نویسندگان: احسان ترکاشوند* و اکبر میرسپاه**
با نگاهی تطبیقی به رساله ی اعتبارات و تفسیر المیزان
علّامه و ارتباط بین باید و هست
بر اساس نظریه ی اعتباریات، چنان که گذشت، همه ی بایدها و نبایدها (و حتی به یک معنا، حسن ها و قبح ها)، ضرورت های ادّعایی و اعتباری می باشند که انسان برای رفع نیازهای ثابت و متغیّر خویش جعل می کند.در عبارات علّامه در کتاب اصول فلسفه، دو مطلب ذیل با صراحت آمده است:
1.در اعتباریات، برهان جاری نمی شود؛
2.اعتباریات با واقعیات و علوم حقیقیه ارتباط ندارند.
علّامه تصریح می کند که دیگر صدق و کذب هم در آنها معنا ندارد. یکی از عبارات ایشان چنین است:
این ادراکات و معانی، چون زاییده ی عوامل احساسی هستند، دیگر ارتباط تولیدی با ادراکات و علوم حقیقی ندارند. و به اصطلاح منطق، یک تصدیق شعری را با برهان نمی شود اثبات کرد. و در این صورت، برخی از تقسیمات معانی حقیقیه در مورد این معانی وهمیه ــ مثل بدیهی و نظری و مانند ضروری و محال و ممکن ــ جاری نخواهد بود.(1)
اگرچه علّامه به مطالب فوق تصریح کرده است، ولی با توضیحاتی که خواهیم داد، به این نتیجه می رسیم که منظور ایشان نفی هرگونه ارتباطی بین اعتباریات و حقایق نیست، بلکه تنها یک نوع ارتباط را نفی کرده که لازمه ی پذیرفتن نظریه ی اعتباریات است. و از آنجا که اعتباریات، چنان که اثبات خواهد شد، بی ملاک نیستند، به لحاظ ملاکشان، هم برهان بردار هستند و هم قابلیت صدق و کذب دارند.
باید توجه کرد که اعتبار و انشاء دو قسم است:
1.انشاء و اعتبار محض: آن اعتباری است که معتبِر، آن را بدون هیچ ملاک و معیاری جعل کند؛ مثل اینکه اعتبارات و انشائات، به سلیقه ی افراد یا به لحاظ پسند یا ناپسند عمومی جعل شده باشند. از آنجا که پسند و ناپسند افراد یا سلیقه ی آنان با یکدیگر متفاوت است (مثل انواع غذاها که ذائقه ی هر کسی، غذایی را می پسندد و هر کسی از رنگ خاصّی خوشش می آید)، اگر باید و نبایدهای اخلاقی را از این قسم اعتبار و انشاء بدانیم، آن گاه بین اخلاقیات و واقعیات دیگر نمی توان هیچ گونه ارتباط منطقی ادعا کرد.
2.انشاء و اعتبار مبتنی بر واقع: مثل اینکه عقلا مصلحت و مفسده را دریابند و برای رسیدن به آن مصالح و مفاسد، احکام خاصّی را جعل کنند و برای ایجاد داعی و انگیزه، از جعل و قرارداد استفاده نمایند. در این صورت، بین بایدها و نبایدها و واقعیت های دیگر، ارتباط منطقی وجود دارد؛ زیرا رسیدن به غایت و مصلحت خاصّی جز از طریق خاصّی صورت نمی گیرد.
اعتباریات علّامه جزء اعتباریات مبتنی بر واقع است؛ زیرا در اعتباریات او «باید» جعل و اعتبار به شمار می رود، ولی جعلی بر اساس ارتباط واقعی و حقیقی.(2) در کلمات علّامه، شواهدی وجود دارد که به خوبی بیانگر این ارتباط است. برای نمونه، به برخی از این شواهد می پردازیم:
1.ایشان درباره ی توجیه اعتباری بودن احکام و معارف دین می فرماید:انسان دارای یک نظام طبیعی است که حقیقت او به وسیله ی همین نظام حفظ می شود و این نظام به وسیله ی معانی وهمیه و امور اعتباری محافظت می شود. بنابراین اگرچه انسان بر حسب ظاهر با نظام اعتباری زندگی می کند، ولی برحسب واقع با نظام طبیعی زندگی می کند. همه ی معارف و احکام دین به وسیله ی اعتباریات بیان شده اند، لکن یک حقایق دیگری وجود دارد که این اعتباریات مبتنی بر آن حقایق می باشند. و از آنجا که موجوداتی که این امور اعتباریه مبتنی بر آنها هستند، اموری حقیقی و عینی می باشند، پس رابطه بین این امور اعتباریه ی مبتنی بر آن حقایق نیز واقعی و عینی می باشد.(3)
2.در نظریه ی اعتباریات، مفاد باید و نباید، ضرورت های ادّعایی است؛ یعنی انسان برای رسیدن به اهداف و نتایج مطلوب، میان خود و افعالش، ضرورت و باید جعل می کند تا به انجام کار ترغیب و تحریک شود. با توجه به اینکه فاعل، برای رسیدن به غایت، ضرورت را بین خود و فعل جعل می کند و این کار مجازی و اعتباری را به دلیل رابطه ی علّی و معلولی میان فعل و نتیجه انجام می دهد، می توان نتیجه گرفت که این جعل، اعتبار، قرارداد، و انشاء بر اساس ارتباط حقیقی و واقعی بین فعل و نتیجه است؛ به این ترتیب، ارتباط بین «باید و هست» قابل تبیین است. در مثال علّامه، غذا خوردن علت سیر شدن است و بین غذا خوردن و سیر شدن ارتباط واقعی و حقیقی وجود دارد؛ فاعل نیز بر اساس ارتباط واقعی بین غذا خوردن و سیر شدن، بین خود و غذا خوردن، ضرورت جعلی و ادّعایی قرار می دهد (در حالی که این ضرورت را بین خود و راه رفتن قرار نمی دهد؛ زیرا راه رفتن موجب سیر شدن نمی شود، بلکه نتیجه ی دیگری بر آن مترتّب است.) پس، طبق ضرورت ادّعایی، ارتباط بین باید و هست غیرقابل انکار است. بدین ترتیب، جعل ها و اعتبارها لغو نیستند، بلکه دارای ملاک هستند و علّت و ملاک این جعل و انشاء رسیدن به غایات مطلوب است. از این رو، علّامه هر بایدی را جعل نمی کند، بلکه باید و ضرورتی را جعل می کند که او را به نتایج مطلوب برساند. بنابراین، باید و نبایدها تابع مصالح و مفاسد هستند و قوانین به اعتبار مصالح و مفاسد جعل می شوند.
نظریه ی اعتباریات نه تنها باید و نبایدهای اخلاقی را مبتنی بر واقع می داند، بلکه همه ی باید و نبایدهای اخلاقی، حقوقی، دینی، و شخصی را نیز توجیه می کند و نشان می دهد که آنها بر مصالح و مفاسد و آثار واقعی ای که به جسم و روح و یا جامعه بازمی گردند، استوارند.(4)
3.شاهد دیگری که نشان می دهد علّامه ارتباط بین اعتباریات و واقعیات را پذیرفته، این است که ایشان در پاسخ به شبهه ای که می گوید: تکلیف یک امر اعتباری است و امر اعتباری چه سودی برای انسان دارد؟ می فرماید:
فایده ی تکلیف این است که اگرچه تکلیف یک امر اعتباری و غیرحقیقی است، لکن در مکلّفین واسطه بین آنها و کمالات حقیقیه ای است که آنها را با افعال اختیاری به دست می آورند و به وسیله ی باید و نبایدهای اعتباری، روح فاقد کمال را به مرتبه ی کمال انسانی می رسانند؛ به این بیان که ما به وسیله ی براهین و با مشاهده ی موجودات عالم مادّی، درمی یابیم که هرکدام از موجودات به حسب حال خودشان وجودی ممتدّ دارند که مرتّب از حالت نقصان به طرف کمال در سیرند و در میان این سیر و امتداد وجودی، یک ارتباط وجودی حقیقی را می یابیم که مرتبه ی سابق را به مرتبه ی لاحق متّصل می کند و البته این ارتباط وجودی حقیقی به وسیله ی همان تکالیف و اعتبار کردن باید و نبایدها حاصل می شود. انسان هم ناگزیر از زندگی اجتماعی است و زندگی اجتماعی هم دارای قوانین خود می باشد که همان عقاید و احکام اعتباریه (اعم از تکالیف دینیه و غیردینیه) هستند و انسان به وسیله ی عمل به این قوانین و اعتبار کردن این باید و نبایدها به سمت کمال و سعادت حرکت می کند و در نهایت به لوازم اعمال که ثواب و عقاب است منتهی می شود. بنابراین، تکلیف انسان را برحسب حالات نفسانیه اش، به صورت تدریجی، به سمت کمال و سعادت سوق می دهد.(5)
در نتیجه، این باید و نبایدها بر اساس مجموعه ای از واقعیت ها و حقایق جعل شده اند؛ پس بین باید و نبایدها و هست و نیست ها، ارتباط منطقی وجود دارد. همچنین، باید و نبایدها انشای محض نیستند، بلکه انشای مبتنی بر واقعیت اند و به لحاظ همان واقعیت ها قابل تحقیق و بررسی می باشد.(6)
همان طور که گفته شد، اگر ارتباط منطقی بین بایدها و هست ها برقرار باشد و منطقاً بایدها از هست ها قابل استنتاج باشند، هم برهان در آنها جاری می شود و هم قابلیت صدق و کذب و ارزش یابی دارند. با توجه به اثبات این ارتباط، روشن است که باید و نبایدها در اعتباریات علّامه مبتنی بر واقع، برهان پذیر، و قابل صدق و کذب می باشند.
اگرچه علّامه در برخی از عبارات خویش (به ویژه در کتاب اصول فلسفه) منکر ارتباط بین اعتباریات و واقعیات شده است، امّا این امر بدان معنا نیست که ایشان منکر هر نوع ارتباطی بین حقایق و اخلاق است؛ بلکه با توجه به قراین و شواهد موجود، که برخی را متذکّر شدیم، مراد ایشان از عدم ارتباط منطقی بین بایدها و هست ها، تنها یک نوع ارتباط خاصّی است که لازمه ی پذیرفتن نظریه ی اعتباریات می باشد.(7) و نیز اگر علّامه در مواردی گفته است: اعتباریات برهان پذیر نمی باشند، باید توجه کنیم که اعتباریات از جهت اعتباری بودن برهان پذیر نیستند؛ ولی با توجه به دیگر عبارات ایشان، به ویژه در تفسیر المیزان (که اعتباریات را دارای ملاک های حقیقی و مبتنی بر واقع می داند)، به جهت ملاکشان قابل اقامه ی برهان می باشند. و وقتی قابل اقامه ی برهان شدند، طبیعتاً قابل صدق و کذب و ارزش یابی هم هستند.
پی نوشت ها :
* دانشجوی دکتری مدرسی معارف، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)
** استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)
1.سید محمّد حسین طباطبائی، اصول فلسفه، ج 2، ص 153ــ154.
2.حسن معلمی، مبانی اخلاق، ص 273ــ276.
3.سید محمدحسین طباطبائی، رسالة الولایه، ص 6ــ7.
4.حسن معلمی، رابطه ی هست ها و بایدها، ص 12ــ14.
5.سید محمّدحسین طباطبائی، المیزان، ج 8، ص 49ــ 50.
6.حسن معلمی، مبانی اخلاق، ص 276.
7.همان.
