مزار حضرت موسی (ع)
در معرفی و شناساندن حضرت موسی علیه السلام باید گفت که ایشان نیز در کنار حضرت نوح (ع)، حضرت عیسی (ع)، حضرت ابراهیم (ع) و حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، جز پیامبران اولوالعزم محسوب می‌شود.
پیامبری با شریعت مستقل که دارای کتاب آسمانی تورات است. سرگذشت و دعوت حضرت موسی (ع) از مردم به خداپرستی به قدری دارای اهمیت بوده است که در ۴۲۰ آیه و ۳۶ سوره قرآن، ۱۳۶ مرتبه نام حضرت موسی و فراز‌هایی از زندگی ایشان، بیان شده است.
از تولد تا وفات ایشان، فراز و نشیبهایی وجود داشته است، اما سرانجام در سن 120 سالگی فوت کردند. محل دقیقی از آرامگاه حضرت موسی(ع)، در دسترس نیست، اما با توجه به گفته مفسران، چند محل برای مزار ایشان تعیین شده است.
پیامبری با شریعت مستقل که دارای کتاب آسمانی تورات است. سرگذشت و دعوت حضرت موسی (ع) از مردم به خداپرستی به قدری دارای اهمیت بوده است که در ۴۲۰ آیه و ۳۶ سوره قرآن، ۱۳۶ مرتبه نام حضرت موسی و فراز‌هایی از زندگی ایشان، بیان شده است.
از تولد تا وفات ایشان، فراز و نشیبهایی وجود داشته است، اما سرانجام در سن 120 سالگی فوت کردند. محل دقیقی از آرامگاه حضرت موسی(ع)، در دسترس نیست، اما با توجه به گفته مفسران، چند محل برای مزار ایشان تعیین شده است.
تولد حضرت موسی (ع)
حضرت موسی (ع)، پسر عمران و برخانه از قبیله لاوی بوده است و میریام و هارون برادر و خواهر او بودند. حضرت موسی (ع)، در دوره‌ای در کشور مصر به دنیا آمد که بنی‌اسرائیل (عبرانیان) صرفاً به دلیل جمعیت زیادشان به تهدیدی برای مصریان تبدیل شده بودند.
از این رو فرعون دستور داده بود که تمام کودکان پسر عبری تازه متولد شده را به رود نیل بیندازند تا غرق شوند. عمران و بر خانه برای جلوگیری از کشته شدن فرزند خود، پسر تازه متولد شده را در سبدی گذاشتند و در میان علف‌های بلند نیل پنهان کردند.
در همین حین خواهرش میریام نیز در اطراف سبد پنهان شد تا از دور مراقب نوزاد باشد. آسیه، همسر فرعون با شنیدن گریه نوزاد او را پیدا کرد، نجات داد و نام نوزاد را « موسی » به معنای « از آب کشیده شده » گذاشت. دیگر آرزوی او برای داشتن یک پسر برآورده شده بود.
از این رو فرعون دستور داده بود که تمام کودکان پسر عبری تازه متولد شده را به رود نیل بیندازند تا غرق شوند. عمران و بر خانه برای جلوگیری از کشته شدن فرزند خود، پسر تازه متولد شده را در سبدی گذاشتند و در میان علف‌های بلند نیل پنهان کردند.
در همین حین خواهرش میریام نیز در اطراف سبد پنهان شد تا از دور مراقب نوزاد باشد. آسیه، همسر فرعون با شنیدن گریه نوزاد او را پیدا کرد، نجات داد و نام نوزاد را « موسی » به معنای « از آب کشیده شده » گذاشت. دیگر آرزوی او برای داشتن یک پسر برآورده شده بود.
زندگانی حضرت موسی (ع)
حضرت موسی (ع)، در شکوه دربار مصر به عنوان پسر خوانده فرعون پرورش یافت. او که به سن مردانگی رسیده بود، از ریشه‌های عبری خود آگاه بود و برای خویشاوندان محصور خود شفقت عمیقی داشت.
او در حالی که شاهد ضرب و شتم وحشیانه یک غلام عبری توسط یک ارباب مصری بود، عصبانی شد و او را به طور ناگهانی کشت. او از ترس مجازات فرعون، به صحرای مدین گریخت و برای یک کشیش که بعداً با دخترش ازدواج کرد، مشغول به کار چوپانی شد.
خداوند متعال، حضرت موسی (علیه السلام) را بر قوم بنی اسرائیل برانگیخت. بنی اسرائیل در دوران زمامداری حضرت یوسف (علیه السلام) به مصر آمدند و چون جمعیت آن ها فزونی یافت، قِبطیان (مصریان) از کثرتشان بیمناک شدند و در تضعیف ایشان کوشیدند، پس آن ها را به بندگی گرفتند و به انجام کارهای سخت واداشتند.
فرعون مصر که شاهی قدرتمند و متکبر بود، دعوی اُلوهیَّت کرد و خود را شایسته ی پرستش خواند. در چنین اوضاعی حضرت موسی (علیه السلام) به مصر آمد و فرعون را به پرستش خدای یکتا دعوت کرد و از خشم الهی ترساند، اما سودی نداشت؛
او در حالی که شاهد ضرب و شتم وحشیانه یک غلام عبری توسط یک ارباب مصری بود، عصبانی شد و او را به طور ناگهانی کشت. او از ترس مجازات فرعون، به صحرای مدین گریخت و برای یک کشیش که بعداً با دخترش ازدواج کرد، مشغول به کار چوپانی شد.
خداوند متعال، حضرت موسی (علیه السلام) را بر قوم بنی اسرائیل برانگیخت. بنی اسرائیل در دوران زمامداری حضرت یوسف (علیه السلام) به مصر آمدند و چون جمعیت آن ها فزونی یافت، قِبطیان (مصریان) از کثرتشان بیمناک شدند و در تضعیف ایشان کوشیدند، پس آن ها را به بندگی گرفتند و به انجام کارهای سخت واداشتند.
فرعون مصر که شاهی قدرتمند و متکبر بود، دعوی اُلوهیَّت کرد و خود را شایسته ی پرستش خواند. در چنین اوضاعی حضرت موسی (علیه السلام) به مصر آمد و فرعون را به پرستش خدای یکتا دعوت کرد و از خشم الهی ترساند، اما سودی نداشت؛
انتخاب حضرت موسی (ع)
زمانی که حضرت موسی (ع) در بیابان طور بود و گله‌ها را در بیابان نگهداری می‌کرد، از دور آتش شعله وری را دید، به طرف آتش رفت. درختی نورانی اما شعله ور از آتش را دید، که می‌سوخت اما خاکستر نمی‌شد.
صدایی از درخت به گوش حضرت موسی (ع) رسید، که این منم پروردگار تو، پای از کفش خویش بیرون‌آور، تو در وادی طور هستی و من تو را برگزیده‌ام، به آنچه به تو می‌گویم، گوش کن، جز من خدایی نیست، مرا پرستش کن و نماز برپا کن.
در این لحظه حضرت موسی (ع) اندیشید که به مقام نبوت رسیده است. صدایی را از درون درخت می‌شنید که به او می‌گفت که برای هدایت بنی اسرائیل از مصر انتخاب شده است. همچنین به او گفته شد که وحدت خدا را به قوم خود اعلام کند.
در آن زمان بیشتر بنی اسرائیل خدایان بسیاری را می‌پرستیدند. حضرت موسی (ع) قرار بود به آن‌ها بگوید که فقط یک خدا وجود دارد. مسئولیت عظیم که بر شانه‌های حضرت موسی (ع) گذاشته شده بود و خجالتی بودن او، باعث ایجاد تردید و عدم اعتماد به نفس در او شد.
اما خداوند به او اطمینان داد که هارون، برادر او، سخنگوی او هم برای بنی اسرائیل و هم برای فرعون خواهد بود
صدایی از درخت به گوش حضرت موسی (ع) رسید، که این منم پروردگار تو، پای از کفش خویش بیرون‌آور، تو در وادی طور هستی و من تو را برگزیده‌ام، به آنچه به تو می‌گویم، گوش کن، جز من خدایی نیست، مرا پرستش کن و نماز برپا کن.
در این لحظه حضرت موسی (ع) اندیشید که به مقام نبوت رسیده است. صدایی را از درون درخت می‌شنید که به او می‌گفت که برای هدایت بنی اسرائیل از مصر انتخاب شده است. همچنین به او گفته شد که وحدت خدا را به قوم خود اعلام کند.
در آن زمان بیشتر بنی اسرائیل خدایان بسیاری را می‌پرستیدند. حضرت موسی (ع) قرار بود به آن‌ها بگوید که فقط یک خدا وجود دارد. مسئولیت عظیم که بر شانه‌های حضرت موسی (ع) گذاشته شده بود و خجالتی بودن او، باعث ایجاد تردید و عدم اعتماد به نفس در او شد.
اما خداوند به او اطمینان داد که هارون، برادر او، سخنگوی او هم برای بنی اسرائیل و هم برای فرعون خواهد بود
دعوت حضرت موسی (ع)
حضرت موسی (ع) به مصر بازگشت و عبرانیان را متقاعد کرد که برای یک سفر و خروج از مصر آماده باشند. حضرت موسی (ع) با هارون نیز نزد فرعون رفت و از او خواست تا قوم او را آزاد کند.
فرعون از اطاعت خودداری کرد، اما با آفت و بلا‌هایی که در این کشور به وقوع پیوست، مقاومت فرعون در هم شکست و او را بر آن داشت تا به عبرانیان اجازه خروج فوری از مصر داده شود.
بنابراین حضرت موسی (ع)، به عنوان رهبر عده‌ای از عبرانیان و غیر عبرانیان از قلمرو مصر به سوی آزادی گریختند
فرعون از اطاعت خودداری کرد، اما با آفت و بلا‌هایی که در این کشور به وقوع پیوست، مقاومت فرعون در هم شکست و او را بر آن داشت تا به عبرانیان اجازه خروج فوری از مصر داده شود.
بنابراین حضرت موسی (ع)، به عنوان رهبر عده‌ای از عبرانیان و غیر عبرانیان از قلمرو مصر به سوی آزادی گریختند
زندگی حضرت موسی (ع) در بیابان سینا
هدف حضرت موسی (ع)، کوه سینا بود. جایی که خدا برای اولین بار خود را به ایشان نشان داده بود. عبرانیان با قدرتی که در ایشان احساس کردند به کوه مقدس آمدند. حضرت موسی (ع) که توسط خدا احضار شده بود، از کوه بالا رفت و با سخنرانی و بیان شروط عهد بین خداوند، توانست موافقت قوم خود را برای ایمان به خدا کسب کند.
حضرت موسی (ع) با کمک برادرش هارون در طول چهل سال در بیابان سینا، با غلبه بر موانع بسیاری، قوم خود را رهبری کرد و آن‌ها را به شکل ملتی واحد درآورد.
فقط مردی با اراده فوق‌العاده، صبر، شفقت، فروتنی و ایمان بزرگ می‌توانست گروه‌های دعوا و مکر که دائماً خرد و اقتدار او را در یک ملت به چالش می‌کشند، مهار کند. ایشان در طول چهل سال در ارتباط دائمی با پروردگارش، خدای اسرائیل بود.
تحت رهبری حضرت موسی (ع)، بیشتر سرزمین‌های شرقی اردن فتح شد، اما حضرت موسی (ع) اجازه نداشت بنی اسرائیل را به کنعان، سرزمین موعود هدایت کند.
پس موسی (علیه السلام) قوم بنی اسرائیل را شبانه از مصر خارج کرد و به سمت مشرق گریخت و صبحدم که فرعون و دیگر قبطیان از ماجرا آگاه شدند، به دنبال آن ها در صحرا روان گردیدند.
حضرت موسی (علیه السلام) و قومش پس از پیمودن حدود 130 کیلومتر به ساحل خلیج عَقَبه (5) رسیدند و دریا را در مقابل و فرعونیان را در پشت سر دیدند و از موسی (علیه السلام) راهی برای خلاصی از آن بحران طلب کردند.
معجزات زیادی در این راه اتفاق افتاد. وقتی بنی‌اسرائیل جلوی دریای سرخ ایستادند در حالی که سربازان مصری پشت سرشان ایستاده بودند، این عصای برافراشته حضرت موسی (ع) بود که دریای سرخ را جدا کرد تا همه بتوانند از آن عبور کنند. هنگامی که قوم بنی اسرائیل به سلامت عبور کردند، دریا به هم متصل شد و بسیاری از تعقیب‌کنندگان آن‌ها غرق شدند.
هنگامی که ذخایر غذا تمام شد، خداوند هر روز چیزی را که غذای معنوی نامیده می‌شد برای تغذیه بنی اسرائیل نازل می‌کرد. هنگامی که مردم به آب نیاز داشتند، خداوند به حضرت موسی (ع) گفت که با صخره‌ای صحبت کند و از آن آب می‌جوشد.
آن گاه موسی (علیه السلام) به اذن پروردگار، عصای خویش را بر آب زد و ناگهان دریا شکافت و 12 مسیر مطابق با قبایل دوازده گانه بنی اسرائیل نمودار گشت و چنان شد که موسی (علیه السلام) و تمامی همراهانش به سلامت از دریا گذشتند و فرعون و سپاهیانش که در تعقیب آن ها وارد دریا شده بودند، در میان امواج خروشان آب به دام افتادند و به هلاکت رسیدند.
حضرت موسی (ع) با کمک برادرش هارون در طول چهل سال در بیابان سینا، با غلبه بر موانع بسیاری، قوم خود را رهبری کرد و آن‌ها را به شکل ملتی واحد درآورد.
فقط مردی با اراده فوق‌العاده، صبر، شفقت، فروتنی و ایمان بزرگ می‌توانست گروه‌های دعوا و مکر که دائماً خرد و اقتدار او را در یک ملت به چالش می‌کشند، مهار کند. ایشان در طول چهل سال در ارتباط دائمی با پروردگارش، خدای اسرائیل بود.
تحت رهبری حضرت موسی (ع)، بیشتر سرزمین‌های شرقی اردن فتح شد، اما حضرت موسی (ع) اجازه نداشت بنی اسرائیل را به کنعان، سرزمین موعود هدایت کند.
پس موسی (علیه السلام) قوم بنی اسرائیل را شبانه از مصر خارج کرد و به سمت مشرق گریخت و صبحدم که فرعون و دیگر قبطیان از ماجرا آگاه شدند، به دنبال آن ها در صحرا روان گردیدند.
حضرت موسی (علیه السلام) و قومش پس از پیمودن حدود 130 کیلومتر به ساحل خلیج عَقَبه (5) رسیدند و دریا را در مقابل و فرعونیان را در پشت سر دیدند و از موسی (علیه السلام) راهی برای خلاصی از آن بحران طلب کردند.
معجزات زیادی در این راه اتفاق افتاد. وقتی بنی‌اسرائیل جلوی دریای سرخ ایستادند در حالی که سربازان مصری پشت سرشان ایستاده بودند، این عصای برافراشته حضرت موسی (ع) بود که دریای سرخ را جدا کرد تا همه بتوانند از آن عبور کنند. هنگامی که قوم بنی اسرائیل به سلامت عبور کردند، دریا به هم متصل شد و بسیاری از تعقیب‌کنندگان آن‌ها غرق شدند.
هنگامی که ذخایر غذا تمام شد، خداوند هر روز چیزی را که غذای معنوی نامیده می‌شد برای تغذیه بنی اسرائیل نازل می‌کرد. هنگامی که مردم به آب نیاز داشتند، خداوند به حضرت موسی (ع) گفت که با صخره‌ای صحبت کند و از آن آب می‌جوشد.
آن گاه موسی (علیه السلام) به اذن پروردگار، عصای خویش را بر آب زد و ناگهان دریا شکافت و 12 مسیر مطابق با قبایل دوازده گانه بنی اسرائیل نمودار گشت و چنان شد که موسی (علیه السلام) و تمامی همراهانش به سلامت از دریا گذشتند و فرعون و سپاهیانش که در تعقیب آن ها وارد دریا شده بودند، در میان امواج خروشان آب به دام افتادند و به هلاکت رسیدند.
یک محقق آمریکایی به نام رونالد وِیات (6) که متخصص باستان شناسی کتاب مقدس است، درباره ی مسیر مهاجرت بنی اسرائیل از مصر به سمت فلسطین تحقیقات زیادی کرد. او و پسرانش پس از جست و جوی فراوان، محل عبور بنی اسرائیل از دریا را در خلیج عقبه شناسایی و با غواصی در عمق آب ها، آثار متعددی از بقایای تجهیزات لشکر فرعون مصر (رامْسِس دوم) کشف کردند.
از جمله، بقایای فسیل شده ی شش عدد چرخ متعلق به عرّاده های جنگی یافت شد که با نقاشی عّراده های جنگی بر دیوارهای اهرام مصر شباهت بسیاری دارد. او همچنین تعدادی استخوان فسیل شده ی انسانی یافت که سطح آن ها با رسوبات دریایی و جلبک ها پوشیده شده بود.
آزمایش های علمی تعلق این اشیا را به چندین قرن پیش از میلاد مسیح اثبات کرد. قوم بنی اسرائیل پس از گذر از این دریا به بیابان تیه وارد شدند، اما به سبب ناسپاسی ها و نافرمانی ها و بهانه جویی هایشان، 40 سال در بیابان تیه سرگردان ماندند.(7)
در طول این سال ها، خداوند متعال، تورات را بر موسی نازل فرمود. حضرت موسی (علیه السلام) سرانجام در شب 21 رمضان (8) به سنّ 126 سالگی (9) در بیابان تیه (10) درگذشت و مقبره ی او بر کسی معلوم نشد.
تورات درباره ی وفات موسی (علیه السلام) چنین می گوید: «موسی بنده ی خداوند در آن جا به سرزمین موآب ــ موافق قول خداوند ــ وفات کرد و او را در درّه ی زمین «موُآب» برابر «بیت پَعُور» دفن کرد و هیچ کس از مقبره ی او تا به امروز واقف نیست و موسی حین وفات 120 ساله بود و بنی اسرائیل 30 روز برای موسی در بیابان های مواب گریه نمودند».(11)
علّامه مجلسی نقل کرده است که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ی مدفن موسی (علیه السلام) سؤال شد؛ آن حضرت فرمودند: «عِندَ الطَّریقِ الاَعظَم، عِندَ الْکَثیبِ الاَحمر» (بر سر راه بزرگ، نزدیک تپه سرخ).(12)
در اطراف این بیابان، مصر، کوه‌های شام، کوه طور و سرزمین فلسطین قرار دارد.
زمانی که کندن قبر به اتمام رسید، حضرت موسی (ع) در داخل قبر خوابید تا اندازه سنگ لحد قبر را مشخص کند. در یک لحظه پرده‌ای از جلوی چشمان حضرت موسی (ع) کنار رفت و بهشت و جایگاه خود را دید.
همان دم از خدا طلب کرد تا روحش را به سمت خود ببرد. خداوند نیز دعای او را شنید و ایشان در داخل قبر دفن شد. به دلیل اینکه از ابتدا مزار حضرت موسی (ع) مشخص نبوده است، هیچ جای مشخصی را نیز برای آن در نظر نگرفته‌اند.
در سال ۶۸۸ هجری قمری یک بنای اسلامی با کتیبه‌هایی با خط عربی ساخته شد. در سال ۸۷۵ هجری قمری داخل بنا تکمیل شد. به طور کلی می‌توان گفت مزار حضرت موسی (ع) دارای ۳۲ گنبد کوچک و بزرگ سفید رنگ، مسجد مردانه و مسجد زنانه است.
پس از اینکه در میان فلسطینی‌ها و اسرائیل درگیر‌های ایجاد شد، این بنا در اختیار مسلمانان قرار گرفت. می‌توان گفت همه افرادی که به بیت المقدس سفر می‌کنند، یهودیان، مسیحیان و مسلمانان به زیارت حرم حضرت موسی (ع) نیز می‌روند.
قدیمی ترین اسناد این بقعه، مربوط به دوران فرمانروایی صلاح الدین ایوبی در اواخر قرن ششم هجری است. این اسناد نشان می دهد که صلاح الدین ایوبی ضمن وقف برخی اراضی اطراف بر حرم حضرت موسی (علیه السلام)، اجازه ی زیارت آن مکان شریف را به پیروان همه ی ادیان داده است.
ساختمان فعلی حرم در سال 668 ق و به دستور ملک بِیْبَرْس ــ سلطان مَملوکی مصر ــ ساخته شد. این عمارت به طور کلی یک بنای اسلامی است و تمام اسناد و کتیبه های آن نیز به خط عربی می باشد. مؤلف انس الجلیل درباره ی این بقعه در کتاب خود آورده است: «و اولین کسی که این گنبد را بنا کرد اَلمَلِکُ الظّاهر بِیْبَرْس بود که در هنگام بازگشت از سفر حج و زیارت بیت المقدس در سال 668 هجری آن را بنا نهاد و نیکوکاران نیز آن را توسعه دادند.
در سال 875 هجری داخل مسجد از سمت قبله توسعه یافت و تکمیل آن تا سال 885 هجری به طول انجامید. مناره ی بقعه در سال 880 هجری بنا شد و این مکان در بیابان اَریحاست... و مردم همه ساله پس از پایان فصل زمستان عزم زیارت آن می کنند».(13)
حرم حضرت موسی (علیه السلام) پلانی مستطیل شکل دارد و به تمامی از سنگ ساخته شده و شامل 120 اتاق و تالار است و اطراف آن با دیواری به ارتفاع 3 متر همچون قلعه ای محصور گردیده است.
در این مجموعه، 32 گنبد کوچک و یک گنبد بزرگ و سفید رنگ وجود دارد و شامل یک مسجد مردانه در قسمت شرقی و یک مسجد زنانه و کوچک تر در قسمت غربی و غرفه های اقامت زوّار و یک گلدسته و اتاق مقبره است.
از داخل مسجد دربی به یکی از اتاق های مجاور گشوده می شود که در آن قبری منسوب به موسی پیغمبر (علیه السلام) وجود دارد.
صندوقی چوبی به ارتفاع 2/5 متر بر روی مقبره و در زیر گنبد بزرگ نهاده شده و روی آن با پارچه های سبز و سرخ پوشانده شده است.
کتیبه ای سنگی به خط عربی بر دیوار اتاق نصب گردیده و بر آن نوشته شده است: «اَمَرَ بِبَناء هَذاَ المَقامِ عَلی قَبرِ موسی النَّبی کلیمِ اللهِ، السُّلطان المَلکِ الظّاهر اَبوالفَتّاح بِیْبَرْسْ فی سنةِ 668 هجریه»
(این بنا به دستور سلطان ملک ظاهر ابوالفتاح بیبرس بر روی قبر موسی پیغمبر ــ کلیم الله ــ ساخته شد، به سال 668 هجری).
دیوارهای این اتاق از داخل با گچ سفیدکاری شده و به جز برخی گچ بری های ساده، تزئینات معماری دیگری در آن دیده نمی شود. کتیبه ی عربی دیگری نیز بر بالای درب ورودی حرم از بیرون نصب شده که شامل پنج سطر است.
در اطراف حرم حضرت موسی (علیه السلام) قبرستان مسلمانان قرار دارد. یک خانواده ی فلسطینی از اهالی اریحا به عنوان خادمان حرم در این مکان خدمت می کنند و عهده دار پذیرایی از زوّارند.
پس از اشغال فلسطین توسط رژیم اشغالگر قدس، این محل مدتی مورد مناقشه ی دو طرف بود تا آن که پس از تشکیل حکومت خودگردان فلسطین، این منطقه دوباره در اختیار مسلمانان قرار گرفت.
اگرچه منابع دینی یهود، این بقعه را به عنوان مزار حضرت موسی (علیه السلام) معتبر نمی داند، اما یهودیان بارها برای تملک آن دست اندازی کردند. در عین حال، پیروان یهود و مسیحیت نیز اجازه دارند همچون مسلمانان این مکان را آزادانه زیارت کنند.
در ایام 25 تا 30 محرّم به مدت یک هفته مراسمی به نام «موسِم موسی (علیه السلام)» که قدمتی چند صد ساله دارد، برگزار می شود. هزاران مسلمانان پس از زیارت بیت المقدس برای زیارت حرم حضرت موسی (علیه السلام) به این منطقه می آیند
و البته جمعیت آن ها به حدّی است که غرفه های اقامت زوّار که در دو طبقه دور تا دور حرم ساخته شده، برای اسکان غرفه های اقامت زوّار که در دو طبقه دور تا دور حرم ساخته شده، برای اسکان ایشان کفایت نمی کند و به ناچار، چادرهای عربی خویش را در بیابان اطراف حرم برپا می کنند و به تلاوت قرآن و نماز و دعا می پردازند و یاد آن پیامبر خدا را گرامی می دارند.
در دیگر روایت‌ها، مکان‌هایی همچون منطقه شام و کوه نباء را نیز به عنوان محل دفن حضرت موسی عنوان کرده‌اند.
متأسفانه مدفن حضرت موسی علیه السلام به طور دقیق مشخص نیست. اما مفسران و کسانی که در این زمینه تحقیق و مطالعه کرده‌اند، مزار حضرت موسی (ع) را در بیابان‌های تیه، سرزمین موآب، کوه طور، صحرای اریحا، کوه نبا و همچنین منطقه شام در نظر گرفته‌اند.
از جمله، بقایای فسیل شده ی شش عدد چرخ متعلق به عرّاده های جنگی یافت شد که با نقاشی عّراده های جنگی بر دیوارهای اهرام مصر شباهت بسیاری دارد. او همچنین تعدادی استخوان فسیل شده ی انسانی یافت که سطح آن ها با رسوبات دریایی و جلبک ها پوشیده شده بود.
آزمایش های علمی تعلق این اشیا را به چندین قرن پیش از میلاد مسیح اثبات کرد. قوم بنی اسرائیل پس از گذر از این دریا به بیابان تیه وارد شدند، اما به سبب ناسپاسی ها و نافرمانی ها و بهانه جویی هایشان، 40 سال در بیابان تیه سرگردان ماندند.(7)
در طول این سال ها، خداوند متعال، تورات را بر موسی نازل فرمود. حضرت موسی (علیه السلام) سرانجام در شب 21 رمضان (8) به سنّ 126 سالگی (9) در بیابان تیه (10) درگذشت و مقبره ی او بر کسی معلوم نشد.
وفات حضرت موسی (ع)
زمان رحلت، حضرت موسی (ع) ۱۲۰ سال سن داشته است. در پاسخ به این سؤال که مزار حضرت موسی کجاست؟ روایت‌های متعددی از محل دفن و نحوه رحلت ایشان بیان شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کردتورات درباره ی وفات موسی (علیه السلام) چنین می گوید: «موسی بنده ی خداوند در آن جا به سرزمین موآب ــ موافق قول خداوند ــ وفات کرد و او را در درّه ی زمین «موُآب» برابر «بیت پَعُور» دفن کرد و هیچ کس از مقبره ی او تا به امروز واقف نیست و موسی حین وفات 120 ساله بود و بنی اسرائیل 30 روز برای موسی در بیابان های مواب گریه نمودند».(11)
علّامه مجلسی نقل کرده است که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ی مدفن موسی (علیه السلام) سؤال شد؛ آن حضرت فرمودند: «عِندَ الطَّریقِ الاَعظَم، عِندَ الْکَثیبِ الاَحمر» (بر سر راه بزرگ، نزدیک تپه سرخ).(12)
بیابان تیه
بسیاری از مفسران، مزار حضرت موسی (ع) و هارون را در سرزمین تیه می‌داند. تیه که در لغت به معنای سرگردانی است، نام بیابانی است که قوم بنی اسرائیل پس از خروج از مصر، به آنجا رفتند و در حدود ۴۰ سال در این بیابان سرگردان بودند. این بیابان که در شبه جزیره سینا قرار دارد، به نام صحرای بنی اسرائیل نیز شناخته می‌شود.در اطراف این بیابان، مصر، کوه‌های شام، کوه طور و سرزمین فلسطین قرار دارد.
-
سرزمین موآب
-
کوه طور
زمانی که کندن قبر به اتمام رسید، حضرت موسی (ع) در داخل قبر خوابید تا اندازه سنگ لحد قبر را مشخص کند. در یک لحظه پرده‌ای از جلوی چشمان حضرت موسی (ع) کنار رفت و بهشت و جایگاه خود را دید.
همان دم از خدا طلب کرد تا روحش را به سمت خود ببرد. خداوند نیز دعای او را شنید و ایشان در داخل قبر دفن شد. به دلیل اینکه از ابتدا مزار حضرت موسی (ع) مشخص نبوده است، هیچ جای مشخصی را نیز برای آن در نظر نگرفته‌اند.
-
صحرای اریحا
در سال ۶۸۸ هجری قمری یک بنای اسلامی با کتیبه‌هایی با خط عربی ساخته شد. در سال ۸۷۵ هجری قمری داخل بنا تکمیل شد. به طور کلی می‌توان گفت مزار حضرت موسی (ع) دارای ۳۲ گنبد کوچک و بزرگ سفید رنگ، مسجد مردانه و مسجد زنانه است.
پس از اینکه در میان فلسطینی‌ها و اسرائیل درگیر‌های ایجاد شد، این بنا در اختیار مسلمانان قرار گرفت. می‌توان گفت همه افرادی که به بیت المقدس سفر می‌کنند، یهودیان، مسیحیان و مسلمانان به زیارت حرم حضرت موسی (ع) نیز می‌روند.
قدیمی ترین اسناد این بقعه، مربوط به دوران فرمانروایی صلاح الدین ایوبی در اواخر قرن ششم هجری است. این اسناد نشان می دهد که صلاح الدین ایوبی ضمن وقف برخی اراضی اطراف بر حرم حضرت موسی (علیه السلام)، اجازه ی زیارت آن مکان شریف را به پیروان همه ی ادیان داده است.
ساختمان فعلی حرم در سال 668 ق و به دستور ملک بِیْبَرْس ــ سلطان مَملوکی مصر ــ ساخته شد. این عمارت به طور کلی یک بنای اسلامی است و تمام اسناد و کتیبه های آن نیز به خط عربی می باشد. مؤلف انس الجلیل درباره ی این بقعه در کتاب خود آورده است: «و اولین کسی که این گنبد را بنا کرد اَلمَلِکُ الظّاهر بِیْبَرْس بود که در هنگام بازگشت از سفر حج و زیارت بیت المقدس در سال 668 هجری آن را بنا نهاد و نیکوکاران نیز آن را توسعه دادند.
در سال 875 هجری داخل مسجد از سمت قبله توسعه یافت و تکمیل آن تا سال 885 هجری به طول انجامید. مناره ی بقعه در سال 880 هجری بنا شد و این مکان در بیابان اَریحاست... و مردم همه ساله پس از پایان فصل زمستان عزم زیارت آن می کنند».(13)
حرم حضرت موسی (علیه السلام) پلانی مستطیل شکل دارد و به تمامی از سنگ ساخته شده و شامل 120 اتاق و تالار است و اطراف آن با دیواری به ارتفاع 3 متر همچون قلعه ای محصور گردیده است.
در این مجموعه، 32 گنبد کوچک و یک گنبد بزرگ و سفید رنگ وجود دارد و شامل یک مسجد مردانه در قسمت شرقی و یک مسجد زنانه و کوچک تر در قسمت غربی و غرفه های اقامت زوّار و یک گلدسته و اتاق مقبره است.
از داخل مسجد دربی به یکی از اتاق های مجاور گشوده می شود که در آن قبری منسوب به موسی پیغمبر (علیه السلام) وجود دارد.
صندوقی چوبی به ارتفاع 2/5 متر بر روی مقبره و در زیر گنبد بزرگ نهاده شده و روی آن با پارچه های سبز و سرخ پوشانده شده است.
کتیبه ای سنگی به خط عربی بر دیوار اتاق نصب گردیده و بر آن نوشته شده است: «اَمَرَ بِبَناء هَذاَ المَقامِ عَلی قَبرِ موسی النَّبی کلیمِ اللهِ، السُّلطان المَلکِ الظّاهر اَبوالفَتّاح بِیْبَرْسْ فی سنةِ 668 هجریه»
(این بنا به دستور سلطان ملک ظاهر ابوالفتاح بیبرس بر روی قبر موسی پیغمبر ــ کلیم الله ــ ساخته شد، به سال 668 هجری).
دیوارهای این اتاق از داخل با گچ سفیدکاری شده و به جز برخی گچ بری های ساده، تزئینات معماری دیگری در آن دیده نمی شود. کتیبه ی عربی دیگری نیز بر بالای درب ورودی حرم از بیرون نصب شده که شامل پنج سطر است.
در اطراف حرم حضرت موسی (علیه السلام) قبرستان مسلمانان قرار دارد. یک خانواده ی فلسطینی از اهالی اریحا به عنوان خادمان حرم در این مکان خدمت می کنند و عهده دار پذیرایی از زوّارند.
پس از اشغال فلسطین توسط رژیم اشغالگر قدس، این محل مدتی مورد مناقشه ی دو طرف بود تا آن که پس از تشکیل حکومت خودگردان فلسطین، این منطقه دوباره در اختیار مسلمانان قرار گرفت.
اگرچه منابع دینی یهود، این بقعه را به عنوان مزار حضرت موسی (علیه السلام) معتبر نمی داند، اما یهودیان بارها برای تملک آن دست اندازی کردند. در عین حال، پیروان یهود و مسیحیت نیز اجازه دارند همچون مسلمانان این مکان را آزادانه زیارت کنند.
در ایام 25 تا 30 محرّم به مدت یک هفته مراسمی به نام «موسِم موسی (علیه السلام)» که قدمتی چند صد ساله دارد، برگزار می شود. هزاران مسلمانان پس از زیارت بیت المقدس برای زیارت حرم حضرت موسی (علیه السلام) به این منطقه می آیند
و البته جمعیت آن ها به حدّی است که غرفه های اقامت زوّار که در دو طبقه دور تا دور حرم ساخته شده، برای اسکان غرفه های اقامت زوّار که در دو طبقه دور تا دور حرم ساخته شده، برای اسکان ایشان کفایت نمی کند و به ناچار، چادرهای عربی خویش را در بیابان اطراف حرم برپا می کنند و به تلاوت قرآن و نماز و دعا می پردازند و یاد آن پیامبر خدا را گرامی می دارند.
در دیگر روایت‌ها، مکان‌هایی همچون منطقه شام و کوه نباء را نیز به عنوان محل دفن حضرت موسی عنوان کرده‌اند.
سخن پایانی
حضرت موسی علیه السلام از پیامبران اولوالعزم با کتاب آسمانی تورات است. ایشان توانست بسیاری از مردمان قوم خود را به سوی خداوند دعوت کند. ایشان با تحمل سختی‌ها و مشقت‌هایی که در طول زندگانی خود تحمل کرد، سرانجام در سن ۱۲۰ سالگی درگذشت.متأسفانه مدفن حضرت موسی علیه السلام به طور دقیق مشخص نیست. اما مفسران و کسانی که در این زمینه تحقیق و مطالعه کرده‌اند، مزار حضرت موسی (ع) را در بیابان‌های تیه، سرزمین موآب، کوه طور، صحرای اریحا، کوه نبا و همچنین منطقه شام در نظر گرفته‌اند.
پی نوشت ها :
1ــ مریم/51؛ طه/13،70.
2ــ زبور داوود، 20/77؛ 6/99؛ 7/103؛ 26/105؛ 16/106، 23.
3ــ انجیل یوحنا، 22/2؛ 14/5؛ 30/9، 33؛ 29/17، 31؛ 37/20.
4ــ تورات، سفر خروج، 1/3، 3، 6؛ 1/4، 4، 10، 14، 18.
5ــ خلیج عقبه به دریای «نوبه» نیز مشهور است.
6ــ رونالد ویات (Ronald Wyatt) ــ متخصص باستان شناسی کتاب مقدس ــ اهل ایالت کنتاکی آمریکاست و تاکنون تحقیقات وسیعی درباره کشتی نوح (علیه السلام) ــ محل شهرهای قوم لوط، کوه طور و دیگر موضوعات مشابه انجام داده است.
7ــ کتاب مقدس، کتاب عاموس نبی، 10/2.
8ــ طوسی، تهذیب 32/1، مجلسی، بحارالانوار، 365/13؛ 114/31.
9ــ همان، 370/13؛ صدوق، کمال الدین، 289.
10ــ مجلسی، بحارالانوار، 112/13؛ فروع کافی، 31/1.
11ــ تورات، سفر تثنیه، 5/34 ــ 9.
12ــ مجلسی بحارالانوار، 363/13؛ مجیرالدین حنبلی، الانس الجلیل، 199/1؛ محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، 448/2.
13ــ مجیرالدین حنبلی، الانس الجلیل، 199/2ــ 200.
نویسنده: رامین رامین نژاد
