نویسنده: آیت الله عبدالله جوادی آملی
روح انسانی نشأت گرفته از منشا ازلی و روح خدایی است و از آنجا که این سر منشأ در نهاد همه بشر دمیده شده و فطرت تغییر ناپذیر انسان، در روح همه انسان ها یکسان قرار داده شده است، این پرسش مطرح می شود که آیا حقیقت انسان، واحد است یا متنوع و متعدّد؟ یعنی آن همه افراد بشر از یک گوهرند و تنها در درجات این گوهر یگانه، تفاوت دارند، یا هر یک حقیقتی متباین با حقیقت دیگران دارد.
قرآن کریم از راه های مختلف، یگانگی حقیقت انسان ها را بیان می کند. در برخی آیات، پیامبر اسلام (ص) را پیکی به سوی همه ی انسانها می خواند: (وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ (1). در آیات دیگر، قرآن را هدایت گر کلّ بشریت می نامد: (هُدًى لِلنَّاسِ )(2) و از سویی کعبه را مطاف، معبد و مأمنِ همگان و نخستین خانه مردمان می داند: (إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا) (3). از سوی دیگر با اشاره به نهان و نهاد انسان، سخن از فطرتِ الهی برای همگان دارد که تبدیل ناشدنی و تغییر ناپذیر است: (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ) (4). این فطرت واحد را نه خداوند تغییر می دهد، چون آن را به زیباترین شکل آفریده است و نه غیر خدا؛ چون غیر او، قدرت تغییر نظام آفرینش را ندارد.
بنابر این اگر پیامبر، کتاب، کعبه، مطاف، معبد، هدایت، فطرت و... برای همه ی انسان ها یکی است، پس تمام جوامع بشری، حقیقتی یگانه دارند.
حس و تجربه و استقرار نیز به کمک عقل، وحدت نوعی و حقیقی بشر را تأیید می کند، زیرا وقتی به گستره جغرافیای انسان می نگریم، پژوهش گران، دانشجویان و طالبان علم را با جنسیت ها و ملیت ها و زبان های مختلف در حوزه های علمی، فکری و دانشگاهی دنیا سرگرم فراگیری علوم می بینیم و در هیچ یک از علومِ قلبی، عقلی، نقلی، حسّی، تجربی، تاریخی و...، سخن از نژادی ویژه و اقلیم و جغرافیایی خاص نیست.
سازمان ملل و دیگر مجامع بین المللی نیز برای تمام انسان ها، نظریه پردازی و برنامه ریزی واحدی داشته و از حقوق همه بشر، سخن می گوید. اگر حقیقت انسان ها متعدد و متنوع و متباین باشد، تعیین حقوق واحد و قانون واحد برای میلیاردها انسانِ ناهمگون، امری ناصواب بوده و بی معنا می نمود.
از این مفاهمه ی واقعی که در مدار تفکر عقلی میان همه اندیشمندان بشر وجود دارد، می توان به وحدت حقیقی نوع انسان پی برد و به دنبال آن، وحدت دین و پیامبر و امام و هدایت و صراط را نیز دریافت.
ممکن است از تعدّد پیامبران و کتاب های آسمانی به عنوان اشکالی بر این استدلال یاد شود؛ اما با رجوع به قرآن کریم، شناسنامه انبیا و کتاب های آنان را به گونه ای تنظیم فرموده است که گویی فقط یک پیامبر، در طی اعصار و در دوران های مختلف، زندگی کرده و فقط یک کتاب به شیوه های متعدد، تدوین یافته است و گویی همه خلفا، اوصیا و امامان معصوم از عصر آدم (ع) تا زمان ولی عصر (ارواحنا فداه) یک انسان کامل اند که در هر دوره، با برنامه ای ویژه، هدایت انسان را بر عهده گرفته اند و بر این اساس، هر پیامبری، پیامبران پیش از خود را تصدیق کرده است.
با تفاسیر ارائه شده در رابطه با یکی بودن روح انسان ها شاید در نقش اراده در رفتار انسان ها تردیدی به وجود بیاید، اگر چه انسان ها در حقیقت روح اشتراک دارند؛ اما اراده، اختیار و رفتارشان، آن ها را از یک دیگر متمایز می سازد و هر یک را در رتبه های گوناگونی از قرب به گوهر حقیقی قرار می دهد. پس با این که همه آدمیان دارای زیر بنای یکسان و مشابهی هستند؛ اما این اراده است که در طول مسیر زندگیشان آن ها را از یک دیگر تمیز می دهد که شرح مفصل آن در ادامه می آید.
قرآن کریم از راه های مختلف، یگانگی حقیقت انسان ها را بیان می کند. در برخی آیات، پیامبر اسلام (ص) را پیکی به سوی همه ی انسانها می خواند: (وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ (1). در آیات دیگر، قرآن را هدایت گر کلّ بشریت می نامد: (هُدًى لِلنَّاسِ )(2) و از سویی کعبه را مطاف، معبد و مأمنِ همگان و نخستین خانه مردمان می داند: (إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا) (3). از سوی دیگر با اشاره به نهان و نهاد انسان، سخن از فطرتِ الهی برای همگان دارد که تبدیل ناشدنی و تغییر ناپذیر است: (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ) (4). این فطرت واحد را نه خداوند تغییر می دهد، چون آن را به زیباترین شکل آفریده است و نه غیر خدا؛ چون غیر او، قدرت تغییر نظام آفرینش را ندارد.
بنابر این اگر پیامبر، کتاب، کعبه، مطاف، معبد، هدایت، فطرت و... برای همه ی انسان ها یکی است، پس تمام جوامع بشری، حقیقتی یگانه دارند.
حس و تجربه و استقرار نیز به کمک عقل، وحدت نوعی و حقیقی بشر را تأیید می کند، زیرا وقتی به گستره جغرافیای انسان می نگریم، پژوهش گران، دانشجویان و طالبان علم را با جنسیت ها و ملیت ها و زبان های مختلف در حوزه های علمی، فکری و دانشگاهی دنیا سرگرم فراگیری علوم می بینیم و در هیچ یک از علومِ قلبی، عقلی، نقلی، حسّی، تجربی، تاریخی و...، سخن از نژادی ویژه و اقلیم و جغرافیایی خاص نیست.
سازمان ملل و دیگر مجامع بین المللی نیز برای تمام انسان ها، نظریه پردازی و برنامه ریزی واحدی داشته و از حقوق همه بشر، سخن می گوید. اگر حقیقت انسان ها متعدد و متنوع و متباین باشد، تعیین حقوق واحد و قانون واحد برای میلیاردها انسانِ ناهمگون، امری ناصواب بوده و بی معنا می نمود.
از این مفاهمه ی واقعی که در مدار تفکر عقلی میان همه اندیشمندان بشر وجود دارد، می توان به وحدت حقیقی نوع انسان پی برد و به دنبال آن، وحدت دین و پیامبر و امام و هدایت و صراط را نیز دریافت.
ممکن است از تعدّد پیامبران و کتاب های آسمانی به عنوان اشکالی بر این استدلال یاد شود؛ اما با رجوع به قرآن کریم، شناسنامه انبیا و کتاب های آنان را به گونه ای تنظیم فرموده است که گویی فقط یک پیامبر، در طی اعصار و در دوران های مختلف، زندگی کرده و فقط یک کتاب به شیوه های متعدد، تدوین یافته است و گویی همه خلفا، اوصیا و امامان معصوم از عصر آدم (ع) تا زمان ولی عصر (ارواحنا فداه) یک انسان کامل اند که در هر دوره، با برنامه ای ویژه، هدایت انسان را بر عهده گرفته اند و بر این اساس، هر پیامبری، پیامبران پیش از خود را تصدیق کرده است.
با تفاسیر ارائه شده در رابطه با یکی بودن روح انسان ها شاید در نقش اراده در رفتار انسان ها تردیدی به وجود بیاید، اگر چه انسان ها در حقیقت روح اشتراک دارند؛ اما اراده، اختیار و رفتارشان، آن ها را از یک دیگر متمایز می سازد و هر یک را در رتبه های گوناگونی از قرب به گوهر حقیقی قرار می دهد. پس با این که همه آدمیان دارای زیر بنای یکسان و مشابهی هستند؛ اما این اراده است که در طول مسیر زندگیشان آن ها را از یک دیگر تمیز می دهد که شرح مفصل آن در ادامه می آید.
پی نوشت ها :
1- سوره سبأ، آیه 28.
2- سوره بقره، آیه 185.
3- سوره آل عمران، آیه 96.
4- سوره روم، آیه 30.
