چکیده:
به دنبال رسمی شدن مذهب شیعه در عصر صفویه و نیاز به اسنتساخ کتاب های مذهبی از سوی علما و فضلای صفویه تمهیداتی در صفحه آرایی این دسته از کتب به کار گرفته شد که مطالعه آنها آسان تر و دستیابی به مداخل، سریع تر صورت بگیرد. یکی از این روش ها استفاده از صفحه آرایی به شیوه ی مجدول است. کتاب جنات الخلود کتابی است مذهبی و علمی که محمدرضا امامی خاتون آبادی مصنف آن، کوشیده است تا متناسب با مطالب به شیوه ای بسیار زیبا از این نوع صفحه آرایی در تصنیف کتاب بهره بگیرد. این مقاله که به روش توصیفی و با مراجعه به نسخه ی اصلی که در مجموعه شخصی دکتر عرفان قودجانی در اصفهان نگه داری می شود؛ تلاش دارد؛ ضمن بیان ویژگی های بصری این کتاب بر جداول ترسیم شده در آن تأکید کند.واژگان کلیدی: جنات الخلود، محمدرضا امامی خاتون آبادی، صفوی، صفحه آرایی مجدول.
مقدمه:
با رسمی شدن مذهب شیعه در عصر صفوی و باورهای محکم شاه اسماعیل به مذهب که گاهاً بر ملاحظات سیاسی غلبه می کرد، روز به روز علاقه به ائمه و معصومین بیشتر می شد. این مسأله موجب شد تا متن مهم ترین عامل مؤثر در پیدایش شیوه و شکل تکامل مصور سازی است. در این راستا کتاب هایی با مضامین مذهبی به فراخور نوع مطلب آرایش ویژه و منحصر به فردی دارند که در بیشتر موارد این نوع آرایش در جهت تسهیل خواندن مطلب و احاطه بر کل مطلب است. کتاب جنات الخلود توسط محمدرضا امامی خاتون آبادی که از خاندان بزرگ و از علمای عصر صفوی بوده؛ به سال 1128ه. ق به پایان رسیده است. وی در انتهای کتاب خود اذعان می دارد که این کتاب برخلاف دیگر کتاب ها بوده و بدین ترتیب بر منحصر به فرد بودن کتاب تأکید می کند. نسخه خطی کتاب جنات الخلود تنها نسخه ای از این کتاب است که به خطر، "میرمحمدرضا امامی خاتون آبادی" مصنف کتاب، نگاشته شده و موجب تمایز این نسخه از سایر نسخ دیگر که معمولاً چاپ سنگی هستند؛ شده است. (1)شرحی بر کتاب جنات الخلود
جنات الخلود کتابی است در شرح اسماء الحسنی و زندگی چهارده معصوم که به صورت جدول بندی شده توسط میر محمدرضا بن میرمحمد مومن خاتون آبادی استنساخ شده است (سعیدی، در: دانشنامه جهان اسلام، 1389، 954- 602). روش استنساخ کتاب به نحوی است که محمدمحسن آقا بزرگ طهرانی این کتاب را نوعی دایره المعارف معرفی می کند (آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج5، 150)میرمحمدرضا امامی خاتون آبادی عالم فاضل و از خاندان بزرگ خاتون آبادی در عصر صفوی است. مصلح الدین مهدوی در کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان وی را عالم فاضل متبحر در علوم، بالاخص تواریخ ائمه معصومین (ع) معرفی کرده است. (مهدوی، 1384، 118)
مصحح کتاب "الذریعه الی تصانیف الشیعه"، در مقدمه (ص:20) تألیف آقا بزرگ تهرانی، محمدرضا را فرزند محمد مؤمن بن میرعبدالرفیع بن محمدصالح خاتون آبادی و آمنه، دختر عمادالدین محمد، دانسته است.
"محمدرضا در اصفهان به دنیا آمده و در همان جا و در ادامه در عتبات عالیات به تحصیل پرداخت و سپس به شهرها و ممالک گوناگون سفر کرد. عاقبت به اصفهان رجعت نمود و به تدریس و تحقیق و تألیف مشغول شد. او در انواع علوم زمان خود به خصوص فقه، حدیث، تفسیر و ادبیات متبحر و در سرودن شعر به فارسی و عربی صاحب قریحه بود. و در اشعارش"مطلع" تخلص می کرد. به نوشته مرحوم سید حسین خاتون آبادی در کتاب "اغصان طیبه"(2) او در سال 1135ق وفات یافته است» (همان، 1388، 168) و به نقل از کتاب دانشمندان و بزرگان اصفهان، احتمالاً در تخت فولاد مدفون گردیده است (همان، 1384، 188). گاهاً شرح حال این عالم فاضل با شرح حال میرمحمدرضا حسینی منشی الممالک که از عالمان دینی اصفهان بوده است، اشتباه گرفته می شود. (3) از آثار وی علاوه بر جنات الخلود که موضوع این مقاله است، کتاب خزائن الادوار و معادن الاخبار است" (آقا بزرگ طهرانی، الذریعه، ج7، 153). نمونه هایی از نسخه های کتاب جنات الخلود در کتابخانه های آیت الله مرعشی نجفی در قم و آستان قدس و... موجود است." این کتاب به زبان فارسی و در باب شرح اسماء الحسنی و زندگی چهارده معصوم و تواریخ سلاطین و برخی اطلاعات متفرقه دیگر تألیف و در سال 1128 قمری، به پایان رسیده است" (مهدوی، 1388، 169). امامی خاتون آبادی در ابتدای صفحه عنوان در انتهای کتاب جنات الخلود، ماده تاریخ آغاز تألیف کتاب و ماده تاریخ اتمام کتاب، که یک سال پس از تاریخ آغاز کتاب است را به حروف ابجد "باغ عدن" عنوان می کند که ظاهراً زمان بسیار نیکو و خوش یمنی بوده است. به نظر می رسد مؤلف از مدت ها قبل به کار جمع آوری مطالب و طراحی صفحات مبادرت ورزیده است. وی اظهار می دارد که "مدت پانزده ماه شب و روز در جمع و طراحی خونابه به خود داده ام و شرح و بسط هر چیزی از آن را بقدر گنجایش و توسعه خانه اش گنجانیده ام و این آسان نیست بلکه به فضل الهی و سلام و صلوات بر اولیا و شهاده به زبان آغاز می گردد و در ادامه مؤلف ضمن ذکر نام خود با عنوان "ابن محمد مومن محمدرضا الامامی المدرس" علل استنساخ بخش های مختلف کتاب را شرح می دهد. این کتاب، دارای پنج عنوان است که سه صفحه در ابتدا و دو صفحه در انتها قرار دارد. در صفحه اول در قسمت بالای متن یک مستطیل خالی دیده می شود که به احتمال زیاد جای سرلوح است که ظاهراً اجل مهلت اتمام کار را نداده است. کتاب به قطع رحلی و در 76صفحه به همراه جلد چرم ساده قهوه ای رنگ و بر کاغذ خانبالغ به رشته تحریر درآمده است. خط کتاب در درون فضای متن با دانگ کتابت و به خط نسخ و در قسمت عناوین جداول، پنج صفحه فهرست مطالب، و هم چنین عنوان سایر جداول به خط ثلث ثقیله(4) و دانگ کتابت جلی است و به رسم سایر کتب خطی قدیمی، به جای شماره صفحه از رکابه (5) استفاده شده است.
ویژگی های بصری کتاب جنات الخلود
از مهم ترین ویژگی های کتاب می توان به شیوه ی نگارش و نحوه ی صفحه آرایی آن اشاره کرد:1) شیوه نگارش: شیوه نگارش این دست نوشته به صورت ترکیبی از شیوه های دفتری، مورب و نقشی می باشد.
الف) نگارش دفتری: در این روش نگارش نویسنده کلیه مطالب را روی خط کرسی می نویسد.
تصویر 2- نمونه ای از نگارش دفتری در صفحه اول از سه صفحه عنوان ابتدای کتاب
ب) مورب نگاری: در این شیوه نگارش، مؤلف مطالب خود را از ابتدای خط کرسی آغاز و به تدریج، خط سیر صعودی یا نزولی به خود می گیرد. مورب نگاری انواع متنوعی دارد که در این نسخه، مؤلف از روش مورب نگاری ساده، جایگاهی یا مکانی،(6) نقشی(7) و ترکیبی بهره گرفته است. در پاره ای از جداول، تغییر زوایای 180 درجه ای در نگارش موجب آرایش صفحه به صورت نقش جناقی شده است. نمونه ای از این نوع شیوه نگارش در تصویر (4) دیده می شود.
تصویر 3- نمونه ای از مورب نگاری جایگاهی
تصویر4- نمونه ای از مورب نگاری نقشی با طرح جناقی و جایگاهی
صفحه آرایی:
صفحه آرایی عبارت است از طراحی، ترسیم، پیش طرح کتاب، آگهی تبلیغاتی، عنوان صفحه و... که طراح برای تعیین کلیت ظاهر و ارتباطات بین عناصری چون تصاویر، عکس و متن تهیه می کند.مهم ترین خصوصیت بصری کتاب جنات الخلود صفحه آرایی این کتاب است. کتاب جنات الخلود کتابی است دایره المعارف گونه و مجدول (طهرانی، 430ق/ 1983م، 150).
به کارگیری انواع متفاوت جداول انواع مختلفی از آن را می توان مشاهده نمود. این جداول در عنوان به صورت رنگین نویسی بوده و از رنگ های شنگرف (8)، قرمزدانه (9) و سبز سیلویی استفاده شده است.
محمدرضا امامی خاتون آبادی با اشراف به این موضوع که به کارگیری جداول موجب آسانی خواندن و تسهیل در یافتن مطالب می گردد. به بهترین نحو از این روش استفاده کرده است. و در آخر کتاب، در قسمت دو صفحه عنوان، ضمن معرفی خود با عنوان، کمترین محمدرضا امامی خاتون آبادی مصنف کتاب، تدوین کتاب به صورت مجدول را بدین دلیل می داند که بر مردم پیدا کردن مطالب مورد نظر آسان باشد. از دلایل دیگر که وی مجدول بودن کتاب را ضروری دانسته و حتی بیان می کند که بدون جدول کشی و تقطیع کتاب حاضر لطفی ندارد؛ مضامین آن است. وی می نویسد: «فی الحقیقه مضامین افاضت اینش لایق هرگونه زیب و زینت است».
تصویر 5- قسمتی از متن دو صفحه عنوان آخر کتاب جنات الخلود
بهره گیری از جداول به صورت فصیله خود راهکار دیگری جهت دستیابی به اهداف صفحه آرایی مجدول نویسنده است تا طبق مؤلف علاوه بر دسترسی آسان به مطالب، زیبایی صفحات صد چندان شود. در مجموع نه نوع جدول در کتاب جنات الخلود قابل مشاهده است که تصاویر زیر نمونه هایی از آنها آورده شده است.
در صورتی که مطالب مربوط به هر جدول نیازمند تقسیم بندی خاصی بوده، مؤلف جداول کوچکی به صورت های متنوع در داخل جداول اصلی طراحی کرده است که نمونه آن در جدول الثانی و العشرون دیده می شود.
تصویر 6- پنج نمونه از صفحه آرایی مجدول کتاب جنات الخلود: الف) بقیه الجدول سابع فی تتمه ما یتعلق با الامام الاول علی علیه السلام ب) بقیه الجدول الثالث فی معرفه باقی الاسماء الحسنی و خواصها و معانیها و اعدادها ج) الجدول الحادی و الثلاثون فی ذکر تواریخ الامیه و العباسیه و ... د) بقیه الجدول الثالث عشر فی معرفه احوال الامام السادس العالم الکایس علیه السلام س) بقیه الجدول الخامس فی معرفه مسافه بین البلاد.
تصویر 7- چهار نمونه از صفحه آرایی مجدول کتاب جنات الخلود: الف) الجدول الرابع و العشرون فی معرفه خط قبله و... ب) الجدول التاسع و العشرون فی ادعیه متفرقه للمطالب التاسع و العشرون فی ادعیه متفرقه للمطالب متفرقه ... ج) صفحه آخر عنوان پایان کتاب جنات الخلود. د) بقیه الجدول الثانی و الثلثون فی ذکر حصیر المذاهب و الملل و الادیان
در صورتی که مطالب مربوط به هر جدول نیازمند تقسیم بندی خاصی بوده، مؤلف جداول کوچکی به صورت های متنوع در داخل جداول اصلی طراحی کرده است که نمونه آن در جدول الثانی العشرون دیده می شود.
تصویر 8- دو نمونه از صفحه آرایی مجدول کتاب جنات الخلود: الف) جدول الثانی و العشرون فی معرفه ایام الشهور الفاسیه من قوا الصادق علیه السلام ب) الجدول الثالث و العشرون فی معرفه اشیا متفرقه یحتاج الیه فی کثیر الاوقات.
تنها تحشیه نگاری(10) این نسخه از کتاب جنات الخلود، در صفحه نخست و مربوط به اسما حسنی الهی است. محمدرضا امامی خاتون آبادی در این صفحه، خود کلیتی از اسما الحسنی را به صورت مورب نگاشته است. سایر ویژگی های کتاب جنات الخلود مربوط به سجعیات و وقایع نگاری است که یک سجع ملکی (11) در صفحه نخست کتاب و یک وقایع نگاری در صفحه آستر بدرقه (12) پیرامون شجره نامه مولف آورده شده است.
در صفحه آخر کتاب مولف چهار مطلب را از خدمت برادران دینی که نظر بر این کتاب می اندازند، استدعا می نماید: "آنکه بر سهو و خطای این خاطی قلم عفو کشند. این فقیر بی بضاعت را بطلب مغفرت و دعای خیر یاد و شاد نمایند. آنکه این نسخه مبارکه را بهر نا اهل قدر نادان ندهند. آنکه مادام کاغذ خوب و جدول کش صاحب سلیقه و اسباب آن از پرگار و سطر را و قلم جدول و اقسام رنگ ها و غیره مهیا نگردد و کاتب خودش نویس صحیح تحصیل نکنند میل به نویساینده این کتاب نکنند و تغییر در وضع اسلوبش بهمین شکلی که هست ندهند و روح مرا در قالب و قالب مرا در قبر معذب نسازند. پس هر کس مخالفت نماید و تغییر دهد انتفاعی که از این کتاب برد بر او حلال نیست و بلعنت خدا و نفرین رسول خدا گرفتار گردیده از شفاعت ائمه علیهم السلام محروم خواهد بود." خاتون آبادی کتاب را با حمد الهی به پایان برده و می نویسد: "والحمدالله اولاً و اخراً و ظاهراً و باطناً و الصلوه والسلام علی محمد وآله اجمعین". قابل ذکر است در جاهایی از این نسخه دیده شده است که، مولف به ویرایش اشتباهات نادر خود اهتمام ورزیده است.
تصویر 9- تحشیه نگاری صفحه نخست کتاب جنات الخلود.
تصویر 10- سجع ملکی ابتدای کتاب
تصویر 11- وقایع نگاری در صفحه آستر بدرقه.
نتیجه گیری:
پیرو تغییرات سیاسی و مدهبی قرن دهم هجری و رسمیت یافتن مذهب شیعه بنا به نیاز مسلمانان استنساخ کتاب های مذهبی که مسائل مورد نیاز ایشان را تأمین می کرد، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. کتاب جنات الخلود یکی از آن دسته کتب است که حاوی مطالبی است که هر فرد مسلمان شیعه دوازده امامی، لازم است نسبت به آن آگاهی داشته باشد. اما نکته ای که نویسندگان این مقاله سعی کردند تا توجه را بدان معطوف کنند نحوه ی به کارگیری اصول هنری و کتاب آرایی توسط مولف است. نوع صفحه آرایی مجدول در این کتب به نحوی است تا دسترسی به مطالب و مداخل آسان و سریع انجام گیرد. استفاده از شیوه های نگارش ترکیبی (دفتری و مورب و نقشی) و تنوع جداول متناسب با نوع موضوع مسأله ای است که علاوه بر اینکه مهارت نویسنده در صفحه آرایی را نشان می دهد؛ نیز از پیوند هنر و دین و دولت در عصر صفوی خبر می دهد.* تشکر و قدردانی:
با تشکر از جناب آقای ابوالفضل ذابح که در این نوشته نویسندگان را یاری رساندند.
پی نوشت ها :
1. اصالت این نسخه به تأیید دکتر ابوالفضل ذابح رسیده است.
2. سید حسین خاتون آبادی متخلف به «آزاد» شاعر و دانشمند نسابه، در سال 1285هـ.ش در اصفهان متولد شد و به سفارش پدرش سید محمود به تحصیل در حوزه علمیه اصفهان و نجف پرداخت. اما بر اثر فشارهای حکومت رضاخان به روحانیت، ایشان از لباس روحانیت خارج شده، و به تدریس در مدارس آموزش و پرورش پرداخت و سرانجام در 7مهر 1359هـ.ش درگذشت و در تکیه خاتون آبادی در تخت فولاد مدفون شد. تألیفات ایشان عبارتند از: اغصان طیبه، در علم انساب، جنگل مولا، طاوس الحرمین، العالم و التمدن و دیوان اشعار.
3. مراجعه شود به (زنوزی، روضه4، قسم4، 417- 418).
4. خط ثلث با توجه به اندازه ی حروف به نام های ثقیله، خفیفه و لولویی تقسیم می شود که به عنوان مثال طول الف و لام و مدات در خط ثلث ثقیله 8 الی 7 نقطه است که در خفیفه میزان اندازه ی حروف یک نقطه کمتر از ثقیله است و در لولویی این اندازه یک نقطه از اندازه یک نقطه از اندازه حروف در ثلث خفیفه کمتر است. ثلث ثقیله تمام قواعد منسوب به ثلث اصلی را دارا است. ترویس در الف و لام و در بعضی از حروف مفرد و ترکیبی در این نوع خط مانند خط محقق لازم است و الف و لام در این ثلث مقداری به سمت چپ تمایل دارد.
5. رکابه یا راده یا تسلسل: نخستین کلمه ی صفحه های فرد کتاب را گویند که در پایین و در سمت چپ حاشیه ی صفحه ی پیش از آن (صفحه ی زوج) با قلمی ریزتر از متن اصلی نوشته می شود. راده و رکابه حکم شماره ی صفحات را دارد.
6. این شیوه از مورب نگاری بر اساس فضایی که جدول در اختیار نویسنده قرار می دهد، تعریف می شود.
7. در این شیوه نگارش، کلمات در قالب طرح های مختلفی به نگارش در می آیند. در این شیوه معمولاً نوشتارها قالب فرم خاصی همچون شمسه ها و ترنج ها، شکل می گیرند.
8. جسمی است سیاه، و گرد آن سرخ یا قهوه ای است که در نقاشی به کار می رود(مایل هروی، 1372، 62).
9. قرمز دانه: نوعی ماده ی قرمز لاکی، بدوی و غیر مستعمل که از یک نوع حشره از خانواده ی (Onidteri) حاصل می شود.
10. تحشیه نگاری: تحشیه نگاری عبارت است از آوردن مطلبی در حواشی کتاب که گاه توسط خود نویسنده و در تکمیل و تشریح مطالب و گاه توسط مصحح کتاب یا منتقد در رد یا تصدیق مطالب نوشته می شود.
11. سجع ملکی: مهر کردن صفحات کتاب یا قطعات که نشان دهنده ی مالک و دارنده ی اثر است که به آن مهر کتاب نیز گفته می شود.
12. آستر بدرقه: به صفحه ای از کتاب اطلاق می شود که ضخیم تر از دیگر صفحات کتاب است و نیمی از آن به درون جلد کتاب می چسبد. آستر بدرقه سبب اتصال صفحه های متن به جلد کتاب می شود. (قلیچ خانی، 18، 1373)
1- الحسینی خاتون آبادی، عبدالحسین (1352)، گزارش سالیانه از ابتدای خلافت تا 1195 هجری، انتشارات کتاب فروشی اسلامی.
2- حداد عادل، غلامعلی (1380)، دانشنامه جهان اسلام. جلد14، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
3- طهرانی، محمدمحسن آقا بزرگ، (1983، 1403 میلادی)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج7، بیروت: چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی.
4- قلیچ خانی، حمیدرضا، (1373)، فرهنگ اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، چاپ اول، انتشارات روزنه.
5- مایل هروی، نجیب(1372)، کتاب آرایی در تمدن اسلامی. آستان قدس رضوی.
6- مهدوی، مصلح الدین، (1384) دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج1، اصفهان: گلدسته.
7- --------- ، (1384) اعلام اصفهان، ج3، تصحیح غلامرضا نصراللهی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
منبع: نشریه کتاب ماه هنر، شماره 165.
