نویسنده: حسین یکتا *

به کارگیری سلاح شیمیایی جدید در جنگ

در روزهای آغازین اسفندماه 1362، عراقیها که طبق معمول هر ساله منتظر آغاز عملیات بزرگ زمستانی دیگری از سوی نیروهای ایران بودند، هشدار دادند که در صورت نیاز، از سلاح جدیدی که برای ایرانیان ناشناخته است، استفاده خواهند کرد. (30) با وجود این، ایران با بی‏اعتنایی نسبت به این تهدیدهای، در روزهای دوم و سوم اسفند در فاصله‏ای کمتر از یک روز عملیات فرعی والفجر 6 در منطقه دهلران و ارتفاعات چیلات و عملیات اصلی خیبر را در منطقه عمومی بصره و محور هورالهویزه - پاسگاه زید آغاز کرد و بدین ترتیب، گام بزرگ دیگری را برای ورود به خاک عراق و شکستن قدرت نظامی این کشور برداشت. با آغاز عملیات والفجر 6، عراقیها که نیروی اصلی خود را در جبهه‏های جنوب متمرکز کرده و منتظر حمله ایران در این منطقه بودند، در مقابل حمله نیروهای ایران در همان نخستین ساعات آغاز حمله و پس از روشن شدن هوا، به سلاحهای شیمیایی متوسل شدند و مناطق آزاد شده العزیز و شط علی را با گاز خردل هدف قرار دادند. در این حمله، ششصد تا هفتصد نفر از نیروهای ایران جمعی گردان شهید کامیاب از تیپ 129 نجف اشرف از سپاه چهارم قدس (نیروهای طرح لبیک یا خمینی)، که در منطقه شط علی مستقر بودند، از ناحیه صورت، به ویژه چشمها به شدت مجروح شدند. (31) در پی این حمله بود که جمهوری اسلامی ایران تهدید کرد اگر سازمان ملل موضوع قاطعی در قبال استفاده از سلاحهای شیمیایی اتخاذ نکند، این کشور برای دفاع از خود، مقابله به مثل خواهد کرد. حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی، در خطبه‏های نماز جمعه تهران در 3 اسفندماه سال 1362، خطاب به سازمان ملل هشدار داد اگر عراق به استفاده از سلاحهای شیمیایی ادامه دهد، ممکن است ایران به استفاده از این سلاحها مجبور شود. وی گفت: «ما در حال حاضر، به عدم استفاده از تسلیحات شیمیایی متعهدیم، اما نمی‏دانم این تعهد تا چه مدت پایدار بماند.... در صورت عدم اتخاذ یک موضع قاطع از سوی سازمان ملل، این سازمان مرتکب جنایتی علیه بشریت می‏شود که حتی آب زمزم نیز نمی‏تواند آن را پاک کند.» وی همچنین تأکید کرد: «تاکنون، نمی‏خواستیم از تسلیحات شیمیایی استفاده کنیم، اما در صورت ادامه استفاده عراق از تسلیحات شیمیایی، نمی‏توانیم برای همیشه منتظر اقدام سازمان ملل بمانیم. (32)
هم زمان با این تهدیدهای، ایران به ابتکار دیگری دست زد و با جلب موافقت برخی از کشورهای اروپایی از جمله بلژیک، هلند، سوئیس، سوئد، انگلستان، فرانسه و اتریش،(33) تعدادی از مجروحان شیمیایی را برای مداوا به این کشورها اعزام کرد. نخستین گروه از این مجروحان در روز 3 اسفندماه به آمستردام وارد شد و پنج تن از آنان در بیمارستان عمومی شهر فنت و پنج نفر دیگر در بیمارستان دانشگاه انزشت بستری شدند. همچنین، پنج نفر پس از اعزام به لندن به یک مرکز درمانی انتقال یافتند.(34) این اقدام ایران از نظر سیاسی - تبلیغی بسیار مؤثر واقع شد و جهانیان در مقابل واقعیتهای انکارناپذیر جنگ و استفاده از سلاحهای شیمیایی قرار گرفتند. بدین ترتیب، موضوع اعزام مجروحان شیمیایی ایرانی به کشورهای اروپایی در صدر اخبار رسانه‏های گروهی جهان قرار گرفت و صدها گزارشگر و خبرنگار به سوی بیمارستانها سرازیر شدند تا آخرین خبرها را به گوش شنوندگان و خوانندگان خود برسانند. به دنبال این اقدامات، به تدریج، زمزمه‏هایی مبنی بر محکومیت کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی در گوشه و کنار جهان برخاست. فرانسه، متحد اصلی عراق در اروپا، از جمله نخستین کشورهایی بود که استعمال تسلیحات شیمیایی را محکوم کرد. ماکس گالر سخنگوی دولت فرانسه در 3 اسفندماه سال 1362 در مصاحبه‏ای خطاب به گزارشهای گفت: «مخالفت فرانسه با جنگ شیمیایی صریح و قاطعانه بوده است.»(35) اما در جمهوری اسلامی ایران، این اقدام زود هنگام دولت فرانسه تلاش این کشور برای تحت الشعاع قرار دادن افشای همکاری تسلیحاتی‏اش با عراق تعبیر شد. به هر حال، با افشای اخبار بیشتری از مجروحان شیمیایی ایران در جهان، آرام آرام کشورهای بسیاری به صف مخالفان حملات شیمیایی پیوستند و بدون اشاره به نام عراق، استعمال گازهای شیمیایی را محکوم کردند.
با وجود همه اینها، استفاده عراق از گازهای شیمیایی در عملیات والفجر 6، پایان راه توسل به این گونه سلاحها در سال 1362 نبود و نیروهای این کشور هنوز سلاح ناشناخته وعده داده شده و را به کار نگرفته بودند. با آغاز عملیات بزرگ خیبر در 3 اسفندماه، فرصت آزمایش این سلاح نیز به دست آمد. در این عملیات، نیروهای بسیج و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موفق شدند جزایر مهم و استراتژیک مجنون را که یکی از مراکز مهم استخراج نفت عراق بود، به تصرف خود در آورند و با سرعت حیرت آوری، استحکامات دفاعی نفوذ ناپذیری را در آنجا سازمان دهند. از سوی دیگر، عراقیها به دلیل اهمیت استراتژیک منطقه، نمی‏توانستند اجازه دهند که جزایر مجنون در دست نیروهای ایران باقی بماند؛ بنابراین، پاتکهای بسیار سنگینی را علیه نیروهای مستقر در جزایر انجام دادند و تمام توان خود را به کار گرفتند تا با استفاده از انواع سلاحهای متعارف به ضد حملات خود ادامه دهند، به طوری که حتی موفق شدند بخشهایی از جزیره مجنون را از دست نیروهای ایرانی خارج کنند، اما پس از پنج روز پاتکهای ناموفق، به سلاحهای شیمیایی متوسل شدند و در روز 8 اسفندماه، با استفاده از بمبهای حاوی گاز خردل و تابون جزایر مزبور را بمباران کردند. براساس آمار ارائه شده از سوی نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل به این سازمان، 1100 نفر از نیروهای ایران در نتیجه استنشاق گاز خردل و اعصاب مصدوم شدند. (36) برخی از منابع دیگر از جمله سالنامه سیپری (37) آمار ثبت شده مصدومان را در حمله 27 فوریه 1984 (8 اسفندماه سال 1362) در جبهه جنوب و هورالهویزه، سه هزار نفر اعلام کرد که در اثر بمباران هوایی، با استفاده از گازهای مایکوتوکسین، موستارد و تابون مجروح شده‏اند. (38)
در پی این حمله، دکتر علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه وقت ایران، در نامه‏ای به دبیر کل سازمان ملل از وی خواست. تا برای بررسی مسئله استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی، گروه کارشناسی را به ایران اعزام کند. در این نامه، تاکید شده بود که طی چهار سال جنگ، حدود هفت‏هزار نفر از نیروهای ایرانی در اثر به کارگیری سلاحهای شیمیایی از سوی عراق کشته یا مجروح شده‏اند.(39) این درخواست ایران با پذیرش دبیر کل همراه بود؛ بنابراین، تصمیم گرفته شد از 22 تا 29 اسفندماه سال 1362 (13 تا 19 مارس 1984)، یک هیئت کارشناسی به ایران اعزام شود. (40) در همین حال، خاویر پرز دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل، با انتشار اطلاعیه‏ای بدون اشاره به نام عراق، کاربرد سلاح شیمیایی را در هر مکان و زمانی به شدت محکوم کرد. (41)
اقدامات سیاسی - تبلیغی جمهوری اسلامی ایران در سطح جهانی و مکاتبات آن با دبیر کل سازمان ملل در کنار انتشار اخبار روزانه مربوط به اظهار نظر پزشکان و متخصصان بیمارستانهای کشورهای اروپایی که مصدومان سلاحهای شیمیایی در آنها بستری بودند، مبنی بر وجود شواهد انکار ناپذیری از عناصر شیمیایی گاز خردل، بوتان، فسفر و... در خون و ادرار مصدومان تحت معالجه، بازتاب گسترده‏ای در محافل سیاسی و رسانه‏های گروهی جهان داشت. فشارها به حدی زیاد بود که بسیاری از کشورهای حامی عراق از جمله امریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان فدرال و... با انتشار اطلاعیه‏هایی استعمال گازهای شیمیایی را علیه نیروهای جمهوری اسلامی ایران تأیید و محکوم کردند.(42) بدین ترتیب، مسئله کاربرد سلاحهای شیمیایی از سوی عراق در جنگ علیه ایران، ابعاد بین‏المللی به خود گرفت و سازمانهای بین‏المللی، مانند صلیب سرخ جهانی، که حافظ کنوانسیون ژنو درباره قوانین جنگی است، وارد صحنه شدند و به طور غیر مستقیم، عراق را به استفاده از تسلیحات سمی در جنگ با ایران متهم کردند. طبق اعلام این سازمان: «استفاده از مواد سمی در جبهه جنگ با احترام به اصول انسانیت منافات دارد و نقض قوانینی و عرف جنگ است.» (43)
اما هیچ یک از این اقدامات نتوانست مانع از تداوم توسل عراق به گازهای شیمیایی شود. در جو بین‏المللی ایجاد شده علیه عراق، بغداد با تکذیب کاربرد این گونه سلاحها، تمامی کشورها، سازمانهای بین‏المللی و رسانه‏های گروهی جهان را که علیه این کشور موضع‏گیری کرده بودند. مورد ناسزا قرار داد، آنان را به ریاکاری متهم کرد و(44) جراحت مصدومان ایرانی بستری در بیمارستانهای اروپایی را ناشی از انفجار در یک کارخانه شیمیایی در مرکز ایران دانست. افزون بر این، مقامات بغداد پا را فراتر گذاشتند و کاربرد سلاح شیمیایی را برای دفاع از کشورشان لازم دانستند، از جمله هشام صباح الفخری، فرمانده نیروهای عراق در شرق بصره، اعلام کرد: «برای حفاظت از کشور و شرفمان هر چه از دستمان برآید. انجام می‏دهیم». وی افزود: «عراق حق استفاده از سلاحهای شیمیایی را برای خود محفوظ می‏دارد.». (45) از سوی دیگر، ژنرال ماهر عبدالرشید، فرمانده جناح جنوبی جبهه عراق، اعلام کرد: «من شخصا گفته بودم برای متوقف کردن تهاجم به کشورم، به هر وسیله‏ای متوسل خواهم شد. دشمنی که از مرز عراق عبور کند، بایستی نابود شود. منظورم از بیان این مطلب این نیست که به سلاحهای شیمیایی متوسل شده‏ام، بلکه معتقدم اگر ضروری باشد، نمی‏توانم به فرمانی که از بالا می‏رسد، جواب منفی دهم؛ زیرا، این قبیل تصمیمات نمی‏تواند از سوی یک سپهبد اتخاذ شود». وی افزود: «اگر خانه شما از پشه پر شود، چه کاری انجام می‏دهید؟» (46)
براساس چنین استدلالی بود که عراقیها علی‏رغم وجود فشار سنگین بین‏المللی، برای باز پس‏گیری جزایر مجنون و به کاربرد سلاحهای شیمیایی در روزهای پایانی سال 1362 ادامه دادند و کوشیدند به هر نحو ممکن، از ادامه عملیات خیبر جلوگیری کنند. آنها در روزهای 10 و 11 اسفندماه منطقه طلائیه را هدف حملات شیمیایی قرار دادند و در روزهای 23،20،19،16 و 30 اسفندماه، هم زمان با حضور کارشناسان سازمان ملل در منطقه، شدیدترین حملات شیمیایی را متوجه جزایر مجنون کردند که براساس آمار غیر رسمی، حدود 2500 تن از نیروهای ایران در این حملات مصدوم شدند. تنها در حمله 19 اسفندماه، 543 تن از نیروهای رزمنده در نتیجه اسنشاق ترکیبات گاز خردل و تاول‏زا مجروح شدند و در 30 همین‏ماه، 370 تن از این نیروها تحت تأثیر گاز اعصاب (تابون) قرار گرفتند و به شدت مصدوم شدند. عراقیها در روزهای 24،23 و 27 اسفندماه، افزون بر حمله شیمیایی به منطقه عملیاتی خیبر، مناطق البیضه، حسینیه و جفیر را نیز هدف حملات شیمیایی قرار دادند که در البیضه 153 نفر و در حسینیه، 50 نفر مصدوم شدند(47) در مجموع، در سال 1362، حملات شیمیایی عراق نسبت به سال پیش تشدید شد و به پنجاه حمله رسید. رژیم بغداد در توسل به سلاحهای شیمیایی و میکروبی از عوامل جدیدی استفاده کرد که میزان کشندگی و پایداری آنها در محیط به مراتب بیشتر بود. همچنین، وسعت مناطقی که عراق در آنها از سلاح شیمیایی استفاده کرد، چندین برابر وسعت مناطقی بود که پیش از این، هدف حملات آن قرار گرفته بود. سازمان ملل نخستین بار، هیئت کارشناسی خود را به دعوت جمهوری اسلامی ایران از 23 تا 29 اسفندماه به منطقه روانه کرد تا به بررسی و جمع‏آوری شواهد و اطلاعات موجود درباره کاربرد گازهای شیمیایی بپردازد که گزارش آن، پس از بازگشت از تهران در 21 ماه مارس 1984 (1 / فروردین ‏ماه / 1363) به دبیر کل سازمان ملل تسلیم شد. (48)
حال این پرسشها مطرح می‏شود که آیا چنین گزارشهایی توانست از تکرار استعمال گازهای شیمیایی در جبهه‏های جنگ ایران و عراق جلوگیری و کشورهای جهان و مجامع بین‏المللی مسئول را به اقدام موثر برای جلوگیری از تکرار آن وادار کند؟ آیا شورای امنیت سازمان ملل پس از دریافت گزارش هیئت حقیقت یاب به طور قاطع اقدام مؤثری انجام داد و با صدور قطع‏نامه‏ای لازم الاجرا، کشور مجرم را مجازات کرد؟ آیا عراق بار دیگر به سلاحهای شیمیایی متوسل شد؟ پاسخ ایران به این حملات چه بود و سرانجام اینکه روند استفاده از این سلاحها چگونه بود؟ اینها پرسشهایی هستند که در ادامه این مبحث در شماره آینده، به تفضیل به آنها پرداخته خواهد شد.

پی‌نوشت‌ها:

* عضو هیئت علمی دانشگاه تهران.
29. S/19821. 22 April 1988.
30. بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس؛ اسناد سلاحهای شیمیایی، روزنامه تائنا، 12 / 12 / 1362، ص 57.
31. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ گزارشهای ویژه؛ شماره 224، 10 / 12 / 1362، ص 29.
32. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ تلکس خبری، شماره 24، 3 / 12 / 1362.
33. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ تلکس خبری، شماره 27، 3 / 12 / 1362.
34. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛تلکس خبری؛ شماره‏های 27،22،20، 3 / 12 / 1362.
35. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛تلکس خبری؛ شماره 9، 5 / 12 / 1362.
36. S/19921, 22 April, 1988.
37. SIPRI.
38. Sipri Yearbook 1984.
39. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ تلکس خبری؛ شماره 41، 14 / 12 / 1362.
40. سید قاسم زمانی؛ پیشین؛ ص 110.
41. SG/SM/3533. 7 March 1986.
42. بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس؛ پرونده کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی در جنگ ایران و عراق؛ زونکن سال 1362.
43. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛گزارش ویژه؛ 17 / 21 / 62 به نقل از رادیو امریکا.
44. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛تلکس خبری، شماره 110، 17 / 12 / 1362.
45. خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ گزارش‏های ویژه؛ شماره 352، 16 / 12 / 1362 به نقل از نیویورک تایمز.
46. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی؛ گزارش سفارت ایران در اسپانیا؛ به نقل از روزنامه ایل مساجرو. مورخ 11 / 3 / 1984 (21 / 12 / 1363).
47. بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس؛ اسناد جنگ شیمیایی؛ زونکن سال 1362.
48. U.N. Yearbook 1984. P.222.