مزار حضرت اسماعیل (علیه السلام)

حضرت اسماعیل (علیه السلام) فرزند ارشد حضرت ابراهیم (علیه السلام) و یکی از پنج پیامبر عرب زبان است.(1) نام آن حضرت در قرآن کریم 12 بار (2) و در انجیل برنابا 1 بار (3) و در تورات مکرّر آمده است.(4) حضرت ابراهیم (علیه السلام) همسری به نام ساره (علیه السلام) داشت، اما از او صاحب فرزندی نشد؛ لذا ساره (علیه السلام) پیشنهاد کرد که او با کنیز مصری اش هاجر (علیه السلام) ازدواج کند؛ شاید چشمشان به دیدار فرزندی روشن شود. ابراهیم (علیه السلام) پذیرفت و با هاجر (علیه السلام) وصلت کرد و خداوند پسری به آن ها عنایت فرمود که نامش را اسماعیل گذاشتند.(5) پس از چندی ساره نیز صاحب فرزندی به نام اسحاق (علیه السلام) شد و کم کم حسادت به دل ساره راه یافت و این امر در نظر ابراهیم (علیه السلام) بسیار ناخوش آمد. پس به امر خداوند، هاجر (علیه السلام) و اسماعیل (علیه السلام) را با خود برداشته، از ناحیه فلسطین به سمت جنوب روانه شد و به وادی بی آب و علف حجاز آورد و خود به نزد ساره بازگشت، (6) و در این امر حکمتی بود. هاجر (علیه السلام) و اسماعیل (علیه السلام) در بیابان عربستان تنها ماندند و پس از ساعتی، عطش بر آن ها غالب شد و هاجر (علیه السلام) در جست و جوی آب به اطراف رفت و چند نوبت در تعقیب سرابی که دیده بود، فاصله ی بین دو کوه صفا و مروه را دوید و چون ناامید بازگشت، چشمه ی آبی دید که از زیر پای کودکش جاری است.(7) «و خدا با پسر بود که نَشو و نَما می نمود و در بیابان پاران (حجاز) ساکن شد و مادرش برای او زنی از دیار مصر گرفت». سال ها گذشت و حضرت ابراهیم (علیه السلام) بارها به خانواده ی خود در حجاز سرکشی کرد. ابراهیم (علیه السلام) و فرزند جوانش، پایه های خانه ی کعبه را که حضرت آدم پی افکنده بود (8)، بالا بردند (9) و دو درب برایش ساختند؛ یکی به سمت شرق و دیگری به سمت مغرب که مُستجارش نامیدند و سقف خانه را با شاخه های درخت پوشاندند و پس از آن، مناسک حج برقرار شد.
حضرت اسماعیل (علیه السلام) به «ذبیح الله» ملقب است، چرا که خداوند به ابراهیم (علیه السلام) فرمان داد که فرزند خود را ذبح کن، و این امر، امتحانی بزرگ بود. در قرآن کریم آمده است که ابراهیم (علیه السلام) به اسماعیل گفت: «پسرم، در خواب دیدم (برمن وحی شد) که تو را ذبح می کنم؛ نظر تو چیست؟ گفت: ای پدر، به آن چه فرمان داری عمل کن و ان شاء الله مرا از صابران خواهی یافت».(10) پس ابراهیم (علیه السلام) فرزند دلبند خویش را به قربانگاه برد و دست و پایش را بست و کارد بر گلوی او فشرد، امّا کارد نمی برید و در این هنگام به ابراهیم (علیه السلام) ندا رسید که «ای ابراهیم! رؤیای خود را تصدیق کردی (و دستور خداوند را اجرا کردی)، کارد را از گلویش بردار، ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم».(11) پس گوسفندی را به جای او قربانی کرد و این سنّت همچنان در مراسم حج باقی است. حضرت اسماعیل (علیه السلام) خانه ای برای خود در مجاورت کعبه ساخت و در آن اقامت گزید که بعدها به حِجرِ اسماعیل (خانه اسماعیل) شهرت یافت و هنگامی که مادرش هاجر (علیه السلام) از دنیا رفت، او را در همان خانه به خاک سپرد. حضرت اسماعیل (علیه السلام) صاحب اولاد فراوانی شد. نسب مبارک پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) با چندین واسطه به آن حضرت می رسد.
حضرت اسماعیل (علیه السلام) تا آخر عمر در مکه سکونت داشت و در همان جا به سنّ 137 سالگی درگذشت (12) و در جوار کعبه مدفون شد. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «الِحجْرُ فیهِ بَیتُ اسماعیل و فیه قبر هاجر و اسماعیل» (13) (حِجْر، خانه ی اسماعیل است و قبر هاجر و اسماعیل در آن قرار دارد).
حِجر اسماعیل، مدفن بسیاری از پیامبران دیگر نیز هست و دعا و نماز در آن مستحب است.(14) موقعیت حِجر اسماعیل به گونه ای است که حجاج در هنگام طواف خانه ی خدا - خواسته یا ناخواسته - به دور آن می گردند و برای سهولت حرکت آنان، بنای حِجر اسماعیل که در ابتدا پلانی مستطیل داشته، به صورت نیم دایره و بدون سقف با دیوارهایی کوتاه طراحی و تغییر شکل داده شده است. اطراف حِجر اسماعیل در دوران پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) سنگ چین و دیوارکشی شد و هر بار که خانه ی کعبه مرمت می شد، حِجر اسماعیل نیز تجدید بنا می گردید. ارتفاع دیوار فعلی 1/40 سانتی متر و عرض آن حدود 60 سانتی متر و فضای داخل حِجر، از دیوار کعبه تا دیوار حجر 10 متر می باشد. دیوار حجر دارای دو بریدگی ورودی و خروجی در رکن شامی و رکن غربی است.(15) ناودان طلایی خانه ی کعبه مُشرف بر حجر اسماعیل است. ناصرخسرو در سفرنامه اش به سال 348 ق حِجر اسماعیل را چنین توصیف کرده است: «میان جای این دیوار از دیوار خانه ی [کعبه]، پانزده گز ... است و دیوار و زمین این موضع، مُرَخّم (سنگ مرمر) کرده اند به رُخام مُلِوَّن و مُنَقَّش و این موضع را حجر می گویند و آن ناودان بام خانه در این حجر ریزد و در زیر ناودان، تخته سنگی سبز نهاده است بر شکل محرابی که آب ناودان بر آن افتد و آن سنگ چندان است که مردی بر آن تواند نماز کردن».(16) ابن جبیر اندلسی نیز در سفرنامه اش به سال 580 ق موقعیت قبر مطهّر حضرت اسماعیل را این گونه توصیف کرده است: «قبر اسماعیل - صلی الله علیه و آله و سلم - در زیر ناودان طلا در صحن حِجر و در نزدیکی دیوار کعبه است و علامت آن سنگ مرمر سبز مستطیلی به شکل محراب است و متصل به آن نیز سنگ مرمر سبز مدوّری وجود دارد ... و قبر مادرش هاجر رضی الله عنها در کنار آن و متمایل به رُکن عراقی است و علامت آن سنگ مرمر سبزرنگی به پهنای یک وجب و نیم است».(17)

پی نوشت ها :

1. مجلسی، بحارالانوار، 80/10؛ 43/11؛ 73/77.
2. بقره /125، 127، 133، 136، 140؛ آل عمران /84؛ نساء /163؛ انعام/86؛ ابراهیم /39؛ مریم /54؛ انبیاء/85؛ ص /15، 48.
3. انجیل برنابا، 11/44.
4. تورات، سفر تکوین، 15/26، 16؛ 18/27، 20، 23، 26.
5. ابراهیم/37؛ تورات، سفر تکوین، 1/16- 16.
6. همان، 2/21- 15.
7. عباسعلی زارعی سبزواری، پرتوی از اسرار حج، 71- 72.
8. صدوق، من لایحضره الفقیه، 235/2.
9. بقره/127.
10. صافات/102.
11. همان، 105.
12. سفر تکوین، 17/25.
13. فروع کافی، 411/4؛ مجلسی، بحارالانوار، 117/12.
14. عباسعلی زارعی سبزواری، پرتوی از اسرار حج، 70.
15. محمد فرقانی، سرزمین یادها و نشانه ها، 73.
16. سفرنامه ناصرخسرو، 196.
17. رحله ابن جبیر، 58.

منبع: رامین نژاد؛ رامین، (1387)، مزار پیامبران، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ اول.