نویسندگان: فرزانه فخرایی و دکتر حسن اسلام پور کریمی
کارشناسی ارشد الهیات از دانشکده اصول الدین تهران/استادیار دانشگاه باقرالعلوم
کارشناسی ارشد الهیات از دانشکده اصول الدین تهران/استادیار دانشگاه باقرالعلوم
چکیده
از جمله مباحث مبتلابه امروز، زینت کردن و خودآرایی است. حسن و زیبایی بسیار را جمال گویند. آنچه ارزشمند است و بر ارزش انسان می افزاید، زینت است. زیباجویی ار فطریات الهی بشر است. فلاسفه ی یونان جهان را در نهایت حسن و ارزش دیده اند و به آن قوسموس (cosmos، آراستگی) گفته اند.خالق هستی، به انسان غریزه زیباطلبی بخشیده است و لباس را زیباکننده ی جسم او قرار داده است. وجود زیبایی، کشش آفرین و بیدارکننده ی روح بندگی است و ایمان، مزین مومنان است و عبدالله، جمال را در وصال یار می بیند. در دین اسلام بر کسب حسن خلق تاکید شده و داشتن ظاهر آراسته، شکر منعم و دستور اوست.
خردمندان با خودآرایی بجا، حضور در اجتماعات مذهبی و دیدار مومنان، بیشترین جمال را به دست می آورند. آنان هدف از برگرفتن آرایه را، آیینه فیض الهی شدن و رسیدن به قرب الهی می دانند. زنان عاقل با وجود غریزه دگرخواهی و میل به خودنمایی، از تبرج و در نتیجه تباه کردن خویش و جامعه پرهیز دارند. عاطفه، گفتار و رفتار ایشان، تمثیل عینی خرد است. ابلیس با برانگیختن احساسات درونی بشر، زشتی ها را زیبا جلوه می دهد؛ وسوسه می کند تا آدمی را به طغیان بکشاند و در جهنم بیفکند؛ اما با محبت اهل بیت(ع) می توان شیطان را رجم کرد. نعمت جمال، بر اثر دروغگویی و تکبّر و خودنمایی متجاوزانه، از بین می رود.
کلیدواژه ها: جمال، زینت، زینت ظاهری و باطنی، آراستن ممدوح و مذموم، ابراز جمال، نابودکننده ی جمال.
مقدمه
در خلقت و طبیعت هر انسانی، کمال خواهی و به ودیعت نهاده شده است. زیبایی و جمال جزئی از کمالات است و زیباجویی و جمال دوستی از جمله چیزهایی است که در سرشت آدمی تعبیه شده است. به گفته استاد مطهری: «گرایش انسان به زیبایی و جمال یکی از خواسته های فطری انسان است و احساس لذت از زیبایی و تناسب و پاکیزگی ها، با سرشت انسان آمیخته شده است.» (مطهری، 1362، ص80) این خوی در افرادی که به جوانی می رسند بیشتر تجلی می کند؛ زیرا ایشان در دوره ای قرار دارند که زیبایی طبیعی به اوج خود می رسد، این امر جسمانی روح آنها را بخود مشغول کرده و یکی از سرگرمی های جوان، رسیدگی کردن و افزودن به زیبایی جسمانی اش است. پیامبر اکرم(ص) هدف از بعثت خویش را تمام کردن فضیلت های اخلاقی اعلام فرمود: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» (مجلسی؛ 1404ق، ج67، ص372) و دین اسلام به تمام نیازهای مادی و روحانی افراد به نحو اتّم پرداخته و هیچ یک از زوایای وجودی انسان ها را معطّل نگذاشته است. این میل را چگونه باید پاسخ داد و آیا در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) در این زمینه، دستوری داریم؟این مقاله بر آن است که است موضوع را اندکی بررسی کرده تا با افزایش آگاهی ها - به توفیق الهی - انجام حسنات رواج بیشتری یابد. در ابتدا با کلمه زینت و جمال آشنا شده و سپس زیبایی در آفرینش شامل زیبایی ظاهری، در طبیعت، کار و عمل و لباس زینتی بیان می شود. بعد به زینت های باطنی، ایمان؛ عقل و روش پرورش آن اشاره می شود و در قسمت بعد جمال طلبی انسان، هدفمندی در آراستن، وظیفه صاحب جمال، تزیین شیطانی، و در انتها آفت جمال بیان می شود.
زینت و جمال از نظر لغوی
زیبایی همان خوبی و نیکویی است؛ حسن و جمال و ظرافت و لطافت و برازندگی است.حالت و کیفیت زیبا عبارت است از نظم و هماهنگی و پاکی که در شیئی وجود دارد و عقل و تمایلات عالی انسان را تحریک کند و لذت و انبساط پدید آورد و امری نسبی است (دهخدا، 1330، ذیل کلمه زیبا). زیبایی را می توان به زیبایی ظاهری و باطنی، مادی و غیر مادی، طبیعی و ساختگی و انواع دیگر تقسیم کرد.
جمال به معنی حسن و زیبایی بسیار است. جمال آن است که موجودی دارای تناسب و اعتدال در اعضا باشد (قرشی، [بی تا]، ج2، ص52/المفرات فی غریب القرآن، 1412ق، ص202) دهخدا می نویسد: جکال یعنی خوبی صورت و نیکو سیرت گردیدن و اقرب الموارد جمال را زیبا بودن گفته است. (دهخدا، 1330، ذیل کلمه جمال) جمال بر دو نوع است: یکی آنکه در نفس انسان است یا در بدنش یا در افعال و رفتارش می باشد و نوع دیگر جمال، آن خوبی است که انسان به دیگری می رساند. زینت آن است که به خودی خود ارزشمند است و ما آن را به خود می بندیم تا ارزش پیدا کنیم و بر سه نوع است: زینت باطنی مانند علم و اعتقادات صحیح، زینت بدنی مثل نیرومندی و زینت خارجی مانند زیورآلات، مال و وسائل زندگی (قرشی، [بی تا]، ج2، ص196/المفردات فی غریب القرآن، 1412ق، ص389). «حقیقت زینت، عبارت است از نیکویی در ظاهر هر چیز، خواه عرضی یا ذاتی باشد. پس زینت در زن هر آن چیزی است که از زیبایی ها و نیکویی هایش آشکار می شود.» (مصطفوی، 1360ش، ج4، ص375). پس می توان چنین استنباط کرد که: حسن و لطافت و کیفیت منظم چیزی که باعث تحریک تمایلات عالی انسانی شود و امری نسبی بوده، زیبایی است و جمال تناسب اعضا و اعتدال آنها است و زینت هر چیز ارزشمندی است که ما برای افزایش ارزش به خود می بندیم و زینت زن هر چه از زیبایی های او که آشکار شود، می باشد.
زیبایی و زینت در آفرینش
همه موجودات مخلوق خداوند تبارک و تعالی هستند: «الله خالق کل شیء» (زمر:6). خداست که همه چیز را پدید آورده است و هرچه را خداوند آفریده در نهایت زیبایی و آراستگی خلق کرد: «الذی احسن کل شیء خلقه» (سجئه:7). خدا همان کسی است که هر چیزی را که آفرید، نیکو آفرید. خدای سبحان از خلقت انسان به نیکی و عظمت یاد می کند؛ ولی انسانیت او را به جنبه مادی او نمی داند چون این جسم را حیوانات هم دارند. از قرآن چنین استنباط می شود که خدای انسان آفرین، آدمی را زنده ای خداخواه که خداشناسی فطری اوست، آفرید. هرچند بسیاری حیات الهی خویش را زیر خاک های تیره و ظلمانی جهل و عصیان مدفون کرده و فطرت پاک خویش را در قالب نامقدس بردگی خویشتن و سرسپردگی به امیال طواغیت و شیاطین زنده به گور کرده اند. انسان در نهایت زیبایی آفریده شد او تنها موجودی است که خداوند بر خلقتش خویش را ستود و فرمود: «فتبارک الله احسن الخالقین» (مؤمنون:14) و برای بهره مندی او همه چیز را آفرید؛ «هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعاً» (بقره:28). زینت نیز از جمله مخلوقات الهی است که برای بندگانش خلق فرموده: «قل من حرّم زینه الله الّتی اخرج لعباده و الطّیبات من ارزق» (اعراف:32) بگو زیورهایی که خدا برای بندگانش پدید آورده و روزی های پاکیزه را چه کسی حرام کرده است؟ در این آیه خداوند زینت را به خود نسبت می دهد «زینه الله» و آن را پدیده ای الهی معرفی کرده و آن را برای انسان حلال اعلام می کند. اضافه کلمه زینت به الله از نظر ادبی اضافه تشریفی است و آیه شریفه در قالب انکاری با کسانی که در عمل یا عقیده بدون فرمانبرداری از شارع و از پیش خود استفاده از زینت ها را ممنوع دانسته، خود را از آنها محروم می کنند، مخالفت می فرماید.زیبایی و زینت ظاهری
الف)زیبایی در طبیعت
آفریدگار موجودات همه چیز را دارای تناسب اعضاء و زیبایی ابداع کرد و این زیبایی آفرینی تنها مخصوص انسان نیست. زمین زینتی دارد: «انا جعلنا ما علی الارض زینتهً لها» (کهف:7) مائیم (خداوند) که آنچه روی زمین است را زینت آن قرار دادیم. تمامی آنچه روی زمین است زینت برای زمین می باشد و آسمان ها نیز آرایش ویژه خویش را دارند: «انا زینّا السّماء الدّنیا بزینه الکواکب» (صافات:6) مائیم (خداوند) که آسمان دنیا را به وجود ستارگان آراستیم. ستارگان برای آسمان زینت اند و برای ما تزیین «و زینّاها للنّاظرین» اختران زینت دهنده ی آسمان برای انسان جلوه گری می کنند و دیدگان او از آنها لذت می برد؛ اما زینت انسان ایمان است: «حبّب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم»امام جعفر صادق (ع) خطاب به مفضل فرمودند: «بدان که نام این جهان در نزد یونانیان قوسموس (cosmos) است؛ این کلمه به معنی آراستگی است، کسانی که دعوی فلسفه و حکمت دارند نامش را اینگونه نهاده اند، آیا این نام گذاری جز برای آن است که در آن حساب و کتاب دقیق و نظم و حکمت را دیدند و راضی به اینها نشدند و در نهایت جهان هستی را آراستگی و زینت نام نهادند تا بگویند که با تمام استواری و حکمتی که در آن نهفته، در نهایت حسن و بهاء و زیبایی نیز هست» (مجلسی، 1385، ص176).
ب)زیبایی کار و عمل
یکی از غرایز آدمی زیباطلبی است. او دوست می دارد که هر کار زیبا بوده و تمام جوانب آن از حسن شایسته برخوردار باشد. ترغیب به کار جمیل و نیکو در کلام قرآن و عترت مشهود است: «ولکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون» (نمل:6) در کیفیت بازگشت شبانگاهی گوسفندان از چرا و نیز در نحوه رها کردن آنها در بامدادان به سوی چراگاه، برای شما زیبایی است. چوپانی یکی از کارهای سخت و پرزحمت است و در عین حال بسیار لازم و ضروری است و ادامه حیات بشر به آن وابسته است. زیبایی چشم نواز حرکت گله این کار مشکل را برای افراد بشر آسان می کند. «آفریننده انسان و ایجادکننده غریزه ها در جان او همان آفریننده چهارپایان و انعام است، او که آسمان و زمین را بر حق استوار ساخته است غریزه زیباخواهی انسان را از طریق این چهارپایان سیراب می سازد. بشر انواع گوناگون انعام را در معرض بهره برداری خود قرار می دهد و آنها را برای رسیدن به اهداف مادی خویش به خدمت می گیرد، منظره چهارپایان آن هنگام که مقارن با رسیدن شب از چراگاه ها باز می گردند تا به خوابگاه ها برای استراحت روانه شوند، منظره ای که قلب را از بهجت و قلب را از سرور آکنده می سازد و همه ابعاد نفس بشری را که خواستار بازگشت به مادر طبیعت خویش است، سیراب و خرسند می سازد به همان گونه که در موقع بیرون آمدن از خوابگاه ها و روانه شدن به چراگاه ها مایه شادی و خوشی صاحبان خود را فراهم می آورند و جمال و زیبایی دیدارشان در آن هنگام پیدا می شود» (مدرسی، 1419ق، ج6، ص23 و 24). جمال چهارپایان در وقت بازگشت به منزل آشکارتر است زیرا در این وقت با شکم های پر و پستان هایی مملو از شیر مراجعت می کنند به همین دلیل در آیه «تریحون» بازگشت شبانگاهی بر «تسرحون» که رها شدن و روانه شدن صبحگاهی است، تقدم یافته است. آیه کریمه علاوه بر جمال و ارائه آن، به کار و تلاش پرثمر تشویق می فرماید، کاری که همراه با زیبایی است و این زیبایی کشش ایجاد کرده و سختی کار را آسان می سازد، توجه به نعمت ها عشق به آفریدگار و جمال حقیقی را در انسان زنده کرده، روح بندگی آدمی را بیدار می سازد و همچنین آیه شریفه جمال را معرفی می کند که «جمال تحت امر چوپان عاقل بودن است نه رها ویله بودن، جمال در خدمت مردم بودن است نه فقط فکر سیر کردن شکم خود بودن، جمال جامعه در حرکت جمعی و تلاش است نه در رکود و خمود» (قرائتی، 1383ش، ج6، ص368).ج) انسان و لباس زینتی
خالق هستی که انسان را به تمام معنی زیبا آفرید علاوه بر لباس ساتر، لباس فاخر را برایش زینت قرار داد: «یا بنی آدم قد انزلا علیکم لباساً یواری سوءاتکم و ریشا» (الاعراف: 26) ای فرزندان آدم در حقیقت ما برای شما لباسی فرو فرستادیم که عورت شما را پوشیده می دارد و (برای شما) زینتی است. واژه «ریشا» در آیه شریفه به معنای لباس زینت، بیانگر آن است که خداوند متعال دوگونه لباس برای انسان ها مهیا کرده، لباسی ساتر که خود را بدان بپوشانند، از سرما و گرما و ... حفظ کنند و لباسی فاخر که خود را به آن بیارایند، پس لباس آرایه انسان است و به وی زینت می بخشد و این نشان از اهمیت امر زینت در خلقت دارد.منبع: فصلنامه علمی-ترویجی بانوان شیعه - شماره 23
