خوردنی‌هایی که حالت اسیدی دارند و ترشی جات طبیعی مانند: لیمو ترش زرشک، نارنج، گریپ فروت با عسل، ترنجبین، شیر خشت، کیوی، تمبر هندی به صورت دم کرده، لیمو ترش، پرتقال، نان جو و آش جو؛

خصوصیات اندامی صفراوی مزاجی‌ها:

1 .باریک اندام که نمی‌توانیم او را چاق کنیم (8). 2 .اگر صفرا کاهش یابد و بلغم افزایش
یابد ابتدا شکم و باسن چاق می‌شود. 3 .معمولاً قد بلند می‌شوند. 4 .در سن سردی اندام‌های میانی چاق می‌شوند.5. افراد صفرا وی اگر سرد شوند هیکلشان گلابی شکل می‌شود. 6 .ساق پایشان باریک است و اگر گوشتالو شود به علت تجمع بلغم است (9). 7 .عضلات صفراوی‌ها کشیده و باریک است (10).

صفرا و اعصاب و روان:

1 شخص صفراوی اندام‌های میانیش گرم است. 2 .سر از اندام‌های میانی گرم‌تر است. 3 .شخص صفراوی پر انرژی است. 4 .عصبانیت آنی دارد. 5 .سر درد در جلوی سر که یکجا قرار ندارند. 6 .حاضر جواب هستند. 7 .شخص صفراوی پر انرژی است. 8 .همیشه کارهای نیمه کاره دارند، یعنی هر دم روی یک شاخه اند (خلق گنجشکی). 9 .بی قراریشان در هوای گرم بیشتر است (11)، چنانچه در معرض آفتاب یا گرما قرار بگیرند، ترشح خارجی صفرایشان زیاد و ایجاد خفقان، کلافگی و عطش و سرگیجه و بی تابی و ترس برایشان می‌شود و از طرف دیگر چون هیپوفیز بیشتر متوجه کبد شده و ترشحات دیگر خود را از دست می‌دهد، حافظه کم شده و باعث فراموشی و حواس پرتی می‌گردد (12). 10. استقبال از سرما (فصل زمستان برایشان بهتر است). 11. زیاد در حمام نمی‌مانند (از زیاد ماندن در حمام بدشان می‌آید). 12 .درگیری فکری دارند. 13. بازیگوش اند و با همه چیز کار دارند. 14. مستعد بیماری‌های جنون و دو شخصیتی هستند (اخوینی می‌گوید این افراد دیوانگان خندان هستند).15 در بزرگ‌سالان، افزایش بیش از حد متعارف صفرا سبب عصبانیت آنی، تشنگی مفرط و سردرد شقیقه می‌شود.16. در امور پا فشاری می‌کنند و سمج اند. 17 محکم و استوار و جدی‌اند (13). 18 شجاعتشان در حد تهوّر و بی احتیاطی است.

بیشتر بخوانید: شناخت انواع طبع و مزاج

 

صفرا و پوست:

1 پوست در اثر استرس و دموی ها گلگون می‌شود ولی صفراوی‌ها زرد و لب خشک و رگ‌ها برجسته و در مزاج‌های سرد رنگ پریده و لب خشک و مرده و بی حال و تیره و چشم‌ها رنگ پریده و خشک می‌شود. 2 .رنگ زرد متمایل به گندمگون. 3 پوستشان غیر مرطوب (خشک) است، به خصوص صورت و پیشانی و گونه و دست که استفاده از کرم مرطوب کننده لازم است (مثل کرم جوانه گندم). 4 .منافذ پوستشان باز است و همین عامل خشکی و در ماتیت ایکتیوزیس می‌شود (پوست شبیه پوست مار پولک دارمی شود) که با 2 تا 7 بار حجامت درمان می‌شود. 5 رگ‌هایشان برجسته است (ولی در سرما زود پنهان می‌شود). 6 .آکنه (جوش) صفراوی‌ها بیشتر در پیشانی و صورت و بینی و گونه است و لی دموی ها بیشتر در کتف و سینه ایجاد می‌شود. 7 .آکنه صفراوی‌ها سر سفید تا زرد و با سر تیز و برجسته، ولی در دموی ها آکنه سر گرد و قرمز و سیاه و در بلغمی‌ها سر سفید و ریز و در سودایی‌ها به صورت لکه است و آکنه‌هایی که از ترکیب دم و صفرا است را آکنه های کیستک می‌گویند. 8 .آکنه صفراوی‌ها در هوای گرم و خشک شدت می‌یابد. 9 .تعریق صفراوی‌ها در کشاله ران و زیر بغل و زیر گردن و گاهی پشت گوش است. 10 .با کمی فلفل آلرژی می‌گیرند (آلرژی صفراوی‌ها نسبت به بقیه مزاج‌ها شدید تر است). 11 .خشکی ناخن دارند (تا حدی که گاهی می‌شکند). 12 با ازدیاد صفرا، خارش در بدن هم افزایش می‌یابد. 13. اگر باز صفرا زیادتر شود، صفرا رسوب کرده و در اندام تحتانی آکنه تیز به وجود می‌آورد. 14 اگر از این هم زیادتر شود آکنه در سر بروز می‌کند.15 .اگر خیلی زیاد شد موجب تاول صفراوی در کف پا و دست می‌شود که در مان آن سرانگبین + حجامت عام و موضعی است.16 .صفرا چربی کف پا را می‌سوزاند و باعث کنده شدن پوست آن می‌شود. 17 .مستعد در اگزمای حاد هستند بر خلاف سودا که موجب اگزمای مزمن است. 18 خصوصیات صفرای گرم؛ تیز بین و متغیر و متلون و نکات زیاد و از کار شانه خالی می‌کنند مثل کاشانی‌ها و اصفهانی‌ها و حاد آن در مشهد و یزد و زرد پوست‌های مغولستان و افغانستان و تگزاس آمریکا که اخلاق بد و تند دارند (14).

صفرا و مو:

1 .رنگ مو تیره (خرمایی یا مشکی) اگر مو روشن شود تمایل به افسردگی زیاد است. 2. زبری مو از دموی ها بیشتر است (هرچه دل نازک‌تر مو نازک‌تر). 3 .رشد مو مربوط به «گرمی + سردی» مثلاً افراد سرد در رحم مادر مو ندارند (دلیل بچه های پر مو فعال و گرما است امّا اگر صفرا زیاد شد مو ها کم پشت می‌شود چون رطوبت کم است). 4 .بدن صفراوی‌ها موی بیشتری دارند. 5 موی صفراوی‌ها مجعد تر است (هر چه پیچش مو بیشتر باشد اخلاق پیچیده تر است). 6 .پر پشتی مو ها زیاد و اگر صفرا خیلی زیاد شود کم پشت می‌شود. در سن غلبه صفرا (35- 15 سالگی) مو کم پشت می‌شود ولی حجامت جلوی ریزش مو گرفته می‌شود. 7 .اگر صفرا بیشتر شود موجب طاسی می‌شود به همین دلیل صفراوی‌ها و دموی ها محکوم به طاسی هستند، ولی معتدل و بلغمی و سوداوی ها مو دارند. 8. به ترتیب صفراوی‌ها و بعد دموی ها و بعد سوداوی ها و بعد بلغمی‌ها مو های پر پشت دارند. 9 .در صفراوی‌ها هم مثل دموی ها مو در سینه و کتف و ساکرال (استخوان انتهای کمر) و اندام تحتانی دارند و لی با پراکندگی کمتری می‌باشد. 10 .اگر گرمی و خشکی داشته باشیم ریزش مو شروع می‌شود که بهترین راه پیشگیری حجامت است بین سن 21 تا 28 سالگی. 11 .ریزش مو کم‌کم یا ناگهانی صورت می‌گیرد. 12 .ریزش مو همراه یک استرس صورت می‌گیرد.13 .ریزش مو همراه بیماری سیستمیک یا تب بالا صورت می‌گیرد. 14 .ریزش مو همراه سایر علائم صفرا شروع به ریزش می‌کند.15 .ریزش موی صفراوی مردانه از جلوی سر شروع شده و در گیجگاه ادامه داشته و اوج آن از سن 29 سال به بالا است که درمانش حجامت سر می‌باشد.16. اگر در مو صفرا وجود داشته باشد، مو را خشک می‌کند. 17. اگر صفرا از حد متعارف زیاد شد در بزرگ‌سالان باعث می‌شود پیاز مو را بسوزاند و طاسی جلوی سر ایجاد کند.

صفرا و چشم:

1. صفراوی‌های چینی و ژاپنی چشم بادامی‌ترند. 2. چشم تیز بینی دارند، چون عروق چشم صفرا دارد و صفرا در عروق ریز جریان می‌یابد و باعث باز شدن و گشادگی آن می‌شود (در بلغم و سودا فرد پیر چشم کی شود) البته حجامت سودای محیطی را تخلیه می‌کند و باعث باز شدن گرفتگی عروق و تقویت روح باصره می‌شود (15).

صفرا و گوش و حلق و بینی:

1 .خشکی شنوایی را قوی‌تر می‌کند امّا کاهش شنوایی ناشی از بلغم است و درمان آن دود اسفند و کندر است (به این صورت که گوش را روی دود بگیرد). 2 صدای سوت در گوش (از خشکی گوش). 3 .سر های گرم، بینی و چانه درشت دارند (16).

صفرا و ریه و حنجره:

خوانندگان صفراوی بهتر است صبح‌ها بخوانند، زیرا صدایشان بم‌تر است (17).

صفرا و گوارش:

1 بوی مدفوع ندارند. 2 اشتهایشان کم است (18).

صفرا و نطفه یا اسپرم:

نطفه صفراوی‌ها گاهی از شدت گرمی می‌سوزد و نازا می‌شوند (19).

علائم غلبه صفرا:

1 .زرد شدن پوست و زبان و چشم‌ها 2 .جوش و آکنه های زیاد 3 .طاسی یا ریزش مو 4 .زبر و خشک شدن زبان 5 .تلخ شدن دهان 6 .افزایش حرکات تنفسی 7 .آفت دهانی 8 .احساس خشکی در بینی .9 تشنگی مفرط 10 .بی اشتهایی 11 .سردرد و بی قراری (20) 12 .اندازه گیری گرمی در لمس نشان دهنده وجود صفرا است، سپس از رویش مو در اندام تناسلی که اگر مو نازک و کم پشت باشد ذلیل سردی است. 13 .ورم گرم نبض دار و پرش و خیز دار نبض علامت صفرا است. 14 .در کودکان خیز (بلند شدن آلت) و پری سفتی بیضه‌ی صبحگاهی دارند و شب ادراری ندارند. 15 .اگر بیضه شل و پری و خیز صبحگاهی نداشت می‌تواند شب ادراری داشته باشد (21).

بیشتر بخوانید: ارتباط طبایع با یکدیگر و نتیجه تداخل مزاج ها در طب سنتی

 

روش‌های کم کردن و اصلاح صفرا:

غذاهایی که متناسب طبع صفراوی و اصلاح این افراد می‌شود: گوشت خروس، ماهی، گوساله، ماست و میوه‌هایی چون آلو، کاهو، زرد آلو، هندوانه، اسفناج، کدو، خیار، انار، شفتالو و ...(22) و خوردنی‌هایی که حالت اسیدی دارند و ترشی جات طبیعی مانند: لیمو ترش زرشک، نارنج، گریپ فروت با عسل، ترنجبین، شیر خشت، کیوی، تمبر هندی به صورت دم کرده، لیمو ترش، پرتقال، نان جو و آش جو؛ مجموعاً این افراد باید از غذاهای خنک استفاده کنند، یعنی از آن‌ها از نظر علمی زیر عدد 3/7 باشد. عرق کاسنی و عرق شاهتره بهترین نوشیدنی برای این گونه افراد است. PH غذاهایی که برای شست و شوی سر و بدن خود باید از سدر و ختمی استفاده کنند. بهترین روش برای این گونه افراد این است که از خوردن چای و گرمی جات پرهیز کنند تا به زودی سلامت خود را بدست آورند، در غیر این صورت دچار بیماری‌های کبدی (مثل کبد چرب) و در صورت عدم رعایت نهایتاً به سیروز کبدی دچار می‌شوند (23). باز از مواد غذایی که برای صفراوی مزاج‌ها مفید است: شاه توت، سیب، گلابی، آلبالو، گیلاس، گوجه سبز و همچنین است گرمک، کدو خورشتی، هویج فرنگی، روغن زیتون و سبزیجاتی مثل گشنیز و همچنین سیب زمینی بخار پز، برگه هلو، برگه زرد آلو، مغز بادام تازه، برنج، نخود فرنگی، عدس، ماش، جو دو سر، مخمر آبجو و لیمو عمانی برای کبد و افراد صفراوی مزاج بسیار مفید است. بذر های ملین، مانند تخم ریحان، خاکشیر، تخم مرو، بارهنگ، بالنگو و ...(24)

نتیجه گیری:

همان گونه که پیش از این گفته شد، ساده ترین و عاقلانه ترین روش برای اصلاح مزاج، شناخت نوع مزاج و شناخت نوع غذا و مصرف به موقع آن‌هاست؛ زیرا پیشگیری بهتر از درمان است. نتیجه ای که از یافته ها و تجربه های اطباء و مقایسات طبع‌های چهار گانه صورت گرفته بدین گونه است که تأثیر صفرا در بدن باعث خشکی بدن و لاغری می‌شود. از جمله این تأثیر خشکی منفجر کردن ناخن، و صفرا فرد را به شدت کم اشتها می‌کند. همچنین از نتایج بدست آمده اینست که صفراوی‌ها بلند قد ترین افرادند و پر کار ترین افراد به طوری که کودکان پیش فعال از نوع تیپ صفراوی هستند. از نظر اعصاب (نورولوژیک) و پرخاشگری در درجه اول قرار دارند و بیشترین عوارض قلبی عروقی متعلق به طبع صفراوی است، پرکاری تیروئید و شیوع کیست تخمدان و فیبروم و عوارض پوستی و ریزش مو و ضعف بینایی در صفراوی‌ها از همه طبع‌ها بیشتر است. امید است با مطالعه این مقاله و تحقیق و مطالعه بیشتر، افراد صفراوی از آثار سوء و مخرب این طبع در امان بمانند. نگرانی و دلهره در مورد صفراوی‌ها این است که این گونه افراد اگر مقید به شرع و دستورات اسلام نباشند، در واقع از تدیّن کمی برخوردار باشند با غلبه صفرایشان باعث هرج و مرج و درگیری و دعواهای خیابانی می‌شوند که بعضاً خدایی نخواسته باعث قتل و تجاوز و خیانت در اجتماع می‌شوند که می‌توان با رعایت مداوم در اصلاح مزاج، این گونه موارد را در اجتماع کم کرد. انشا الله.

پی‌نوشت‌ها:

1.سبک جدیدی از زندگی، ج 3، صفحه 15
2.همان، صفحه 15
3.همان، صفحه 18
4.شناخت طبایع، ج 1، صفحه 12
5.مزاج شناسی 2، صفحه 1
6.الموجز فی الطب، صفحه 33
7.قانون در طب، شیخ الرئیس، صفحه 340
8.مزاج شناسی 2، صفحه 1
9.همان
10.همان، صفحه 4
11.مزاج شناسی، صفحه 2
12.سبک جدیدی از زندگی، ج 3، صفحه 17 و 18
13.مزاج شناسی 2، صفحه 2
14.مزاج شناسی 2، صفحه 2
15.مزاج شناسی 2، صفحه 4
16.همان
17.همان
18.همان
19.همان
20.طبایع (1)، صفحه 16
21.مزاج شناسی 2، صفحه 5
22.طب سینا، صفحه 51
23.شناخت طبایع 1، صفحه 29 و 30
24.شناخت طبایع 1، صفحه 114

منابع:
1. شیخ الرئیس ابو علی سینا، قانون طب، انتشارات مرسل-تهران/1386
2. ابوالحبیب، سید علی، شناخت طبایع 1، چاپ ششم-تهران/1387
3.هاشمی، سید علی اکبر، سبک جدیدی از زندگی 3، اول، انتشارات تک برگ-تهران/1384
4. ابن نفیس، علاء الدین علی بن ابی الحزم القرشی/الموجز فی الطب/بی نا/القاهره،1986 م/1406 ه
5. حیدریان، محمد حسین، طب سینا، برگزیده قانون و قانونچه در طب و .../انتشارات مشهدنوند/مشهد/1388
6.خیر اندیش، حسین، مزاج شناسی 2، بی نا، تهران/بی تا