ترجمه: احمد شهدادی
چکیده
از نظرگاه نهاد روحانی مسیحیت، متون مقدس مسیحی باز نماینده ی حقایقی متعال و فراگسترند که از مرزهای زمان و مکان در می گذرند و تابع تمایلات و گرایشهای درونی مؤمنان نمی شوند. این واژگان اند که راه رسیدن به حقیقت مسیح و دیانت عیسوی می شوند و هم از این رو ترجمه ی آنها نباید این طریقت معنوی را از آنها باز ستاند.آنچه بیش از هر چیز دیگر در بازگردان این متون قدسی ارج و اهمیت دارد، نگاه مؤمنانه و صادقانه است و نه ابتکار و خلاقیت مترجمان، این هم بدین معناست که نگاه شخصی و تفسیری و توضیحی مترجمان نباید در بازگردان متون مقدس دخالت یابد و ترجمه را از دقت و استواری و خلوص بیندازد. البته شیوه های نو و راهکارهای زبانی و ادبی تازه همواره باید به کار گرفته شوند، اما حتی برای همین کار هم وجود ضوابط و معیارهای بایسته است.
ترجمه باید بر متن اصلی منطبق باشد و در ساختار، واژگان و سبک، همان اثر را القا کند. هیچ کس نباید از روی ترجمه ی متون مقدس، ترجمه ای دیگر فراهم آورد. از این رو، رجوع به متن اولیه ی کتب مقدس امری ضروری است. ترجمه ها باید به زبانی کاملاً فهمیدنی انجام شود و در همان حال، شکوه و جلالت معنوی متون را پاس بدارند و بنمایند. برای القای همین تأثیر معنوی است که می توان اسلوبها و سبکهای تازه ی بیانی را به خدمت گرفت و تمهیداتی اندیشید که به آفرینش و تعالی سبک مقدس در ترجمه ی متون قدسی بینجامد. آنچه بیش از همه بر آن تأکید می شود، این است که کلیسا باید دستگاه زبانی مناسب با آموزه های مسیحی را کشف و تأیید کند و آن را در خدمت تعالیم متون مقدس قرار دهد. هنجارهای زبان شناختی و فرا متنی می تواند برای چنین دستگاهی زیان بخش باشند.
ترجمه ی کتب مقدس نباید معانی و مفاهیم روحانی را محدود کند و یا آنها را فراخ و بیگانه با زندگی انسان نشان دهد. آثار کلاسیک هر زبان می توانند منبع ارزشمندی برای الگوگیری در ترجمه ی کتب مقدس به شمار آیند. آن بخش از کتب مقدس که در نمازها و نیایشها به کار می روند، اهمیت افزون تری می یابند و به همین دلیل باید بازگردان دقیق تر و شکوهمندتری داشته باشند. واژگان، نحو، سبک و گونه ی ادبی کتب مقدس عناصر مهمی به شمار می روند که مترجمان باید به دقت در آنها بنگرند و با رعایت هنجارهای تأیید شده ی کلیسای کاتولیک، درجه ی خلوص و اطمینان ترجمه ی خود را افزایش دهند. توجه به اسلوبهای صوری و محتوایی ترجمه ی خود را افزایش دهند. توجه به اسلوبهای صوری و محتوایی متن اولیه، ضروری ترین معیار ترجمه ی کتب مقدس است.
اشاره
دستورالعملهای ذیل در باب اصول و شیوه های ترجمه ی کتب مقدس در کلیسای کاتولیک رم، در ماه مارس سال 2001 میلادی از سوی مجمع عبادت الهی و گروه آیینهای مذهبی (نمایندگان مسئول آیین نیایش کلیسایی) در سندی به نام «آیین موثق نیایش» (liturgiam authenticam) چاپ و منتشر شده است. ما در اینجا مفاهیم بنیادین بخش دوم این سند را به دست می دهیم که در آن آموزه هایی برای مواجهه با رهیافتهای نو در ترجمه ی کتب مقدس عرضه شده است.واتیکان این سند را «دستورالعمل» خوانده است و همین نشان می دهد که این اصول صرفاً معیارها و موازینی پیشنهادی نیستند، بلکه از نظرگاه واتیکان اجباری اند. این سند با جمله ای پایان می پذیرد که نقش پاپ ژان پل دوم را در آن آشکار می کند. علی رغم این توثیق و دستور مستقیم پاپ به اعلام رسمی این سند، انجمن انجیلی کاتولیک آمریکا در آگوست سال 2001 میلادی و در نامه ای به همه ی اسقفهای آمریکایی، بشدت از این دستورالعمل انتقاد کرده است. با این حال، وثاقت این راهنما چنان است که آن را به آخرین دیدگاههای نهاد کلیسای کاتولیک رم در باب ترجمه ی کتب مقدس مسیحی مبدل ساخته است. بازگردان کتب مقدس در همه ی ادیان، امری مهم و ناگزیر است که جدا از همه ی تفاوتها و تمایزهای صوری و مفهومی، بنیادها، دشواریها و معیارهایی یکسان و مشترک دارد. امید است مطالعه ی این سند، مترجمان متون قدسی اسلامی را نیز به کار آید و مقدمه ای باشد برای تدوین شیوه نامه ترجمه ی متون دینی: قرآن و حدیث.
در باب ترجمه ی متون نیایشی به زبان های بومی
1- اصول کلی کاربردی در همه ی ترجمه ها
19. واژگان متون مقدس، همانند دیگر واژگان مراسم عبادی، به ویژه آیین عشای ربانی، چنان نیستند که چون آینه ای گرایشها و تمایلات درونی مؤمنان را باز بتابند، بلکه حقیقتی را وا می نمایند که از مرزهای زمان و مکان در می گذرد. در واقع، خداوند با همین واژگان با نسل فرزند محبوب خویش سخن می گوید، روح القدس مؤمنان مسیحی را به همه ی حقایق و اسبابی که کلمه ی مسیح با زیستن در میان آنان پدید آورده راه می نماید و کلیسا با همین واژگان همه ی آنچه را که هست و بدان معتقد است جاودانی می کند و تعالی می دهد و حتی نیایش نامه مؤمنان با خداوند را از طریق مسیح و به یاری روح القدس عرضه می کند.2. متون نیایشی لاتین در مناسک و شعایر رمی (roman rite) بر قرنها تجربه ی روحانی و مذهبی در انتقال و تعالی ایمان کلیسا که از آبا دریافت شده است تکیه کرده اند، با این حال، خود، ثمره ی تجدید نظر و بازنگری نیایشی اند و همواره باز پیرایی می شوند. به این سبب که تنها همین میراث است که ماندن را می سزد و از سده ها عبور می کند، باید به یاد سپرد که ترجمه ی متون عبادی آیین رمی، چندان که بازگردان مؤمنانه و صادقانه متون اصلی به زبانهای بومی و محلی است، کار ابداع و ابتکار خلاقانه نیست.
هر چند مجاز است که واژگان، نحو و سبک به شیوه ای سامان یابند که متن بومی روانی را فراهم آورند که برای آهنگ نیایش همگانی مناسب و در خور باشد، متن اصلی چندان که ممکن است باید یکسره و به دقیق ترین شیوه، بدون روی دادن حذف یا اضافه در محتوا و یا بازنویسی و تفسیر و توضیح آن، ترجمه شود. هر گونه مطابقت یا تطبیق دادن متن اصلی، براساس خصلتها یا طبیعت زبانهای بومی گوناگون، باید محتاطانه، ملایم و اعتدال آمیز باشد.
21. به ویژه در ترجمه هایی که برای مردمانی انجام می شود که تازه به آیین مسیحی گرویده اند، دقت و پایبندی به متن نخستین، گاه ممکن است اقتضا کند که واژه های رایج پیشین به شیوه ای نو بکار گرفته شوند، یا اصطلاحات و واژگان جدیدی وضع گردند، یا مفاهیم و اصطلاحات متن اصلی ترانویسی شود، یا با تلفظ زبانهای بومی سازگار گردند، یا صفتهای ادبی به گونه ای به کار روند که حتی آن گاه که از نظر لغوی و نحوی با متن اصلی متفاوت اند، به شیوه ای کامل مفهوم و محتوای عبارت لاتین را برسانند. چنین ضوابط و معیارهایی، به ویژه در موارد بسیار مهم، باید پیش از آنکه در نسخه ی نهایی در آیند، به بحث و شور همه ی اسقفهای ویژسته ی این نهاده شوند. به ویژه باید به کار برد واژگان برآمده از ادیان و مذاهب غیر مسیحی، توجه لازم معطوف شود.
22. براساس مواد 37-40 قانون جمع مقدس (sacorosanctum concilium)، انطباق متن اصلی با زبان بومی باید بر بنیاد ضرورت فرهنگی و روحانی (ecclesiastical) انجام شود و نمی سزد که به سبب تمایل صرف برای بداعت و تنوع یا تکمیل و تغییر مفهوم کلامی الگوی نگارشی (editiones typicase) باشد. افزون بر این، متون ترجمه ها باید به هنجارها و شیوه های گنجانده شده در راهنمای مذکور گردن نهند. بر این اساس، ترجمه هایی که به زبانهای بومی انجام می پذیرند و برای سنجش و باز پیرایی (recognitio) به کنگره عبادت الهی و گروه آیینهای نیایشی ارسال می شوند، افزون بر هر انطباق که بروشنی در الگوی نگارش (editiones typicae) پیش بینی است، فقط باید سازگار سازیها و جرح و تعدیلهایی را در برداشته که برای آنها اجاره نامه ی مکتوب از هیأت ویژه اخذ شد باشد.
23. در ترجمه ی متون و نگاشته های کهن مسیحی سودمند است که به ابزارهای تاریخی و عملی دیگر یا مرجعی که ممکن است برای آن متن کشف شده باشد مراجعه شود. با این حال، اغلب این خود متن لاتین است که باید ترجمه شود. هرگاه متن کتاب مقدس یا متن نیایشی، واژگانی از دیگر زبانهای باستانی را در برداشته باشد - مثلاً واژه هایی چون alleluia و amen که آرامی (aramaic) اند و در عهد جدید به کار رفته اند، یا واژگان یونانی یا واژگانی که در مراسم عشای ربانی مطرح می شوند و یا بسیاری نامهای خاص - حفظ و نگاهداشت این واژگان در ترجمه ی بومی جدید، دست کم به گونه ی انتخابی در میان دیگر گزینه ها، باید مورد توجه قرار گیرد.
24. هرگز نمی سزد که ترجمه ها از روی دیگر ترجمه هایی که پیش تر به دیگر زبانهای انجام شده اند پدید آیند. ترجمه های جدید باید یکسره و سرراست از متون اصلی، به ویژه متون لاتین - و در اینجا که سخن معطوف به متون و نگاشته های کهن مسیحی است، از زبانهای عبری، آرامی یا یونانی که ممکن است مورد خاص ترجمه از میان متون کتاب مقدس به این زبانها باشد - انجام شوند. افزون بر این، در آماده سازی این ترجمه ها برای کاربردهای نیایشی طبیعتاً باید به گونه ی ابزاری ثانوی، به شیوه ای که همه جا در این دستورالعمل توضیح داده شده است و به منظور این که سنت تفسیری مناسب با آیین نیایشی پاس داشته شود، به ویرایش شناخته شده ی جدید (the nova vulgata editio) مراجعه شود که مقام پاپ اعظم (apostolic) آن را رسماً اعلام کرده است.
25. از آنجا که ممکن است محتوای متون اصلی حتی برای مؤمنانی که فاقد دانش و اطلاعات عقلانی ویژه اند. آشکار و دریافتنی باشد، ترجمه ها باید به زبانی انجام شوند که به آسانی فهمیدنی و درک شدنی باشند و در همان حال، شکوه، زیبایی و دقت و ظرافت نظری و تعلیمی این متون را پاس بدارند و حفظ کنند. به مدد واژگان ستایش و نیایش (حمد و عبادت) که در مواجهه با حضرت خدواند، قدرت، رحمت و ذات متعال او، و تقدیس و تعظیم و سپاسگزاری را نشان می دهند و ترویج می کنند، ترجمه ها می توانند در حالی که به شکوه و زیبایی خود مراسم نیایشی یاری می رسانند، به آن نیاز و عطش به خداوند حی که مردمان روزگار ما بدان گرفتارند، پاسخ دهند.
26. خصلت متون نیایشی به گونه ی ابزاری توانمند برای القا و رسوخ دادن عناصر ایمان و اخلاق مسیحی در زندگی مؤمنان پیرو مسیح؛ باید با بیشترین نگرانی و دلواپسی در ترجمه های پاس داشته باشد. وانگهی ترجمه، اغلب باید با آموزه های معتبر و موثق، سازگار و منطبق باشد.
27. حتی اصطلاحات و تعابیری که به سبب طبیعت بیش از اندازه نامعمول یا ناساز خود، مانع درک و فهم می شوند، باید کنار نهاده شوند، متون نیایشی باید چیزی بیشتر از صدای مجامع یا افراد خاص تلقی شوند و در نماز و نیایش همچون صدا و سخن کلیسا در نظر آیند. هم از این رو، ترجمه ها باید از وفاداری و پایبندی بیش از حد و برده وارانه به اسلوبهای رایج بیانی بپرهیزند.
در واقع، اگر در متون نیایشی واژگان یا تعابیر گاه چنان به خدمت گرفته می شوند که تا اندازه ای از سخن و گفتار روزمره و معمولی فاصله می گیرند، غالباً به سبب همین واقعیت است که این متون حقیقتاً به یاد ماندنی، می سزند که واقعیتهای لاهوتی را بیان کنند. خواهیم دید که رعایت و پیروی از اصول که در این دستورالعمل عرضه شده اند، در هر زبان بومی به پیشرفت و تعالی سبک مقدسی خواهد انجامید که می توان چون زبانی متناسب با زبان نیایش شناخته شود. از این رو، گاه اتفاق می افتد که شیوه و اسلوب ویژه ای از سخن که تا سخن که تا حدی در کاربرد روزانه مهجور و منسوخ شمرده می شود، در بافت متن نیایشی نگاه داشته شود و برجای بماند.
در ترجمه ی قطعه هایی از کتاب مقدس که واژگان یا عبارتهای آنها به ظاهر زمخت و نازیبا به کار رفته اند، باید از هر تمایل شتاب آمیز به پیراستن و ویراستن این ویژگی اجتناب شود. در واقع، همین اصول است که وقتی اسلوبها و شیوه های بیانی از حوزه ی کاربرد عام بیرون می روند، متون نیایشی را از ضرورت بازنگریهای پیوسته و مدام رها سازد.
28. نیایش مقدس نه تنها خرد انسان، بلکه همه ی هستی کسی را که «موضوع» مشارکت کامل و آگاهانه در مراسم نیایشی است درگیر می کند. از این رو، ترجمه ها باید درست به اندازه ی کنشهای آیینی، به نهادها و تصاویر متون اجازه دهند که خود سخن بگویند. این بازگردانها نباید بکوشند آنچه را در متن اصلی، سربسته و در پرده است، بروشنی و آشکاری بسیار ترجمه و تفسیر کنند. به همین دلیل، باید محتاطانه و سنجشگرانه از افزودن و الحاق متون توضیحی که در الگوی نگارشی یاد شده نیامده است پرهیز شود.
همچنین باید در نظر آورد و توجه داشت که نسخه های بومی، دست کم برخی از متون زبان لاتین، به ویژه متونی برگزیده از گنجینه ی نفیس و ارزشمند مناجاتهای گریگوری (gregorian chant )را که کلیسا با نیایش رمی متناسب می داند و همه ی چیزهایی را که یکسان مقامی شامخ در مراسم نیایشی دارند، در برداشته باشد. بواقع، این سرودها و مناجاتها توان فراوانی در فرا بردن و تعالی دادن روح انسانی به سوی واقعیتهای لاهوتی دارند.
29. این وظیفه ی موعظه ها و آموزشهای شفاهی اصول دین مسیح است که معنای متون نیایشی را عرضه کند و با ظرافت و دقت، فهم و درک کلیسا را از آنها آشکار گرداند و به اعضای کلیساهای خاص با جوامع مسیحی و مذهبی جدا افتاده از امت یکپارچه ی مسیحیت و کلیسای کاتولیک و نیز به جوامع یهودی، درست به اندازه ی وفاداران و پیروان دیگر ادیان توجه کند و فهم خود را از شأن و برابری همه ی آدمیان نشان دهد. بر همین روال، این رسالت آموزش شفاهی اصول مسیحی یا موعظه گران است که تفسیر صحیح و درست متون را به دست دهند. این تفسیر از هر تعصب یا گزینش ناروا و ناعادلانه بربنیاد تمایل به اشخاص، جنسیت، شرایط اجتماعی، نژاد یا معیارهای دیگر - که در متون نیایشی مقدس جایگاهی ندارند - جلوگیری می کند. چنین معیارها و ملاحظاتی ممکن است گاه به آدمی در گزینش یک اصطلاح و عبارت خاص از میان ترجمه های متعدد یاری رسانند، اما نمی توانند دلایلی برای تغییر دادن کتاب مقدس یا متنی نیایشی که بر طبق مقررات رسماً اعلام شده است، به شمار آیند.
30. در بسیاری از زبانها اسمها و ضمیرهایی وجود دارند که بر هر دو جنس مذکر و مونث، با هم و در یک مفهوم مفرد دلالت می کنند، تأکید بر اینکه چنین کاربردی باید تغییر کند، ضرورتاً نباید علت یا ظهور پیشرفت موثق چنین زبانی به شمار آید. حتی اگر ممکن یا ضروری باشد که به مدد آموزش شفاهی اصول دین مسیح؛ اطمینان حاصل شود که این واژگان همواره در حوزه ی عامی که توصیف شده اند دریافته می شوند، شاید ممکن نباشد که بدون آسیب رساندن به معنای دقیق و مقصود متن، ترابط و همبستگی واژگانی یا اصطلاحی و بیانی و کیفیتهای زیبا شناختی آن، واژگان متفاوتی در خود متن به کار گرفته شود، مثلاً وقتی متن اصلی، مفهوم مفردی (مانند واژه ی عبری adam، واژه یونانیanthropos یا واژه ی لاتین homo) را برای بیان بر هم کنش افراد و کلیت یا وحدت خانواده و اجتماع انسانی به کار می گیرد، این ویژگی زبان متن اصلی باید در ترجمه حفظ شود. چنان که در دیگر زبانها در تاریخ اتفاق افتاده است، خود کلیسا باید آزادانه آن دستگاه زبانی را که به مؤثرترین شیوه به آموزه ها و تبلیغات مذهبی آن خدمت می کند برگزیند و موضوعی برای هنجارهای زبان شناختی تحمیلی و بیرونی که برای آن تعلیمات و آموزه ها زیان بخش اند نشود.
31. پرهیز و اجتناب، چاره ی دستگاهمند شیوه های غیر محتاطانه مانند جایگزینی مکانیکی و از سر عادت واژگان، گذر از مفرد به جمع، تقسیم اصطلاحی جمعی و واحد به بخشهای مذکر و مؤنث، و به کار گرفتن واژگان انتزاعی یا غیر انسانی است همه این موارد ممکن است از درک درست و کامل یک واژه یا عبارت در متن اولیه جلوگیری می کنند. این معیارها البته دشواریهای کلامی و انسان شناختی به ترجمه می افزایند. برخی از هنجارهای خاص عبارتند از:
الف. در اشاره به خداوند متعال یا به اشخاص تثلیث مقدس، حقیقت سنت باید همانند کاربرد ثابت و رسمی جنسیت در هر زبان پاس داشته باشد.
ب. دقت ویژه باید تضمین کند که عبارت ثابت و مشخص «فرزند انسان»، صادقانه، باورمندانه و دقیق ترجمه و بازگردان شود. اهمیت فراوان مسیح شناختی و گونه شناختی این عبارت اقتضا می کند که همواره در ترجمه ی آن، قوانینی از زبان به کارگرفته شود که تضمین می کنند این عبارت خاص، در سرتاسر بافت و سیاق ترجمه فهمیدنی باقی خواهد ماند.
ج. اصطلاح آبا (fathers) که در بسیاری از قطعات کتاب مقدس و متون نیایشی نگاشته های کهن مسیحی یافت می شود، باید با واژه مذکر مربوط در زبان بومی ترجمه شود تا معلوم گردد که به رهبران روحانی و مطرانها (patriarchs) یا پادشاهان و ملوک امتهای برگزیده در عهد عتیق یا به آبای کلیسا اشاره می کند.
د. باید چندان که ممکن است در زبان بومی مفروض، در اشاره و ارجاع به کلیسا، کاربرد ضمیر مونث به جای ضمیر خنثا (neuter) حفظ شود.
هـ. واژگانی چون «برادر» و «خواهر» که همخوانی و قرابت یا دیگر انواع مهم ارتباط و خویشاوندی را بیان می کنند و به سبب قرائن و بافت متن، آشکارا مذکر یا مؤنث اند، باید در ترجمه همچنان هستند نگاه داشته شوند.
و. جنسیت دستوری فرشتگان، شیاطین و خدایان و الهه های غیر مسیحی، باید چندان که ممکن است در زبان بومی نیز همانند متن اصلی باشد.
ز. در تمامی این موضوعات ضروری است که به اصول مذکور در بندهای 27 و 29 توجه کنیم.
32. ترجمه نباید درک کامل متن اصلی را با وضع قید و بندهای باریک و کم عرضه کننده، محدود و مخدوش سازد. در این عرصه آنچه باید از آن پرهیز شود، خصلت عبارات و اصطلاحات تبلیغات تجاری، برنامه های سیاسی یا ایدئولوژیک، راه و رسمهای گذرا و مواردی است که موضوع دگرگونیهای اقلیمی یا ابهامهای معنایی واقع می شوند. از آنجا که درسنامه های آکادمیک سبک یا کارهای مشابه، گاه راه را بر چنین گرایشها و تمایلاتی می گشایند، نباید معیارهایی برای ترجمه ی متون نمایشی شمرده شوند. از سوی دیگر، آثاری که در یک زبان بومی مفروض عموماً «کلاسیک» به شمار می آیند، ممکن است در به دست دادن واژگان و کاربرد آنها در خود زبان مفید باشند.
33. کاربرد حروف بزرگ (capitalization) در متون نیایشی نسخه ی لاتین، درست همانند ترجمه ی نیایشی کتب مقدس، باید برای تجلیل یا دلایل کلامی مشابه، در زبان بومی دست کم تا بدان جا که ساختار زبان مفروض اجازه می دهد، محفوظ و معمول باشد.
2. دیگر هنجارهای مربوط به ترجمه ی کتاب مقدس و آماده سازی بخشهایی از انجیل که طی هر سال قرائت می شود
34. سزاوارتر است که ویرایشی از کتاب مقدس، سازگار با اصول تفسیر روش آن و کیفیت ادبی عالی، آماده شود. این نسخه باید همانگونه که سبکی خاص، انتخاب واژگان و گزینه ای از میان تفاسیر متفاوت ممکن را می طلبد، منطبق بر الزامات ویژه ی کاربرد نیایشی باشد.35. هر جا که چنین ویرایشی از کتاب مقدس در زبان مفروض وجود نداشته باشد، ضروری است که ویرایش و نسخه ی از پیش آماده شده به کار رود، اما هر جا لازم است ترجمه ی آن تغییر کند تا چندان که ممکن است براساس اصول عرضه شده در این دستورالعمل، برای استفاده به گونه ی متنی نیایشی مناسب شود.
36. به منظور اینکه مؤمنان بتوانند دست کم مهمترین متون کتاب مقدس را به خاطر بسپارند و نیایشها و نمازهای خود را با آنها برگزار کنند، بی نهایت مهم است که ترجمه ی متون مقدس مقصود برای کاربرد نیایشی، چنان یکپارچگی و استواری و استحکام داشته باشد که در قلمرو تنها یک ترجمه ی ثابت و معین وجود داشته باشد و در همه ی بخشهای کتب نیایشی به کار آید.
این استواری و استحکام به ویژه باید در ترجمه ی کتابهای مقدسی که کاربرد بیشتر و پیوسته تری دارند، مانند «کتاب مزامیر» که کتاب اساسی نیایشی مسیحیان است، مورد توجه باشد. مجامع روحانی بشدت تشویق می شوند که ترجمه ای استوار و یکپارچه از کتاب مقدس را برای چاپ و انتشار در قلمرو خود و به قصد مطالعه ی شخصی و قرائت مؤمنان، به دست دهند که هر بخش آن، مطابق با متون نیایشی مقدس باشد.
37. اگر ترجمه ی کتاب مقدس برای بخشهایی از آن که در طی سال قرائت می شود، متونی را عرضه کند که با متن نیایشی لاتین متفاوت است، باید به خاطر داشت که ویرایش شناخته شده جدید (nova vulgata editio) هدف و مقصد هرگونه ارجاع است و توضیح متن رسمی و بخشهای اصیل انجیل را برعهده دارد. ازاین رو، در ترجمه ی کتابهای ثانوی انجیل (کتبی که مورد قبول کلیسای کاتولیک است، اما پروتستانها آنها را اصیل و به رسمیت نمی شناسند) و هر جای دیگر که ممکن است سنتهای متعدد نسخه های خطی وجود داشته باشند، ترجمه ی متون نیایشی باید منطق با همان سنت نسخه عمومی (nova vulgata) فراهم شود.
اگر یک ترجمه ی پیش تر آماده شده، گزینه هایی را عرضه می کند که با آنچه در نسخه ی عمومی یافت می شود و سنت ویژه ی متنی، نظم آیات یا عوامل مشابه را در نظر می گیرد متفاوت است، باید در آماده سازی متونی از انجیل که طی سال خوانده می وشند، این ناهمخوانی و تغایر اصلاح گردد؛ به گونه ای که همسازی و همسانی ترجمه با متن نیایشی لاتین حفظ شود. در فراهم سازی ترجمه های جدید مفید است - اما اجباری نیست - که شماره گذاری آیات نیز تا آنجا که ممکن است از همان شماره گذاری متن تبعیت کند.
38. اغلب مجاز است که براساس چاپهای انتقادی و توصیه ی متخصصان، قرائتی متفاوت از یک آیه به کار رود. با این حال، این امر در مورد یک متن نیایشی که چنین گزینشی بر عناصر آن قطعه از متن اثر می نهد، یا هرگاه که اصولی که در این دستورالعمل یافت می شوند، ازجهات دیگر فراموش و مغفول شوند، مجاز نیست. در مورد قطعه هایی که وفاق انتقادی درباره آنها وجود ندارد، باید توجه ویژه به اننخابهای متن لایتن معطوف شود.
39. تفسیر و توضیح کتاب مقدس (biblical pericopai ) باید همانند و سازگار با نظم و ساختار متون (ordo lectionum missae) یا دیگر متون نیایشی تأیید شده و مربوط به موضوع باشد.
40. با عطف توجه کامل به نیازهای تفسیر ثابت و قطعی کتب مقدس، باید توجه کامل داشت و اطمینان حاصل کرد که واژگان قطعه های انجیلی که در مواعظ و نمازهای مذهبی به کار می روند، یکسره حفظ شده باشند. به عبارت دیگر، با توجه اکید باید از چینش واژگانی خاص یا سبکی که مؤمنان کاتولیک آن را از شیوه سخن جوامع روحانی غیر کاتولیکی یا دیگر ادیان تمیز ندهند و از این رو به حیرت یا رنج در افتند، پرهیز شود.
41. باید اطمینان حاصل شود که ترجمه ها - به ویژه آن گاه به متون بسیار مهم مانند «مزامیر» و متون به کار رونده برای مراسم اصلی سال عبادی مربوط می شود - با آن گونه فهم از قطعه های کتاب مقدس که کاربرد نیایشی و سنت آبای کلیسا اعلام و داوری می کند، سازگار افتند و همانند و همساز باشند. در این موارد، بیشترین توجه باید به این نکته معطوف شود که ترجمه، درک و دریافت سنتی مسیح شناسی، گونه شناسی و مفهومی را بیان کند و وحدت و درهم تنیدگی عهدین را آشکار سازد. به این دلایل:
الف. می سزد و سودمند است که هر جا از میان گزینه های متعدد ترجمه، نیازی به انتخاب هست، از ویرایش جدید (nova valgata) راهنمایی خواسته شود که کدام گزینه برای بیان شیوه ای که متن با آن به گونه سنتی قرائت می شود و از طریق سنت نیایشی لاتین درک می گردد، مناسب ترین انتخاب است.
ب. برای دستیابی به همین هدف، باید به دیگر نسخه ها و ویرایشهای کهن کتاب مقدس، همانند نسخه ی یونانی که عموماً به نام سبعینی (septuagint) شناخته می شود و مؤمنان مسیحی از نخستین روزهای کلیسا از آن استفاده می کرده اند، مراجعه کرد.
ج. در سازگاری و هماهنگی با سنت بسیار کهن و دیرین که به طور مثال در نسخه ی سبعینی مذکور آشکار است، نام خداوند متعال که با چهار حرف بی وا که عبری (یهوه YHWH=) بیان و در لاتین با واژه ی Dominus ترجمه شده است، باید با واژگان و معادلهای معنایی برابر در هر زبان بومی مفروض ترجمه شود.
در نهایت، مترجمان به شدت ترغیب می شوند که به تاریخ تفسیر توجه فراوان کنند. این تاریخ می تواند از روایتهای کتاب مقدس در نوشته های آبادی کلیسا و نیز از تصاویر انجیلی به دست آید که همواره و بسیار در هنر و چامه ها و چکامه ها (hymnody) ی مسیحی یافت می شود.
42. در حالی که می توان اندرز داد که نکند متون و بافتهای تاریخی قطعه های انجیلی و کتاب مقدس گنگ و مبهم بماند، مترجم نیز باید با یاد بسپرد که واژگان و زبان خداوند که در آیین نیایش بیان می شود، گونه ای سند تاریخی ساده نیست، زیرا متون کتاب مقدس نه تنها به افراد و وقایع برجسته و عظیم عهدین جدید و قدیم می پردازد، بلکه به اسرار رستگاری مربوط است و از این رو به مؤمنان عصر حاضر و حیات آنان باز می گردد. اغلب لازم است که توجه فراوان و اکید به هنجار وفاداری و پایبندی به متن اولیه معطوف شود، اما هر جا که باید گزینشی میان دو شیوه ی متفاوت ترجمه ی یک مفهوم انجام شود، آدمی نیز باید سخت بکوشد و انتخابی را انجام دهد که شنونده و خواننده را قادر می سازد خود و ابعاد زندگی شخصی خود را چندان که ممکن است پویا و پر نشاط در اشخاص و وقایع متن باز شناسد.
43. شیوه ها و اسلوبهای سخن که واقعیتها و کنشهای لاهوتی با آنها در نمود انسانی نشان داده می شوند یا با اصطلاح شناسی (terminology) ملموس و مشخص می گردند، چنان که همواره در زبان کتاب مقدس رخ می دهد (یعنی انسان انگاریها antropomorphisms) اغلب آن گاه توان کامل خود را حفظ می کنند که به گونه ای ادبی ترجمه شوند. از این رو، بهترین کار این است که این مفاهیم با عبارات انتزاعی تر و کلی تر زبان بومی توضیح و تفسیر شوند. در مورد مفاهیم خاص نیز باید اصول مذکور در بندهای 40-41 ملاحظه گردد. بنابراین، مترجم باید از جایگزین ساختن این مفاهیم با ضمیری شخصی یا مفهوم و اصطلاحی مجردتر جز در موارد واقعاً ضروری بپرهیزد، باید به خاطر داشت که ترجمه ای ادبی از مفاهیمی که شاید در آغاز در زبان بومی عجیب و غریب به نظر آیند، ممکن است درست به همین دلیل، کنجکاویهایی را در شنونده برانگیزند و فرصتی استثنایی را برای موعظه گران پدید آرند.
44. برای اینکه ترجمه ای آسان تر انجام شود باید از هر عبارت و اصطلاحی که وقتی شنیده و خوانده می شود حیرت و ابهام می آفریند و شنونده و خواننده را از فهم معنای آن عاجز می ماند، اجتناب شود.
45. هنجارهای ذیل نیز باید در آماده سازی مطالب کتاب مقدس و در قرائتهای انجیلی در یک زبان بومی ملاحظه شوند:
الف. ترجمه ی قطعه هایی از انجیل که در قرائت سالیانه می آیند باید با قطعات کتاب مقدس همسان و همانند باشند.
ب. همانند عنوانها که موضوع مطالب متن را بیان می کنند و در پیشانی آنها جای می گیرند، چینش واژگانی ترجمه نیز باید همانند متن اصلی باشد.
ج. واژگانی که برای آغاز متن توصیه شده اند و آغازگرها (incipits) نام دارند، باید تا حد ممکن از چینش واژگانی نسخه ای از کتاب مقدس پیروی کنند که متنها از آن اخذ شده اند. مترجمان باید از متابعت ترجمه های دیگر، مثلاً در مورد آن آغازگرها که بخشی از خود متن کتاب مقدس نیستند، بپرهیزند. وقتی متون نیایش سالیانه از کتاب مقدس آماده می شود، این موارد نیز باید به دقت از متن لاتین ترجمه شوند، مگر اجازه نامه گردهمایی عبادت الهی و هیأت مذهبی، شیوه و اسلوب متفاوتی را برای معرفی و آغاز متون توثیق کند.
3. هنجارهای مربوط به ترجمه ی دیگر متون نیایشی
46. هنجارهای عرضه شده در بندهای فوق و نیز هنجارهای مربوط به کتاب مقدس، باید در شیوه و اسلوبی شبیه به متون نگاشته های مذهبی به کار روند.47. ترجمه باید گنجینه ی خطابه های سالیانه را با استفاده از زبان قابل فهم در زمینه و بافت فرهنگی ای که مقصود است انتقال دهد و به این یقین برسد و برساند که نماز و نیایش نه تنها با اصل و گوهر فرهنگ شکل می گیرد، بلکه خود نیز در پیشرفت آن فرهنگ مشارکت می کند. در نتیجه، نباید سبب شگفتی شود که این زبان تا حدودی با زبان گویش عادی متفاوت باشد. ترجمه متون نیایشی که از وثاقت و محتوای ثابت و استوار متون اصلی بهره و مایه می گیرد، پیشرفت زبان بومی مذهبی را تسهیل می کند. چنین زبانی با واژگان نحو و دستوری که با نیایش الهی مناسب است تشخیص می یابد. چنین امری نیز در زبان مردمانی که سالها پیش تبلیغ و تبشیر می کرده اند رخ داده است.
48. ترجمه متون نیایشی ویژه ی مراسم سالانه باید چنان باشد که به آسانی به خاطر سپرده شود و در نمازها و نیایشهای خصوصی نیز به کار رود.
الف. واژگان (vocabulary)
خطابه ها و گفتارهای سنت نیایشی رم، همانند دیگر مناسک کاتولیک، دستگاهی به هم پیوسته از واژگان و الگوهای سخن است که بخشهای کتاب مقدس و سنت مذهبی و به ویژه نگاشته های آبای کلیسا بر آن تأکید و تمرکز کرده اند. به این دلیل، سبک و اسلوب ترجمه ی کتابهای نیایشی باید گونه ای همخوانی و سازگاری میان خود کتاب مقدس و متون نیایشی نگاشته های کهن مسیحی که واژگان یا اشارات کتاب مقدس را بردارند، به وجود آورد. در ترجمه ی چنین متونی، مترجم باید به بهترین شکل از سبک و اسلوب بیانی خاص کتاب مقدس که برای استفاده ی نیایشی در محدوده هایی که ترجمه برای آن فراهم آمده مشخص شده است، راهنماییی بگیرد. در عین حال، باید از فروکاستن و نازل کردن وزانت متن و یا پیچیده کردن نابهنجارانه ی اشارات و تلمیحات ظریف کتاب مقدس اجتناب شود.49. کتابهای نیایشی آیین مذهبی و مناسک رم، بسیاری از واژگان بنیادین سنت کلامی و معنوی کلیسای رم را در بردارند و از این رو باید هر کوششی به کار رود که به جای جایگزینی دیگر واژگانی که با کاربرد نیایشی و روحانی مردمان خداوند در زمینه فرهنگی و مذهبی مفروض بیگانه اند، از این دستگاه واژگانی محافظت شود. به این دلیل، به ویژه اصول زیر باید ملاحظه گردند:
الف. در ترجمه ی واژگانی با اهمیت کلامی افزون تر، باید درجه مناسبی از سازگاری میان متن نیایشی و ترجمه ی بومی موثق از کتابهای آموزش دینی کلیسای کاتولیک لحاظ شود.
ب. هر جا که مناسب نباشد واژگان یا عبارت متن نیایشی همانند کتب آموزش دینی به کار رود، مترجم باید نگران و علاقمند باشد که معنای کلامی و نظری مفاهیم و خود متن را کاملاً بازگردان کند.
ج. مترجم باید در ترجمه ی خود، واژگانی را حفظ کند که بتدریج در زبان بومی مفروض پیشرفت کرده اند و بر ویژگیهای کشیشان، پوششها یا افراد و اشیای خاص در زندگی روزانه دلالت می کنند. واژگانی که فاقد چنین ویژگیهایی هستند نباید به جای واژگان مذکور استفاده شوند.
د. در ترجمه ی واژگان مهم، وفاداری و پایبندی لازم این است که سرتاسر بخشهای گوناگون آیین نیایشی با توجه مناسب به بند 53ملاحظه شود.
50. ازسوی دیگر، تنوع و طیفی گسترده از واژگان در متن اولیه، می باید تا جایی که ممکن است تنوع و طیفی گسترده از واژگان را در ترجمه نیز موجب شد. ترجمه می تواند براثر استفاده از یک مفهوم مفرد بومی برای ترجمه ی مفهوم لاتین متفاوتی مانند pasci یا cavitas یا واژگانی مانند anima و animus نازل و مبتذل شود؛ مثلاً در اشکال متعدد و متنوع نام بردن از خداوند در زبان لاتین، مانند domine (=رب)، deus(=خداوند)، omnipotens aeterue deus(=خدواند قادر متعال)، pater(=پدر) و جز آن، همواره کمبود نقصی در ترجمه رخ می دهد. همچنین کاربرد واژگان متعددی که استغاثه و تمنا را بیان می کند نیز ممکن است ترجمه را یکنواخت و ملالت بار کند و سبک پربار و زیبای متن لاتین را که در آن رابطه میان مؤمن و خداوند بیان می شود، تیره و پنهان گرداند.
51. مترجم باید به جان بکوشد که دلالتها و نشان ها یا درک آغازین از واژگان و عبارات موجود در متن اولیه و همچنین معانی ضمنی، دلالتهای مفهومی و بارهای معنایی را که بهترین جلوه های معنا یا احساسی ان که با آن واژگان ایجاد می شوند، حفظ کند و نگاه دارد. وی باید تضیمن دهد که متن به روی دیگر نظمها و سیاقهای معنایی که ممکن است در متن اولیه مراد باشند، گشوده است.
52. هرگاه یک مفهوم لاتین ویژه، معنایی غنی و گسترده داشته باشد که بازگردان آن به زبان نو دشوار نماید (مثلاً واژه هایی چون munus= خدمت، کار، رسالت، هدیه، famulus=عبد، خدمتگزار، برده، بنده؛ propitus= مطلوب، محبوب، مقصود، مشکور؛ consubstantiatis= طبیعت، ماهیت، کیفیت، و ذات همانند)، روشها و راه حلهای متعددی می تواند در ترجمه آن به کار گرفته شود. ترجمه ی مفهوم با یک یا چند واژه مفرد بومی، ساختن یک واژه جدید، سازگار کردن و یا آوانگاری مفهوم در زبان یا الفبایی که با متن اولیه متفاوت است (بند 21 را بنگرید)، یا کاربرد واژه ای از پیش موجود که شاید معانی گوناگونی را پذیرا باشد، برخی از آن شیوه ها و راه حل هاست.
53. در ترجمه باید از گرایش به هرگونه تجزیه و تحلیل روان شناختی، به ویژه تمایل به جایگزین ساختن واژگان مربوط به ارزشهای کلامی و الهیاتی به جای دیگر واژه ها که صرفاً احساسات انسانی را بیان می کنند، اجتناب شود؛ مثلاً مترجم باید در بیان واژگان یا عباراتی که کاملاً اندیشه ی الهی علیت را می رسانند، از کاربرد واژگان یا عباراتی که صرفاً گونه ای امداد صوری خارجی و ناسوتی و غیر مذهبی را انتقال می دهند بپرهیزد.
54. واژگان خاص در متن نیایشی لاتین که ممکن است چنان به نظر آیند که به دلیل وزن یا دیگر دلایل فنی و ادبی برگزیده شده اند، در واقع مفهوم کلامی و الهیاتی کاملی را می رسانند و از این رو تا آنجا که ممکن است باید در ترجمه نگاه داشته شوند و برجای بمانند. ضروری است واژگانی که جنبه های رازآلود ایمان و منش و مشرب کامل مسیحی را می نماید، همراه با بیشترین و عالی ترین دقت و ظرافت ترجمه شوند.
55. عبارات خاصی که به میراث یا بخش عظیمی از کلیسای کهن تعلق دارند، همانند عبارات دیگری که بخشی از تراث عمومی انسان شده اند، باید با ترجمه ای مورد احترام و توجه قرار گیرند که تا حدی که ممکن است ادبی باشد.
ب. نحو، سبک و گونه ی ادبی (syntax, style, literal genre)
56. موارد مهم آیین مذهبی رم، به ویژه سبک بیان روشن، دقیق و موجز آن، باید چندان که ممکن است در ترجمه رعایت و حفظ شود افزودن براین، وحدت سبک و یکدستی ترجمه یک عبارت مفروض باید در سرتاسر بازگردان مراعات شود. همچنین اصول ذیل باید مورد ملاحظه قرار گیرند:الف. باید تا جایی که ممکن است ارتباط میان عبارات گوناگون که بندهای فرعی و ربطی پدیدی می آورند، چینش و نظم واژگان و شکلهای متعدد آن، و نیز ساخت همگون و توازی (parallelism) به گونه ای کامل در سبک و شیوه ای مناسب با زبان بومی حفظ شود.
ب. در ترجمه ی مفاهیم و معانی متن اولیه، باید چندان که امکان دارد، شخص، عدد و جنسیت محفوظ بماند.
ج. اهمیت الهیاتی و کلامی واژگانی که علیت، هدف یا نتیجه را بیان می کنند باید رعایت شود؛ هر چند زبانهای مختلف واژگان گوناگونی را برای بیان آنها به کار می گیرند.
د. اصول عرضه شده در فوق و در مورد تنوع واژگانی، در تنوع نحوی و سبکی نیز صدق می کنند. حالت ندا و خطاب به خداوند در سرتاسر ادعیه کوتاه، مثال مناسبی برای این مورد است.
57. گونه های ادبی و بیانی متون متعدد آیین نیایش رم باید محفوظ بمانند.
58. مقصود اولیه از متون نیایشی با همه ی طبایع متنوع خود این است که در مراسم نیایش به گونه ای شفاهی گفته و شنیده شوند. از این رو، این متون سبک بیانی ویژه ای دارند و با سخن روزمره و یا متونی که باید به آهستگی و آرامی خوانده شوند متفاوت اند. الگوهای تکرار شونده و شناختنی نحو و سبک، آهنگی پرجلال و شکوه و ستایش کننده، تجانس آوایی (alliteration)، توازن و هماوایی (assonance)، تصویرهای شاداب و زنده و ملموس، تکرار، توازی و ساخت همگون، تضاد و ضرباهنگ موزون نثرهای شاعرانه، مثالهای این تفاوت به شمار می آیند.
البته گاه ممکن نیست که در ترجمه همان عناصر سبک شناختی متن اولیه به کار رود؛ مثلاً اغلب در مورد تجانس آوایی یا هماوایی همین امر رخ می دهد. اما حتی در این حالت نیز مترجم باید بکوشد و در پی این باشد که اثر مقصود همان عناصر را به ذهن خواننده و شنونده منتقل کند؛ درست به همان اندازه که به محتوای موضوعی و بیان تضاد میان عناصر توجه می کند. در این زمینه، مترجم باید همه ی امکانات زبان را با مهارت هر چه تمام تر برای انجام دادن این کار و توجه به جنبه های دیگر متن به خدمت بگیرد. ترجمه ی متون شاعرانه به انعطاف افزون تری نیازمند است تا بتواند زمینه را برای نقشی فراهم سازد که خود شکلی ادبی در بیان محتوای متن ایفا می کند. از این رو، عبارات و اصطلاحاتی که اهمیت ویژه نظری یا معنوی دارند و یا شناخته شده ترند، باید تا حد ممکن به گونه ای ادبی ترجمه شوند.
59. بخش بزرگی از متون نیایشی به این قصد فراهم آمده اند که کشیش برگزار کننده ی مراسم یا شماس (deacon) یا سردسته ی خوانندگان (cantor) یا مردم یا همسرایان، آنها را به آواز بخوانند. به همین دلیل، این متون باید به گونه ای ترجمه شوند که برای همنوا شدن با موسیقی مناسب باشند. از این رو، در فراهم سازی همنوایی موسیقایی باید به وثاقت خود متن توجه دقیق و کامل معطوف شود.
60. متونی که به آواز خوانده می شوند اهمیت ویژه دارند؛ زیرا درکی از جلال و شکوه مراسم را به مؤمنان انتقال می دهند و وحدت در ایمان و مهرورزی و احسان را با وحدت و هماهنگی صداها آشکار می کنند. سرودها و چامه ها و مزامیر مذهبی (canticles) بخش اندکی از گنجینه ی تاریخی کلیسای لاتین را تشکیل می دهند، اما با این حال سودمند است که در نسخه های بومی نیز حفظ شوند، حتی این مزامیر می توانند به چامه ها (hymns)یی که اصالتاً در زبان بومی پدید آمده اند افزوده شوند. البته بهتر این است که همین چامه های بومی نیز از کتاب مقدس یا میراث نیایشی گرفته شوند.
61. متون اصلی نیایش در نگاشته های مذهبی با حرکات و آداب آیینی همراه اند که وضع و حالت، ایما و اشاره خاص یا کاربرد نهادها و نشانه ها آنها را بیان می کند، از این رو، می سزد که در فراهم سازی ترجمه هایی مناسب، این عوامل را در نظر آوریم و مثلاً به زمان مقتضی نقل واژگان و تناسب آنها برای به آواز خوانده شدن یا تکرار شدن توجه کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
1- liturgiam authenticam, the official vatican instruction on biblical translation lssued in march zool.
منبع: به اهتمام دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر؛ (1383)، یادگارنامه فیض الاسلام: جستارهای علمی و پژوهشی در باب ترجمانی متون مقدس، احمد شهدادی، خمینی شهر، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، چاپ اول 1383.
