نویسنده: دکتر روح‌الله ایزدخواه*
دنیای غرب پس از ۲۰۰ سال سابقه‌ی اندیشه‌ورزی در اقتصاد و مدیریت، به این‌جا رسیده که چگونه مشارکت بخش غیر دولتی را در توسعه‌ی اقتصادی مهیا کند؟ یعنی چگونه از انگیزه‌های به‌اصطلاح صددرصد سودجویانه‌ی شخصی، پلی بسازد به سوی منافع جمعی؟ این‌که چگونه تناقض میان خودمختاری سرمایه‌داران و واگذاری امور به دست نامرئی بازار با مسئولیت دولت در تأمین و تدارک نیازهای اساسی همه‌ی طبقات اجتماعی و انسجام‌بخشی به اقتصاد ملی را حل و فصل کند؟
در حالی که گمشده‌ی ذهنی من این بود که چگونه بین مردم و پیشرفت و سازوکار اقتصادی ارتباط برقرار می‌شود، عزیزی از نسل اولی‌های انقلاب و پیش‌کسوتان مبارزه و جهاد، در مسیر مطالعات و پیگیری‌های میدانی‌ام قرار گرفت و زمینه‌ی آشنایی مرا با تجربه‌ای بزرگ و مغفول‌مانده فراهم ساخت؛ «جهادسازندگی» در دهه‌ی اول انقلاب. از اولین اسناد تاریخی که نشانی‌اش را به من داد، بیانات امام خمینی رحمت الله علیه بود که در همان ماه‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب، برای تشکیل جهاد سازندگی فرمان داده بودند:
«این دیوار شیطانی بزرگ که شکست، پشت آن دیوار خرابی‌های زیاد هست [...] ناچاریم که به ملت متوجه بشویم برای سازندگی [...] و بحمدالله ملت ما راجع به سازندگی، این مهیابودن خودشان را اعلام کرده‌اند. دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین و بازاری، کشاورز، همه‌ی قشرهای ملت، داوطلب برای این است که ایرانی که به طور مخروبه به دست ما آمده است، بسازند. از این جهت، باید ما بگوییم یک جهادسازندگی [...] که همه‌ی قشرهای ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهری و دهاتی، همه با هم باید تشریک مساعی کنند [...] ما دستمان را پیش ملت دراز می‌کنیم و از ملت می‌خواهیم که همه در این نهضت شرکت کنند [...] و البته مأمورین دولت در هرجا مردم با آنها تشریک مساعی کنند، تحت نظر اشخاص کارشناس، مأمورین دولت کارها را انجام بدهند و روحانیونی که در همه‌جا در بلاد بحمدالله هستند، در این امر آنها هم تشریک مساعی کنند، نظارت کنند.»۱
این بود که مسیر تحقیقاتم را با هدف آواربرداری از تجربه‌ی مغفول‌مانده‌ی جهاد سازندگی و الگوگیری از آن برای امروز بازسازی کردم. ضمن این‌که از حدود چهار سال پیش - شروع دهه‌ی چهارم انقلاب - نام‌گذاری سال‌ها و تبیین رهبر معظم انقلاب از آنها، پاسخ معمای فوق‌الذکر را بیشتر برایم تشریح می‌کند.
از آن‌جا که پاشنه‌ی اقتصاد نامیمون غرب بر مصرف‌زدگی به عنوان یک امر مقدس و خدشه‌ناپذیر استوار است، «اصلاح الگوی مصرف» هدف‌گیری شد. بنا بر این اصل که در اسلام، کار ارزشمند است و نه پول، «کار مضاعف» مطرح گردید. وقتی کشور با برنامه‌ها و تهدیدات بیش از پیش اقتصادی دشمن مواجه شد، «جهاد اقتصادی» فرمان داده شد. زمانی که جراحی ساختاری اقتصاد در محافل علمی و سیاست‌گذاری بر سر زبان‌ها افتاد و نیز ادامه‌ی خصمانه‌ی فشار اقتصادی، «تولید ملی» به عنوان خط مقدم جهاد اقتصادی گوشزد شد. حالا هم در این قائله‌ی جهاد اقتصادی که هجوم واضح دشمن انکارناپذیر است، رهبر معظم انقلاب «حماسه‌ی اقتصادی» را مطالبه کرده‌اند. سازوکار چیست و دست‌یابی به این افق بلند، چه نقشه‌ای می‌طلبد؟
از جنس جهاد
«حماسه» اساساً در بطن جهاد متولد می‌شود. هیچ حماسه‌ای فارغ از هیچ جهادی قابل تصور نیست. این جهادگران هستند که حماسه می‌آفرینند. حماسه‌سازی، امری خودبه‌خودی و غیر ارادی نیست که از عهده‌ی هرکسی برآید. دوراهی‌های بی‌شمار و تردیدها و افق‌های کوتاه و منافع مادی و امثال این‌ها نمی‌گذارد هرکسی بتواند حماسه خلق کند. اما حماسه‌ساز جهاد اقتصادی کیست؟
اگر پذیرفته‌ایم که بسامان‌کردن امور اقتصادی از جنس «جهاد» است و جهاد نیز لاجرم «همگانی» است و هیچ قشری در آن بی‌سهم نیست وحماسه‌ی اقتصادی هم باید در بطن همین جهاد اقتصادی متولد شود، پس حماسه‌آفرینی یک کار جمعی است و حماسه‌سازان، جهادگرانی هستند که با عزم و اراده‌ای تبلوریافته و قاطع، نقش خود را در خلق حماسه ایفا می‌کنند.
جهاد سازندگی یک حماسه بود؛ حماسه‌ای اقتصادی که در دهه‌ی اول انقلاب متولد شد، آن هم با شعار «همه با هم». همه‌ی اقشار به‌گرمی دست امام را فشردند و راهیِ روستاها و مناطق محروم شدند تا اقتضای آن روز انقلاب را که رفع محرومیت‌ها و خرابی‌های مانده از طاغوت بود، برآورده سازند. همچنین با اوج‌گرفتن دفاع مقدس، جهاد سازندگی نقش «سنگرساز بی‌سنگر» را به دوش کشید تا نیازهای مهندسی و سازندگی در جبهه‌ها را تأمین کند. این‌گونه بود که حضرت امام خمینی رحمت الله علیه درباره‌ی جهادگران سازندگی فرمودند: «باید اعتراف کرد که اینان، بزرگترین آبرو را به انقلاب اسلامی خود داده‌اند و با تعهد به اسلام و ایمان به خدای تعالی در این راه بهترین نمونه و الگو برای همه‌ی جوانان مسلمان و متعهد اسلامی گردیدند.»۲
علاوه بر این، در پیام مهم ایشان به سران قوا مبنی بر بازسازی کشور که پس از پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ صادر کردند، تأکیدشان بر همان مؤلفه‌هایی بود که جهادسازندگی را پدید آورده بود: «بازسازی و سازندگی جز از طریق تعاون و هم‌فکری میسر نیست و این کشور متعلق به اسلام و همه‌ی ملت ایران است و همان‌گونه که در جنگ همه در کنار هم بودند، در صلح و سازندگی هم باید در کنار یکدیگر باشند.»۳
«مهم‌ترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازی، توسعه‌ی مراکز علمی و تحقیقات و تمرکز و هدایت امکانات و تشویق کامل و همه‌جانبه‌ی مخترعین و مکتشفین و نیروهای متعهد و متخصصی است که شهامت مبارزه با جهل را دارند و از لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق به‌در‌آمده و نشان داده‌اند که می‌توانند کشور را روی پای خود نگهدارند. إن‌شاءالله این استعدادها در پیچ و خم کوچه‌های ادارات خسته و ناتوان نشوند!»۴
«مبارزه با فرهنگ مصرفی که بزرگترین آفت یک جامعه‌ی انقلابی است و تشویق به تولیدات داخلی و برنامه‌ریزی در جهت توسعه‌ی صادرات و گسترش مبادی صدور کالا و خروج از تکیه به صادرات نفت و نیز آزادی صادرات و واردات و به طور کلی تجارت بر اساس قانون و با نظارت دولت در نوع و قیمت»۵
«استفاده از نیروهای عظیم مردمی در بازسازی و سازندگی و بهادادن به مؤمنین انقلاب، خصوصاً جبهه‌رفته‌ها، و توسعه‌ی حضور مردم در کشاورزی و صنعت و تجارت و بازسازی شهرهای تخریب‌شده و شکستن طلسم انحصار در تجارت داخل و خارج به افراد خاص متمکّن و مرفّه و بسط آن به توده‌های مردم و جامعه.»۶
اما این مؤلفه‌ها متأسفانه مغفول ماند. اعتقاد برخی برنامه‌ریزان اقتصادی بر جدایی مسیر توسعه از عدالت، تهی‌بودن برنامه‌های توسعه‌ی اقتصادی از ابعاد فرهنگی و اجتماعی، اعتقاد به تئوری رفاه‌طلبی آگاهانه، اضمحلال یا ادغام نهادهای مردمی برآمده از انقلاب که در پیشرفت اقتصادی نقش عاملیت داشتند و دولت‌مداری محض در ساختارها و نهادهای دولتی به همراه عواملی دیگر، دست به دست هم داد تا به‌تدریج باورها و فرهنگ عمومی نیز در زمینه‌ی پیشرفت اقتصادی دچار آفت شود و مصرف‌زدگی و اسراف، جای روحیه و فرهنگ جهادی را بگیرد. تا آن‌جا که مقام معظم رهبری نیز اذعان کردند که:
«عادتهاى ما، سنتهاى ما، روشهاى غلطى که از این و آن یاد گرفته‌ایم، ما را سوق داده است به زیاده‌روى در مصرف به نحو اسراف.»۷
همه با هم
حالا اما در پی مطالبه‌ی رهبر معظم انقلاب مبنی بر تقویت روحیه‌ی جهادی و ایثارگری در میان توده‌ی مردم، زمینه‌ی خلق حماسه‌هایی حتی بزرگ‌تر فراهم آمده و زمان آن رسیده که «همه با هم» و متکی بر توانایی جوانان و متخصصان و مؤمنین به انقلاب، مسیر طولانی اما روشن و رو به آینده را در جهاد اقتصادی بپیماییم و دوباره حماسه‌هایی درخور الگوگیری کشورهای دیگر خلق کنیم؛ همچنان که روزی اقشار مختلف به فرمان امام‌شان راهی روستاها و مناطق محروم شدند و چنان حماسه آفریدند که امروز از دانشگاه‌های برتر غرب، محققینی برای شناخت و درک آن تجربه راهی ایران می‌شوند.
امروزه هسته‌ها و تشکل‌ها و جنبش‌های متعددی در میان جوانان و نهادهای نخبه‌پرور آنها نزج گرفته و در حال گسترش است. چند نمونه از این تشکل‌ها، حرکت‌های مبتنی بر عدالت‌خواهی، سیاست‌پژوهی، محرومیت‌زدایی، تحول علمی و مانند این‌ها است. امروز نه‌تنها وجود انبوه مخترعین و مبتکرین و مؤسسات فناور و دانش‌بنیان، جهش عمیقی را در عرصه‌ی سخت‌افزاریِ پیشرفت اقتصادی نوید می‌دهد، اراده‌ها و عزم‌های انباشت‌شونده و جنبش‌های در حال ظهوری در عرصه‌ی نرم‌افزاری و مدیریت توسعه و پیشرفت نیز در حال تبلور است و همین که به همگرایی و بلوغ لازم برسد، به مثابه‌ی موتورهای مردمی جهاد اقتصادی، دست به حماسه‌آفرینی‌های مکرر و عمیق و گسترده در عرصه‌ی پیشرفت خواهد زد.
تسریع در رسیدن به این افق متعالی و الهی، مستلزم این است که باورها و مشهوراتی را که عامدانه و مُصرّانه در اذهان ما انباشته‌اند، به‌کلی بشوییم و به اصالت انقلابی خویش بازگردیم تا بلکه یک بار دیگر آرزوی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را محقق کنیم که:
«چشم امید من به شما سازندگان پُر شور و نشاط اسلامی است.»۸
در حالی که گمشده‌ی ذهنی من این بود که چگونه بین مردم و پیشرفت و سازوکار اقتصادی ارتباط برقرار می‌شود، عزیزی از نسل اولی‌های انقلاب و پیش‌کسوتان مبارزه و جهاد، در مسیر مطالعات و پیگیری‌های میدانی‌ام قرار گرفت و زمینه‌ی آشنایی مرا با تجربه‌ای بزرگ و مغفول‌مانده فراهم ساخت؛ «جهادسازندگی» در دهه‌ی اول انقلاب. از اولین اسناد تاریخی که نشانی‌اش را به من داد، بیانات امام خمینی رحمت الله علیه بود که در همان ماه‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب، برای تشکیل جهاد سازندگی فرمان داده بودند:
«این دیوار شیطانی بزرگ که شکست، پشت آن دیوار خرابی‌های زیاد هست [...] ناچاریم که به ملت متوجه بشویم برای سازندگی [...] و بحمدالله ملت ما راجع به سازندگی، این مهیابودن خودشان را اعلام کرده‌اند. دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین و بازاری، کشاورز، همه‌ی قشرهای ملت، داوطلب برای این است که ایرانی که به طور مخروبه به دست ما آمده است، بسازند. از این جهت، باید ما بگوییم یک جهادسازندگی [...] که همه‌ی قشرهای ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهری و دهاتی، همه با هم باید تشریک مساعی کنند [...] ما دستمان را پیش ملت دراز می‌کنیم و از ملت می‌خواهیم که همه در این نهضت شرکت کنند [...] و البته مأمورین دولت در هرجا مردم با آنها تشریک مساعی کنند، تحت نظر اشخاص کارشناس، مأمورین دولت کارها را انجام بدهند و روحانیونی که در همه‌جا در بلاد بحمدالله هستند، در این امر آنها هم تشریک مساعی کنند، نظارت کنند.»۱
این بود که مسیر تحقیقاتم را با هدف آواربرداری از تجربه‌ی مغفول‌مانده‌ی جهاد سازندگی و الگوگیری از آن برای امروز بازسازی کردم. ضمن این‌که از حدود چهار سال پیش - شروع دهه‌ی چهارم انقلاب - نام‌گذاری سال‌ها و تبیین رهبر معظم انقلاب از آنها، پاسخ معمای فوق‌الذکر را بیشتر برایم تشریح می‌کند.
از آن‌جا که پاشنه‌ی اقتصاد نامیمون غرب بر مصرف‌زدگی به عنوان یک امر مقدس و خدشه‌ناپذیر استوار است، «اصلاح الگوی مصرف» هدف‌گیری شد. بنا بر این اصل که در اسلام، کار ارزشمند است و نه پول، «کار مضاعف» مطرح گردید. وقتی کشور با برنامه‌ها و تهدیدات بیش از پیش اقتصادی دشمن مواجه شد، «جهاد اقتصادی» فرمان داده شد. زمانی که جراحی ساختاری اقتصاد در محافل علمی و سیاست‌گذاری بر سر زبان‌ها افتاد و نیز ادامه‌ی خصمانه‌ی فشار اقتصادی، «تولید ملی» به عنوان خط مقدم جهاد اقتصادی گوشزد شد. حالا هم در این قائله‌ی جهاد اقتصادی که هجوم واضح دشمن انکارناپذیر است، رهبر معظم انقلاب «حماسه‌ی اقتصادی» را مطالبه کرده‌اند. سازوکار چیست و دست‌یابی به این افق بلند، چه نقشه‌ای می‌طلبد؟
از جنس جهاد
«حماسه» اساساً در بطن جهاد متولد می‌شود. هیچ حماسه‌ای فارغ از هیچ جهادی قابل تصور نیست. این جهادگران هستند که حماسه می‌آفرینند. حماسه‌سازی، امری خودبه‌خودی و غیر ارادی نیست که از عهده‌ی هرکسی برآید. دوراهی‌های بی‌شمار و تردیدها و افق‌های کوتاه و منافع مادی و امثال این‌ها نمی‌گذارد هرکسی بتواند حماسه خلق کند. اما حماسه‌ساز جهاد اقتصادی کیست؟
اگر پذیرفته‌ایم که بسامان‌کردن امور اقتصادی از جنس «جهاد» است و جهاد نیز لاجرم «همگانی» است و هیچ قشری در آن بی‌سهم نیست وحماسه‌ی اقتصادی هم باید در بطن همین جهاد اقتصادی متولد شود، پس حماسه‌آفرینی یک کار جمعی است و حماسه‌سازان، جهادگرانی هستند که با عزم و اراده‌ای تبلوریافته و قاطع، نقش خود را در خلق حماسه ایفا می‌کنند.
جهاد سازندگی یک حماسه بود؛ حماسه‌ای اقتصادی که در دهه‌ی اول انقلاب متولد شد، آن هم با شعار «همه با هم». همه‌ی اقشار به‌گرمی دست امام را فشردند و راهیِ روستاها و مناطق محروم شدند تا اقتضای آن روز انقلاب را که رفع محرومیت‌ها و خرابی‌های مانده از طاغوت بود، برآورده سازند. همچنین با اوج‌گرفتن دفاع مقدس، جهاد سازندگی نقش «سنگرساز بی‌سنگر» را به دوش کشید تا نیازهای مهندسی و سازندگی در جبهه‌ها را تأمین کند. این‌گونه بود که حضرت امام خمینی رحمت الله علیه درباره‌ی جهادگران سازندگی فرمودند: «باید اعتراف کرد که اینان، بزرگترین آبرو را به انقلاب اسلامی خود داده‌اند و با تعهد به اسلام و ایمان به خدای تعالی در این راه بهترین نمونه و الگو برای همه‌ی جوانان مسلمان و متعهد اسلامی گردیدند.»۲
علاوه بر این، در پیام مهم ایشان به سران قوا مبنی بر بازسازی کشور که پس از پذیرش قطعنامه‌ی ۵۹۸ صادر کردند، تأکیدشان بر همان مؤلفه‌هایی بود که جهادسازندگی را پدید آورده بود: «بازسازی و سازندگی جز از طریق تعاون و هم‌فکری میسر نیست و این کشور متعلق به اسلام و همه‌ی ملت ایران است و همان‌گونه که در جنگ همه در کنار هم بودند، در صلح و سازندگی هم باید در کنار یکدیگر باشند.»۳
«مهم‌ترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازی، توسعه‌ی مراکز علمی و تحقیقات و تمرکز و هدایت امکانات و تشویق کامل و همه‌جانبه‌ی مخترعین و مکتشفین و نیروهای متعهد و متخصصی است که شهامت مبارزه با جهل را دارند و از لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق به‌در‌آمده و نشان داده‌اند که می‌توانند کشور را روی پای خود نگهدارند. إن‌شاءالله این استعدادها در پیچ و خم کوچه‌های ادارات خسته و ناتوان نشوند!»۴
«مبارزه با فرهنگ مصرفی که بزرگترین آفت یک جامعه‌ی انقلابی است و تشویق به تولیدات داخلی و برنامه‌ریزی در جهت توسعه‌ی صادرات و گسترش مبادی صدور کالا و خروج از تکیه به صادرات نفت و نیز آزادی صادرات و واردات و به طور کلی تجارت بر اساس قانون و با نظارت دولت در نوع و قیمت»۵
«استفاده از نیروهای عظیم مردمی در بازسازی و سازندگی و بهادادن به مؤمنین انقلاب، خصوصاً جبهه‌رفته‌ها، و توسعه‌ی حضور مردم در کشاورزی و صنعت و تجارت و بازسازی شهرهای تخریب‌شده و شکستن طلسم انحصار در تجارت داخل و خارج به افراد خاص متمکّن و مرفّه و بسط آن به توده‌های مردم و جامعه.»۶
اما این مؤلفه‌ها متأسفانه مغفول ماند. اعتقاد برخی برنامه‌ریزان اقتصادی بر جدایی مسیر توسعه از عدالت، تهی‌بودن برنامه‌های توسعه‌ی اقتصادی از ابعاد فرهنگی و اجتماعی، اعتقاد به تئوری رفاه‌طلبی آگاهانه، اضمحلال یا ادغام نهادهای مردمی برآمده از انقلاب که در پیشرفت اقتصادی نقش عاملیت داشتند و دولت‌مداری محض در ساختارها و نهادهای دولتی به همراه عواملی دیگر، دست به دست هم داد تا به‌تدریج باورها و فرهنگ عمومی نیز در زمینه‌ی پیشرفت اقتصادی دچار آفت شود و مصرف‌زدگی و اسراف، جای روحیه و فرهنگ جهادی را بگیرد. تا آن‌جا که مقام معظم رهبری نیز اذعان کردند که:
«عادتهاى ما، سنتهاى ما، روشهاى غلطى که از این و آن یاد گرفته‌ایم، ما را سوق داده است به زیاده‌روى در مصرف به نحو اسراف.»۷
همه با هم
حالا اما در پی مطالبه‌ی رهبر معظم انقلاب مبنی بر تقویت روحیه‌ی جهادی و ایثارگری در میان توده‌ی مردم، زمینه‌ی خلق حماسه‌هایی حتی بزرگ‌تر فراهم آمده و زمان آن رسیده که «همه با هم» و متکی بر توانایی جوانان و متخصصان و مؤمنین به انقلاب، مسیر طولانی اما روشن و رو به آینده را در جهاد اقتصادی بپیماییم و دوباره حماسه‌هایی درخور الگوگیری کشورهای دیگر خلق کنیم؛ همچنان که روزی اقشار مختلف به فرمان امام‌شان راهی روستاها و مناطق محروم شدند و چنان حماسه آفریدند که امروز از دانشگاه‌های برتر غرب، محققینی برای شناخت و درک آن تجربه راهی ایران می‌شوند.
امروزه هسته‌ها و تشکل‌ها و جنبش‌های متعددی در میان جوانان و نهادهای نخبه‌پرور آنها نزج گرفته و در حال گسترش است. چند نمونه از این تشکل‌ها، حرکت‌های مبتنی بر عدالت‌خواهی، سیاست‌پژوهی، محرومیت‌زدایی، تحول علمی و مانند این‌ها است. امروز نه‌تنها وجود انبوه مخترعین و مبتکرین و مؤسسات فناور و دانش‌بنیان، جهش عمیقی را در عرصه‌ی سخت‌افزاریِ پیشرفت اقتصادی نوید می‌دهد، اراده‌ها و عزم‌های انباشت‌شونده و جنبش‌های در حال ظهوری در عرصه‌ی نرم‌افزاری و مدیریت توسعه و پیشرفت نیز در حال تبلور است و همین که به همگرایی و بلوغ لازم برسد، به مثابه‌ی موتورهای مردمی جهاد اقتصادی، دست به حماسه‌آفرینی‌های مکرر و عمیق و گسترده در عرصه‌ی پیشرفت خواهد زد.
تسریع در رسیدن به این افق متعالی و الهی، مستلزم این است که باورها و مشهوراتی را که عامدانه و مُصرّانه در اذهان ما انباشته‌اند، به‌کلی بشوییم و به اصالت انقلابی خویش بازگردیم تا بلکه یک بار دیگر آرزوی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را محقق کنیم که:
«چشم امید من به شما سازندگان پُر شور و نشاط اسلامی است.»۸
پی‌نوشت‌ها:
*کارشناس مسائل فرهنگی در حوزه‌ی اقتصاد
۱. صحیفه‌ی امام خمینی رحمت الله علیه، فرمان تشکیل جهاد سازندگی ۱۳۵۸/۳/۲۶
۲. صحیفه‌ی امام خمینی رحمت الله علیه ، نقش جهاد سازندگی در جبهه‌های جنگ تحمیلی ۱۳۶۱/۳/۲۷
۳. صحیفه‌ی امام خمینی رحمت الله علیه ، سیاست‌های کلی نظام اسلامی در دوران بازسازی کشور ۱۳۶۷/۷/۱۱
۴. همان
۵. همان
۶. همان
۷. سخنان رهبر معظم انقلاب در جمع زائران و مجاوران حضرت امام رضا علیه‌السلام ۱۳۸۸/۱/۱
۸. صحیفه‌ی امام خمینی رحمت الله علیه، تجلیل و تقدیر از جهادگران جهاد سازندگی ۱۳۶۷/۹/۱۴
/ج
