از پرسپولیس تا آسوکا

نخستین نمونه های هنرِ ایران در ژاپن

سخنی درباره نویسنده

سِیچوْ ماتسوُموتو Seicho Matsumoto شاید که محبوبترین نویسنده داستانهای رمزی و داستانهای تاریخی در ژاپن امروز است. در نوشته های تحقیقی و تاریخیِ او، ایران و تمدن باستانی سرزمین ما، نام و سیمایی آشناست. در این میان، کتاب ارزنده او «پرسپولیس کارا آسوُکائه Persepolis Kara Asuka؛ از پرسپولیس تا آسوکا(نشر NHK، توکیو Tokyo، 1979)جایِ خاص دارد. آسوُکا پایتخت و مرکز فرهنگی قدیم ژاپن بود، تا سال 710م. که پایتخت به نارا Nara برده شد. ماتسوُموتو در این کتاب مرغ اندیشه را از فراز ویرانه های ایران باستان به پرواز درآورده و کوشیده است تا نشانه هایی از داد و ستد دیرین فرهنگی میان ایران و ژاپن بیابد. در جایی از این کتاب، نقش سرشانه ها و آرایش موی پیکره مقدس بوداییِ« کانون»Kannon در معبد بودایی هوْءریوُجی Horyuji (بنیاد شده در سال 607م.)را تأثیر هنر ایران دانسته، و در جایی دیگر مجموعه شش تندیس سنگی نزدیک شهر تاریخی نارا را از نشانه های نفوذ فرهنگ ایران بر ژاپن باستان یافته است.
ماتسوُموتو که در 4 اوت 1992 در هشتاد و سه سالگی درگذشت، در سال 1909 در ایالت فوُکوُئوکا Fukuoka در کیوُشوُ(kyushu، جزیره جنوب غرب ژاپن)به دنیا آمد. او نویسندگی را از میانسالی آغاز کرد. نخستین کتاب داستانش سایگوْ ساتسو(Saigo Satsu، اسکناسهای سایگو) نام داشت. سایگو ساتسو پول کاغذی بود که سایگو Takamori Saigo سردارِ شورشی در سالهای پس از سرگرفتن تجدّد ژاپن و در هنگامه جنگ« سِی نان»Seinan در سال 1877 نشر داده بود. مجله هفتگی « شوُنکان آساهی» Shunkan Asahi در سال 1950 مسابقه ای برای داستان نویسی گذاشت، و ماتسوموتو که در بخش آگهی های روزنامه آساهی در فوُکوُئوکا کار می کرد خواست تا بخت خود را بیازماید، و داستان او برنده جایزه شد( 1951م) در سال بعد از آن او جایزه ادبی آکوُتاگاوا Akutagawa را، که ارزنده ترین جایزه ادبی ژاپن است، برای نوشته اش به نام «اَروُکوکوُرا نیکی دِن»Aru Kokura Nikki Den(افسانه ای درباره خاطرات کوکوُرا) گرفت. او بعدها نوشت که نویسنده شدنش نه برای تلاش بی اندازه او بلکه به مایه اعتماد به نفس، و بیشتر به یاری بخت، بوده است. اما سخت کوشی او جای انکار ندارد.
بیانِ ماتسوموتو در نوشته های داستانیش گاه بسیار بازتر و بی پرواتر از آن بود که برای جامعه سنّت پرست و محافظه کارِ ژاپن مأنوس باشد. آثار تحقیقی و گزارش گونه او بخصوص برای انتقاد تند و بُرّنده اش از روی تاریک دیوانسالاری ژاپن و بنیادهای اقتصادی این کشور ممتاز است.
آنچه در زیر می خوانید، ترجمه فصل های ششم و هفتم« از پرسپولیس تا آسوُکا» (صفحه های 169 تا 177)است که در آن ماتسوموتو با بررسی آثار شیشه بازمانده در گنجینه هؤریوُجی و نیز طرح و ساخت بنای این معبد و معابد آسوُکا و شی تنّوجی می کوشد تا سهم و نفوذ تمدن و فرهنگ ایران را بر ژاپن در سده هفتم میلادی نشان دهد. ترجمه این متن با همکاری خانم توشیمی ایتو Toshimi Ito دانش آموخته بخش ایرانشناسی دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا آماده شده است. شرح ها را در میان ابرو و در حاشیه افزوده ام.
(هـ.ر)

شیشه ایرانی در ژاپنِ باستان

با آنکه در چین ساخته های شیشه ای رومی بسیار کم یافته شده، در آثار غنی و گستره ادب قدیم چین، بازمانده از دوره های مقدّم و متأخر هان Han( به ترتیب، سالهای 202 پیش از میلاد تا 8 میلادی. و 23 تا 220 میلادی) و دوره وِی Wei( سالهای 220 تا 265م) آمده است که شیشه های رومی از طریق فلات پامیر و دشت مرکزی آسیا به چین آورده شد؛ و این ساخته ها را در دوره امپراتوران سلسله تانگ Tang بسی ارج می نهادند. اما شیشه هایی که در ناحیه کِی شوُ Keishu از زیر خاک درآمده دارای کیفیت نازلی است، و به احتمال در چین ساخته شده است( بنگرید به اثرِ شین جی فوُکائی Shinji Fukai درباره شیشه های خاوری(1)). براین اساس، شیشه های یافت شده در حفاریهای نیزاوا- سِن زوُکا Nizawa-Senzuka را می توان ساخته شده در شیراگی Shiragi به طرح و تقلید شیشه های ساسانی دانست، زیرا که نگاره پرندگان و نمای قلب شکلِ نقش شده بر آن استادانه کار نشده است.
با این همه، به این قرینه که دو ظرف شیشه به دست آمده در نیزاوا- سِن زوُکا ساختِ ظریف و ماهرانه ای دارد، فوُکائی گمان برده که این ظرفها از سرزمین های خاوری و از طریقِ چین، کونان Konan و کوُدارا Kudara(بخشی از کره کنونی) به ژاپن آورده شد. راه مستقیم تجارت دریایی از مسیرِ جنوب هم، به احتمال، از راههای اصلی وارد کردن شیشه های رومی به ژاپن بوده است.
ظرف های شیشه ای ضخیم رومی محفوظ مانده در گنجینه شؤسوئین Shoso-in در ژاپن با یکی از ظرفهای شیشه یافته شده در مقبره آنکان Ankan شباهت نزدیک دارد، هر چند که این دو قطعه قرینه و جفت هم نیست( این یکی کوچکتر است).
فوُکائی( باستانشناس فقید ژاپنی) نظر داده است که این ظرف شیشه ای استادانه تراش داده شده در سده ششم میلادی و در ژاپن( عصر پادشاهی امپراتور آنکان، سالهای 531 تا 535م) یا در کره، یا حتی در چین( دوره بوُته ی Butei از سلسله لیانگ Liang، سالهای 502 تا 557م) ساخته شده است. اما با توجه به این که فنّ شیشه سازی نمی تواند به این سرعت پیشرفت و توسعه پیدا کند، و نیز گفته اند که صنعتکاران ظروف شیشه ای را ارج نمی نهادند و از این ظرفها( به صورت اثر هنری) نمی ساختند، نمی توان این ظرفها را دستاورد استادکارانِ چینی در میانه سده ششم دانست. احتمال قوی تر این است که این کاسه های شیشه ای از شرق باستان، که برترین جایگاه شیشه سازی بود، به شرقِ آسیا آورده شد، و سرانجام به ژاپن راه پیدا کرد. دوره پادشاهی امپراتور آنکان تقریباً همزمان بود با عصر پادشاهی خسرو اول پادشاه ساسانی( سالهای 531 تا 579م)کاسه سفید رنگ شیشه ای محفوظ مانده در شؤسوئین و ظروف شیشه یافته شده در مقبره آنکان به احتمال با هم به ژاپن آورده شد. گمان می رود که اولی را به تندیس بزرگ بودا(در نارا) نیاز کردند، که پس از سالیانی جزء‌ گنجینه شؤسوئین شد، و دومی در تاریخی جلوتر با پیکر امپراتور آنکان در خاک نهاده شد. می دانیم که آثار بازمانده در شؤسوئین در دوره تمپیو Tempyo(سده هشتم میلادی) فراهم آمد.
فوُکائی گمان برده است که ظرف شیشه ای سفید نگاهداری شده در شؤسوئین در ایران ساسانی ساخته شد و از طریق چین به ژاپن راه پیدا کرد، زیرا که این ظرف طرح ساسانی دارد و ساخت آن هم نفیس و استادانه است. تسوُنه ئو یوشی میزوُ Tsuneo Yoshimizu باستانشناس ژاپنی هم نظری نزدیک به این دارد، و می گوید که این ظروف شیشه در سده های چهارم و پنجم میلادی در بین النهرین ساخته شده است.

شیشه های رومی

شیشه های رومی بیشتر در نقاط زیر از خاک درآمده و یافته شده است:
-لولان Loulan و تونکوئو Tonkou( تلفظ ژاپنی این نامها است)، در دوُن هوُانگ Dunhuang چین.
- ناحیه اورال روسیه.
- کِرچ/ کِرش Kerch در ساحل شمالی دریای سیاه.
-جاهایی از ارمنستان و آذربایجان.
- تیسفون
-کوُچا
-پترا Petra
-شبه جزیره عربستان.
بتازگی نزدیک یکصد قطعه ظرف شیشه کهنه، که می بایست از ویرانه ها ربوده و با حفاری غیرمجاز به دست آمده باشد، به بازارهای عتیقه عرضه شده است.
از شیشه های رومی راه یافته از طریق آسیای غربی به شرق دور، در چین بسیار کم یافته شده است. بخصوص از آن گونه ظرف شیشه ای ضخیم تراش داده شده مشابه ظرفهای یافته شده در مقبره امپراتور آنکان و بازمانده در شؤسوئین، در چین هیچ به دست نیامده است.
به این قرینه می توان گفت که از میان سه راه تجاری یعنی مسیر شمالی از طریق اِستپ های آسیا، مسیر میانه از خاک چین، و مسیر جنوبی دریایی، این راه سوم مسیر اصلی تجارت شیشه بود.
گفته اند که این سه ظرف شیشه ای طرز رومی که در گنجینه شؤسوئین محفوظ است در چین، و پس از سده هشتم میلادی، ساخته شده است.

واردکنندگان نفایس

موضوعی دیگر، سوای شیشه های رومی، که به بررسی آن در اینجا می پردازد هویّت (و قومّیت) کسانی است که این ظرفها را از خارج به ناحیه کینکی Kinki(در میانه ژاپن)‌آوردند.
در سایمِی کی Saimei-Ki (تاریخنامه ملکه سایمِی، سی و هفتمین امپراتور ژاپن، که در سالهای 655 تا 661 بر تخت بود) از مردمی از تُخارا یاد شده است. اینان می بایست ایرانیانی ساکن آسیای میانه( همان سغدیان) بوده باشند. به نوشته شوکوُ- نیهونگی(2) Shoku-Nihongi، ناکاتومی- نو- ناشیرو Nakatomi-no-Nashiro و دیگر اعضای هیأت سفارت ژاپن به دربار تانگ چین( خاندانی که در سالهای 620 تا 907 حکومت داشت)، در بازگشتنشان سه چینی و یک ایرانی از شهر چوُان Choan، پایتخت سلسله تانگ، همراه خود به ژاپن آوردند؛ و امپراتور در ماه اوت سال هشتم دوره تمپیو Tempyo( برابر 736م) به اینان بار داد. در ماه نوامبر این سال نیز به این ایرانی و دیگر هم میهنان او( که در اینجا بودند) عنوان احترامی ( که نوع و درجه آن یاد نشده است) داده شد. این ایرانیان می بایست بازرگان بوده باشند.
هرچند که شرحِ آمده در این سند تاریخی درباره ایرانیان بسیار کوتاه است، از آن برمی آید که ایرانیانی چند در سده هشتم میلادی در ناحیه آسوکا(که کاخ شاهی در اینجا بود) می زیستند. یکی از شاگردان ممتاز گانجین Ganjin( راهبِ بوداییِ چینی که در سال 735 به ژاپن آمد) نیز گویا ایرانی ای از مردم بخارا بوده است.
به گفته یوشی میزوُ، قدیم ترین سندی که در آن از کاسه شیشه ای سفید محفوظ در شؤسوئین سخن آمده متنی است که در سال 1192(به مناسبت برگزار شدن دومین مراسم تقدیس مجسّمه بزرگ بودا در نارا در همان سال) نگاشته شده است. از این ظرف در متن وقفنامه مانند نوشته شده در سال 756م. (هنگامی که ملکه کوئوُمی Koumei میراثِ بازمانده از امپراتور شوموُ Shomu را وقفِ معبدِ بودایی تؤدای- جی Todai-ji کرد، سخن نیامده است. می توان تصور کرد که این ظرف در سده هفتم میلادی به ژاپن آمده و نخست در تملک یکی از خاندانهای متنفذ میانه حال بود، نه در گنجینه امپراتور شوموُ(چهل و پنجمین امپراتور ژاپن که در سالهای 724 تا 748 پادشاهی داشت). احتمال می رود که تا سده دوازده میلادی این ظرف شیشه در گنجینه شؤسوئین جای گرفته بود. گمان دارم که این کاسه شیشه در سده هفتم از آنِ سوگا-نو- اوُماکو Soga-no-Umako بزرگ خاندان نیرومندِ سوگا و درگذشته 626م. بود.

امیرِ هنرشناس

از پایان سده ششم تا میانه سده هفتم میلادی ناموری دانادل تر از اوُماکو سراغ نداریم. پایگاه و کانون قدرت این امیر، ولایت ایماکی Imaki( تاکه چی Takechi کنونی) بود. او استادکاران را که از کوُدارا Kudara( شمال شبه جزیره کره) و از طریق ولایت او به ژاپن می آمدند فرامی خواند و آنان را به خدمت خود درمی آورد، و هرگاه دارای خطّ و سواد و حسابدان بودند آنها را در کارِ استیفای ایالت می یاکه Miyake( که در اداره مستقیم دربار ژاپن بود) می گماشت. امیرِ سوگا با در اداره داشتن میتسوکورا Mitsukura (خزائن سه گانه) ثروتی هنگفت و نیرو و نفوذ بسیار فراهم آورد. خزائن سه گانه عبارت بود از:
- اوچی- کوُرا Uchi-kura؛ گنجینه خاندان سلطنت،
-ئو- کورا O-kura؛ خزانه دربار، و
-ایمی- کوُرا Imi-kura؛ خزانه اسباب و زیب و زیورهای مراسم آئینی مذهبی(شینتو).
اوُماکوُ این استادکاران آمده از کودارا را، جز کارهای مالی و حساب، در کارهای معماری و ساختمان گمارد. از این میان بودند فن آوران درودگری، آهنگری، ‌سفالکاری، و نقاشی که از آنها در سوُشوُن- کی Sushun-ki تاریخنامه امپراتور سوشون Sushun (سی و دومین فرمانروای ژاپن که در سالهای 588 تا 592 بر تخت بود)، یاد شده است. در میان این سازندگان، استادکاران بناهای سنگی( بخصوص پایه و شالوده سنگی معابد) هم بودند.

تراز تراش سنگ

سنگ کاری بازمانده از سده هفتم در دیوارهای چیده شده با سنگ های مکعب شکل، که بیشتر در بناهایی در شمال جزیره کیوُشوُ(در جنوب ژاپن) می بینیم، چنان ظریف و دقیق است که کاغذ هم میان درز قطعه سنگ ها نمی رود. سنگ چینی این بناها با آن که در گورهای باستانی دیده شده و فنّی که در دیواره سازی معابدِ بودایی در کار آمده، مشابه است. طراحان این دیواره های سنگی باید از استادکاران کوُدارا که به خدمت خاندان قدرتمند سوُگا درآمدند بوده باشند.
همین طرح و طرزِ سنگ کاری را می توان در دیواره های جلوی پلگان و صُفه ورودی تالارهایِ تخت جمشید دید. گمان می رود که فنّ سنگ چینی دیواره هایی که از سده هفتم میلادی در ژاپن بازمانده است، از باخترِ آسیا آمده باشد. به نوشته کتیبه ای از داریوش که در شوش یافته اند، سنگ تراشانِ بنای تخت جمشید از آناتولیِ غربی و جاهای دیگر آورده شدند.
طرح دو معبد بودایی که در اوایل دوره تاریخی آسوکا Asuka( سده هفتم میلادی)‌بنا شده است، یکی شی تنّو- جی Shitenno-Ji( که ورودی برج معبد، تالار اصلی و نیز تالار تبلیغ آن بر یک محور اصلی بنا شده است)، و دیگری معبدِ آسوکا Asuka-dera( که سه تالار اصلی آن یعنی تالارهای میانی، شرقی و غربی بر محور برج معبد جای گرفته، و تالار تبلیغ آن در پشت تالار میانی و با راهرویی فاصله ساخته شده است) قرینه سازی دارد. نقشه بناهای واکاکوسا- گاران Wakakusa-garan، چوُگوُ-جی Chugu-ji، تاچی بانا-دِرا Tachibana-dera، یامادا- دِرا Yamada-dera، کُنگو-دِرا Kongo-dera، در ژاپن و بخش عمده ای از معابد بودایی در کره به الگویِ طرح معبدِ شی تنّو- جی(در اوساکا) است.

طرّاحان ایرانی معبدِ آسوُکا

با آنکه طرح بنایِ معبد هؤریوُ-جی Horyu-ji که در اواخر دوره هاکوُهو Hakuho در سده هفتم میلادی باز ساخته شد، قرینه سازی نمی نماید، قرینه سازی در طرح اصلی آن پیداست. به سخن دقیق تر، بنایِ معبد شی تنّو- جی هم قرینه سازی تمام نیست. در قرینه سازی واقعی می بایست که دو بخش طرح یا بنا قرینه یکدیگر باشد.
معبدِ آسوکا به معنی واقعی و دقیق قرینه سازی دارد. سازندگان این بنا که نقشه آن را بی الگو گرفتن از طرحِ آمده از کوُدارا( طرحِ معبد شی-تنّو-جی)رسم کردند، می بایست از مردم سغد بوده باشند( یعنی از ایرانیان آسیای میانه) که رایزنِ فنّی خاندانِ سوگا بودند. قرینه سازی از ویژگیهای هنر ساسانی بود. نمونه آن« نیشیکی nishiki یا دست بافته ای است با نقش صحنه شکار، محفوظ در گنجینه شؤسوئین، که به تقلید طرح هنریِ ساسانی با نمای سوارکارانی که جانوران وحشی را شکار می کنند، و تصویر درخت مقدّس( یا درخت زندگی) در میان آن، ساخته شده است. طرح پرده ای تاشو (اسکرین)از پارچه رنگ آمیزی شده به شیوه گرهی( این هم در گنجینه شؤسوئین)، که دو آهو را رو در روی هم و در دو سوی درختِ زندگانی نشان می دهد، نیز از نمونه های هنری ایران ساسانی الگو گرفته است.
می توان گفت که معبدِ آسوکا را معماران کوُدارا( از سرزمین کُره)به هدایتِ استادکاران ایرانی ساختند. اوُماکو Umako رئیس متنفّذ سوُگا این عبادتگاه را در جای معبدِ خاصّ خاندان خود و وقفِ ارواح نیاگان این خاندان بنا کرد.

اسناد تاریخی

در میان کتابهایی که از تاریخ مناسبات شرق و غرب(آسیا) سخن دارد، آنها که از الگو گرفتن طرح معبد آسوُکا از قرینه سازیِ ساسانی یاد کرده بسیار اندک است. اما سوُیکو- کی، تاریخنامه ملکه سوُیکو، درباره ساختن شبکه های آبیاری اسناد فراوان به دست داده است در سال 15 پادشاهی سوُیکو( برابر 616 میلادی) آبادیهای متعدد ساخته شد، و در سال 21 این دوره(622م) نیز چند روستا و آبادیِ دیگر بنیاد کردند، و نهرها و آبراههایی برای سیراب کردن کشتزارها در کریکوُما Krikuma و یاماشیرو Yamashiro ساختند، و بزرگراه میانِ نانیوا Naniwa و آسوُکا- نو-می یا Asuka-no-Miya(بزرگراه تاکه چی Takechi که در دامنه کوهِ فوُتاکامی Futakami کشیده بود) گشوده شد. کارِ حفاری زمین در تخصّص ایرانیانی بود که به فنّ ایجاد شبکه آبیاری(‌نهر و قنات و زهکشی) آشنا بودند. در این باره در فصل مربوط به آبیاری و قنات در این کتاب شرحی آمده است.
هرچند که می دانیم که در دوره فرمانروایی ملکه سوُیکو، اداره مملکت و سیاستگزاری در دستِ شاهزاده شوتوکوُ(یا، شوتوکوُ تایشی Shotoku Taishi) بود، شرح و وصف هایی که درباره این شاهزاده در نیهون- شوکی آمده پُر از شاخ و برگ و پیرایه هایی است که مؤلفان این تاریخنامه به آن افزوده اند. حقیقت این است که اوماکو صدراعظم ملکه سوُیکو زمامدار واقعی امور بود. اما چون در آستانه تدبیر و اجرای اصلاحات در نظام سیاسی کشور از سال 645( که اصلاحات تایکا Taika خوانده شده است)‌بزرگان خاندان سوگا که بیش از اندازه قدرت گرفته بودند از میان برداشته و به خیانت منتسب شدند، مؤلّفان نخستین تاریخنامه ژاپن« نیهون شوکی»، کارهای بزرگ و سازنده اوُماکو، صدراعظم جایگاه و جان باخته، را به «تایشی» نسبت دادند.
کوتاه اینکه بنا کردن معابد و ساختن تندیس بودا به شیوه توری(3)Tori در دوره آسوُکا (سده هفتم م.)و بناهای دیگر به دستِ کارگرانِ بیگانه و با طراحی و استادکاری و هدایتِ سغدیان بود؛ و ژاپنی ها فقط کارگری و اجرایِ‌ طرح این فن آوران را داشتند.

پی نوشت ها :

1. ترجمه فارسی این کتاب منتشر شده است: فوُکائی، شینجی؛ شیشه ایرانی، برگردان آرمان شیشه گر، سازمان میراث فرهنگی، تهران، 1371.
2. این، که دومین از« تاریخ های ششگانه» است( نخستین آن« نیهون شوکی») به نام ریکو- کوکوُشی Riku-Kokushi شوکوُ- نیهونگی در 40 مجلد و حاوی رویدادهای سالهای 697 تا 791( ذیل نیهون شوکی) به وسیله فوجیوارا سوگی ناوا Fujiwara Suginawa، ایشیکاوا ناتاری Ishikawa Natari، سوگه-نو- سانه میچی Suge-no-Sanemichi و دیگران تدوین شد.
3. کاراتسوُکاری- نو- توری Karatsukari-no-Tori پیکره ساز بزرگ زمانه خود( سده های هفتم و هشتم م.)که تندیس های بودا را ساخت. تاریخ تولد و مرگش دانسته نیست. او نواده پیکرسازی بیگانه، که در سال 522م به ژاپن آمده بود.

منبع مقاله: رجب زاده، هاشم؛ (1386)، جستارهای ژاپنی در قلمرو ایرانشناسی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول 1386.