نویسنده: ابراهیم اخوی*
کار از منظر دین
پارسایان، جست و جوگران مال حلال
امام علی علیه السلام در خطبه معروف همام، به توصیف ویژگی پارسایان می پردازد، با این اصل که کوشش لازمه زندگی است و چنانچه رنگ الهی به خود بگیرد، یک عبادت است. این برنامه در سرلوحه کارهای انسان های باتقوا قرار می گیرد. پارسا با توجه به معلومات دینی اش که سبب گزینش مسیر تقوا شده، تنها راه سپری کردن مسیر سعادت را پرهیز از همه محرمات می داند که یکی از ابعاد آن، محرمات اقتصادی است. او در پی کسب حلال است تا هم با اشتغال به کاری هم سود با اهداف متعالی اش، به رضایت خاطر برسد و هم از یک زندگی آبرومند و در خور انسانی واقعی با برنامه و سبک زندگی کامل برخوردار شود. (1)در مجموع روایاتی که درباره کار وجود دارد، نکاتی بسیار ارزشمند دیده می شود که امروزه در روان شناسی کار به برخی از آنها دست یافته اند. پاره ای از این سخنان ارزشمند را بررسی می کنیم:
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «اِنَّ اللهَ تعالی یُحِبُّ العَبدَ المؤمنَ المُحتَرِفَ؛ خداوند متعال بنده مؤمن شاغل را دوست دارد». (2)
• «کانَ رسولُ اللهِ صلی الله علیه و اله إذا نَظَرَ الی الرّجُلِ فاعجَبَهُ، قالَ: هَل لَهُ حِرفَهٌ؟ فان قالوا: لا، قالَ: سَقَطَ مِن عَینی. قیلَ: و کیفَ ذلکَ یا رسولَ اللهِ؟! قالَ: لأنَّ المومنَ اذا لَم یکُن لَه حِرفَهٌ یَعیشُ بدِینِه؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه به کسی نگاه می کرد و از او خوشش می آمد، می فرمود: شغلی هم دارد؟ اگر می گفتند: نه، می فرمود: از چشمم افتاد. عرض می شد: چرا ای رسول خدا؟ می فرمود: زیرا اگر مؤمن حرفه ای نداشته باشد، دین خود را وسیله امرار معاشش می کند». (3)
• امام علی علیه السلام: «تَعَرَّضوا للتَّجارَهِ؛ فانَّ فیها غِنی لَکُم عَمّا فی ایدی النّاسِ، و انَّ اللهَ عزّ و جلّ یُحِبُّ العَبدَ المُحتَرِفَ الامینَ؛ به تجارت پردازید که آن شما را از آنچه در دست مردم هست، بی نیاز می گرداند و خداوند عزّ و جلّ، بنده پیشه ور درستکار را دوست دارد». (4)
• امام صادق علیه السلام از شغل یکی از اصحاب خود پرسید. عرض کرد: فدایت شوم، من تجارت را کنار گذاشته ام؛ فرمود: چرا؟ عرض کرد: منتظر این امر (روی کار آمدن دولت و حکومت شما) بودم. حضرت فرمود: «این از شما تعجب است. ثروت تان از بین می رود. از تجارت دست مکش و فضل و برکت خدای را بجوی، حجره ات را بگشای و بساط [کسب و کار] خود را پهن کن و از پروردگارت روزی بطلب». (5)
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «اَشَدُّ الناسِ حِساباً یَومَ القِیامَهِ المَکفِیُّ الفارغُ، ان کانَ الشُغلُ مَجهَدَهً فالفَراغُ مَفسَدَهٌ، روز قیامت، سخت ترین حسابرسی را کسی دارد که کارهایش را دیگران [از پیشگار و نوکر و خدمتکار] انجام دهند و خودش بی کار بگردد. گو اینکه کار کردن، مایه رنج و زحمت است، اما بی کاری موجب فساد و تباهی است». (6)
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «اِنَّ اللهَ یُبغِضُ الصَّحیحَ الفارغَ، لا فی شُغلِ الدنیا و لا فی شُغلِ الآخِرهِ؛ خداوند از شخص تندرست بیکار که نه در کار دنیاست و نه سرگرم کار آخرت، نفرت دارد». (7)
• پیامبرخدا صلی الله علیه و آله: «خلَتَّانِ کثیرٌ مِن الناسِ فیهِما مَفتونٌ: الصَِّحَهُ و الفَراغُ؛ دو چیز است که مایه فتنه (آزمایش یا فساد) بسیاری از مردم است: تندرستی و فراغت (بی کاری)». (8)
• امام علی علیه السلام: «مِن الفَراغِ تکونُ الصَّبوَهُ: هوا و هوس برخاسته از فراغت است». (9)
• امام علی علیه السلام: «مَع الفَراغِ تَکونُ الصَّبوَهُ: با فراغت، هوس رانی است». (10)
• امام علی علیه السلام: «اِعلَم انَّ الدنیا دارُ بَلیَّهِ لم یَفرُغ صاحِبُها فیها قَطُّ ساعَهَ الّا کانَت فَرغَتُهُ علَیهِ حَسرَهً یَومَ القِیامَهِ؛ بدان که دنیا سرای آزمایش و گرفتاری است که آدمی هرگز در آن ساعتی آسوده و بیکار نشود، مگر اینکه آن بیکاری در روز قیامت مایه افسوس او گردد». (11)
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «حقُّ الوَلَدِ علی والِدِهِ أن یُعَلِّمَهُ الکِتابَهَ، و السَّباحَهَ، و الرَّمایَهَ، و ان لا یَرزُقَهُ الّا طَیِّباً؛ حق فرزند بر پدرش این است که او را سواد و شنا و تیراندازی بیاموزد و جز روزی حلال خوراک او نکند». (12)
• پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- در پاسخ به سؤال از حق فرزند-فرمود: «تُحَسِّنُ اسمَهُ و أدَبَهُ، و تَضَعُهُ مَوضِعا حَسَنا؛ نام نیکو بر او بگذاری و خوب تربیتش کنی و شغل و حرفه خوبی به او بیاموزی». (13)
روان شناسی کار
نیازهای انسان او را به سوی کار می کشاند. در روان شناسی کار، بر اساس تحقیقاتی که انجام شده است، دریافته اند که افراد در محل کار با سه دسته انگیزه حضور دارند:1. نیاز به موفقیت: میل شدید رسیدن به نوعی دستاورد، تا آنجا که امکان پذیر است و انجام دادن نتیجه بخش و مؤثر کار. افرادی که احساس نیاز به موفقیت در آنها زیاد است، در جهت انجام دادن هرچه بهتر امور می کوشند و از کارکردن برای رسیدن به هدف خود لذت می برند. اینان به حل مسئله به چشم مبارزه جویی مثبت و مطلوبی می نگرند و به موفقیت های خود می بالند.
2. نیاز به قدرت: میل به داشتن موقعیتی بالاست. افرادی که میزان احساس نیاز به قدرت در آنها زیاد است محیط کاری خود و دیگران را در کنترل و اختیار می گیرند. برای چنین افرادی، برآورده ساختن این نیاز مهم تر از برآوردن نیازی مثل حل مسئله است.
3. نیاز به وابستگی: نیاز به ایجاد ارتباط در محل کار و نیاز به پذیرفته شدن به عنوان عضوی از گروه است. افرادی که چنین نیازی در آنها زیاد است، بیشتر تمایل به همکاری دارند تا رقابت و کنار آمدن با همکاران برای آنها مهم تر از ارتقای شغلی است.
بهداشت روانی کار
تحقیقات نشان داده است که شغل و کار می تواند بسیاری از نیازهای اساسی افراد را برآورده کند و در سلامت جسمی و روانی آنها مؤثر باشد. (15). بهداشت روانی کار بسیار مهم است. حالت های روانی نیروی کار، بر افزایش بهره وری، تولید و کاهش حوادث اثر می گذارد. بنابراین، حتی با نگاه اقتصادی، کاملاً عاقلانه است که فضای کار را از نظر روانی و عقلی، به محیط سالمی تبدیل کنیم و بکوشیم، مشکلات نیروی کار را حل کنیم. نیروی کار به رعایت جنبه های روانی، فوق العاده نیازمند است تا از احساس خستگی و ملامت کار یکنواخت رهایی یابد. خستگی نیروی کار، ممکن است سبب تشنج های وی شود. (16)اهداف بهداشت روانی کار
بهداشت روانی در محیط کار، یعنی مقاومت در مقابل پریشانی های روانی و اختلال های رفتاری در کارکنان سازمان و سالم سازی محیط و فضای روانی کار، به نحوی که هدف های چند گانه زیر تأمین شود:1. هیچ یک از کارکنان به دلیل عوامل مزاحم، غیرانسانی و بیماری زا در سازمان، گرفتار اختلال روانی نشود. عواملی نظیر مدیریت ناکارآمد، حاکم بودن بایسته سالاری به جای شایسته سالاری، پرخاشگری بعضی مدیران یا کارکنان و عوامل بسیار دیگر می توانند موجب گسترش پریشانی روانی در سازمان شوند.
2. هر یک از کارکنان از اینکه در سازمان محل کار خود به فعالیت اشتغال دارد، احساس رضایت کند و علاقه مند به ادامه کار در آن سازمان باشد.
3. هر یک از کارکنان سازمان نسبت به خود، رؤسا، مرئوسان و همگنان خود و به طور کلی نسبت به جایگاه خود در سازمان، احساس مثبتی داشته باشد.
4. همه کارکنان سازمان قادر به ایجاد روابط مطلوب با محیط کار و عوامل موجود در آن باشند، روابط انسانی مناسب در سازمان برقرار باشد و ... .
5. با وجود مشکلاتی که کارکنان در داخل خانواده و نیز در سازمان محل کار خود دارند، احساس خوشبختی می کنند و از اینکه عضوی از آن سازمان هستند، خشنود باشند. (17)
مزاحم های سلامت روانی کار
عواملی می تواند سلامت جسمی و روانی افراد را در ارتباط با کار به خطر اندازد. آشنایی با این عوامل، مقدمه پیش گیری از آنهاست. برخی از مهم ترین مسائل مشکل آفرین در پی می آید:1. خطرهای جسمی
برخی مشاغل نظیر ساخت و ساز که همراه با کارهای سنگین فیزیکی و استفاده از ابزار و ماشین آلات سنگین است، ماهیت پرخطری دارند. کار در معدن نیز کار خطرناکی است و کارگران با علم به این خطرها به آن مشغل می شوند.2. خطرهای روانی و احساسی
برخی پژوهش های بیانگر آن است که غیبت ناشی از بیماری، در نتیجه فشار و اختلالات روانی، سالانه میلیاردها تومان به صنایع و ادارات زیان می رساند. تحقیقی نسبت به نگرش اجتماعی کارکنان بالای 18 سال سابقه کار در کشور انگلستان نشان داده است که بیشتر آنها پذیرفته اند که کار سبب خستگی و کوفتگی است و تنش زا و اضطراب آور به شمار می رود.3. ساعات کاری
یکی از عواملی که ممکن است بر سلامت جسمی و روانی انسان اثر بگذارد، تعداد ساعات کار است. برای نمونه، در میان کشورهای اتحادیه اروپا، انگلیسی ها بیشتری ساعات کاری را دارند که 45 ساعت در هفته است. داده های آماری حاکی از آن است در کشورهای مانند انگلستان با این حجم ساعات کاری، چون پدر و مادر خانواده به طور تمام وقت به کار مشغولند، میزان طلاق بیشتر از کشورهای مشابهی است که ساعات هفتگی کار در آنها کمتر است. تحقیقات دیگری نشان داده است که بیشترین میزان غیبت از کار در افرادی رخ می دهد که مجبورند در هفته بین 37 تا 40 ساعت کار کنند. دلیل بیشتر غیبت ها، بیماری یا مشکلات خانوادگی است.4. کار شیفتی
کار شیفتی ممکن است برای سلامت فرد زیانبار باشد و احتمال ابتلای افرادی که به کار شیفتی مشغولند، به بیماری هایی نظیر فشار خون و اختلالات معده و روده، بیش از افرادی است که به صورت شیفتی کار نمی کنند.5. نوع شغل
پاره ای از مشاغل، اضطراب زاتر و فشارآفرین تر از برخی دیگرند. استرس در مشاغل مدیریتی بیشتر است؛ چرا که فرد باید مسئولیت تصمیم هایی را بپذیرد که بر دیگران اثر می گذارند. در سال 1995، تحقیقی انجام شد که میزان استرس در مشاغل گوناگون را رتبه بندی کرد. بر اساس این تحقیق، معدن چیان، افسران پلیس و کارگران ساختمان، بیشترین میزان استرس شغلی، و کشیشان، فضانوردان و کارمندان موزه و کتابخانه، کمترین میزان استرس شغلی را دارند. در تحقیق دیگری، چهار شغلی که بیش از دیگر مشاغل استرس تولید می کند، چنین معرفی شده اند: پرستاری، مددکاری اجتماعی، تدریس و خدمت در نیروی پلیس.6. ناامنی شغلی
کارکنانی که دائماً در محیط کار خود با بی ثباتی روبه رو هستند و کسانی که تسلط و کنترل کافی بر حجم کاری خویش ندارند، بیش از دیگران، محیط خود را تنش آفرین می یابند. تحقیقی نشان می دهد کارکنانی که در رتبه های پایین تر شغلی خدمت می کنند، چهار برابر بیش از کسانی که در رتبه های بالاتر به کار مشغولند، در معرض حمله های قلبی قرار دارند. احتمال ابتلای چنین افرادی به سرطان، سکته و اختلالات معده و روده نیز بیشتر است. از نظر آماری، بین رتبه شغلی و سلامت ارتباطی مستقیم وجود دارد. به این ترتیب، کارکنانی که در پایین ترین رتبه های شغلی قرار دارند و به عبارت دیگر، افرادی که دارای کمترین میزان کنترل و تسلط بر محیط کاری خود هستند، میزان تندرستی آنان کمتر از دیگران است. مشکل اصلی، کار کردن در محیطی است که فرد کنترل و تسلطی بر آن ندارد و حس می کند از نظر اقتصادی و موقعیت اجتماعی، نسبت به بیشتر افراد، دچار محرومیت است و در رتبه پایین تری قرار دارد.7. بیکاری
نوسان وضعیت اقتصادی بین رونق و رکود، بر شمار بیکاران اثر می گذارد. در سال 1998، کارگران بدون مدرک، چهار برابر بیشتر از کسانی که دارای مدرک تحصیلی عالی بودند، در معرض بیکاری قرار داشتند. کارگران جوان و افرادی که بیش از 50 سال دارند، آسیب پذیرتر از دیگر گروه های سنی اند. در پژوهشی ثابت شد که بین دوره های طولانی بی کاری و ابتلا به افسردگی یا ناامیدی، ارتباطی وجود دارد. همچنین احتمال مرگ افراد مذکر بیکار در جوانی، بیش از جوان مرگ شدن افراد مذکر شاغل است. میزان خودکشی میان این گروه ها (در جوامع غربی) بیشتر است. حدود 20 تا 30 درصد از مردان بی کاری که در پژوهش اظهارنظر کردند، از افزایش دلهره، نداشتن اعتماد به نفس، زودرنجی، تندخویی، بی خوابی و سستی خود، شکوه داشتند. علاوه بر این، بیماری های جسمی نظیر ناراحتی پوستی، بروز زخم و سردرد نیز در چنین افرادی گزارش شد. (18)پی نوشت ها :
* کارشناس ارشد علوم تربیتی، نویسنده و پژوهشگر.
1. نهج البلاغه، خطبه متقین (همام).
2. کنزالعمّال، ح 9199.
3. جامع الاخبار، ص 390، ح 1084.
4. الخصال، ص 621، ح 10.
5. دعائم الاسلام، ج2، ص 16، ح 14.
6. تنبیه الخواطر، ج1، ص 60.
7. شرح نهج البلاغه، ج17، ص 146.
8. کافی، ج8، ص 152، ح 136.
9. غررالحکم و دررالکلم، ح 9251.
10. همان، ح 9734.
11. نهج البلاغه، نامه 59.
12. کنزالعمّال، ح 45340.
13. بحارالانوار، ج 74، ص 85، ح 99.
14. کریستین هادسن، روان شناسی و کار، ترجمه: شهرام نقش تبریزی، ص 57.
15. روان شناسی و کار، ص 99.
16. عبدالرحمان العیسوی، روان شناسی کار و کارگر، ترجمه: مهدی خرمی، ص 64.
17. محمود ساعتچی، روان شناسی بهره وری، ص 206.
18. روان شناسی کار، صص 100-118.
