نویسنده: دکتر غلامحسین اعرابی
علی رغم همه دلایل و شواهدی که بر اقدام پیامبر (ص) به تفسیر و تأویل همه جانبه قرآن، وجود دارد عده ای در این مورد اظهار دیگری کرده اند که لازم است مورد بررسی قرار گیرد، و آن نظر این است که: پیامبر (ص) مقدار کمی از معانی قرآن را تبیین و تفسیر کرده است: این نظر را سیوطی پذیرفته و به شمس الدین خویی نسبت داده است. (1) ذهبی، دلایل این نظر را چنین بیان کرده است:
الف) روایت عایشه: «ما کان رسول الله (ص) یفسر شیئاً من القرآن الا آیا بعدد، علمه ایاهن جبرئیل» یعنی: (شیوه) پیامبر (ص) نبود که چیزی از قرآن را تفسیر کند مگر آیات معدودی که آنها را جبرئیل به او تعلیم داده بود.
ب) علم به مراد از آیات قرآن با امارات و دلایل قابل استنباط است، لذا خدا پیامبرش (ص) را به تبیین مراد در جمیع آیات فرمان نداده است، تا مردم در کتاب خدا تفکر و تدبر کنند.
ج) اگر پیامبر (ص) همه معانی قرآن را تفسیر و تبیین می کرد؛ دیگر فایده ای برای دعای حضرت درباره ابن عباس «اللهم فقهه فی الدین و علمه التأویل» نبود؛ زیرا با بیان حضرت، همه اصحاب به معرفتی یکسان درباره تفسیر قرآن دست پیدا می کردند. (2) شایان یادآوری است که این نسبت از کلام سیوطی و خویی استفاده نمی شود و ظاهراً مقصود آن دو روایات تفسیری است؛ زیرا سیوطی نوشته است: «الذی صح من ذالک (ای المرویات عن الرسول (ص) (قلیل جداً) (3) و آیت الله معرفت نیز در رد این نسبت نوشته است: «اما الذی نسبه الی شمس الدین الخویی و جلال الدین السیوطی، من ذهابهما الی ذالک، فان کلامهما ناظرا الی جانب المأثور من تفاسیر الرسول، المنقول بالنص فانه قلیل. » (4)
در هر صورت چه این نسبت درست باشد (که نیست) و چه نباشد باید دلایل مذکوره مورد بررسی قرار گیرد.
الف) بررسی سندی و دلالی روایت عایشه:
این روایت در منابع اهل سنت نقل شده و خود بر سند آن خدشه وارد کرده و این روایت را صحیح ندانسته اند؛ از جمله: ابن کثیر پس از نقل این روایت می نویسد: «فانه حدیث منکر غریب... » (5) وی می افزاید: در سلسله سند این روایت «جعفر بن محمد بن خالد ابن زبیر عوام قریشی است، که بخاری در موردش گفته: «لا یتابع فی حدیثه» و حافظ ابوالفتاح ازدی در موردش گفته است: «منکر الحدیث». (6)
طبری و ذهبی نیز بهمین خاطر، استدلال به این روایت را باطل دانسته اند. (7)
و اما از جهت دلالت: چند نظر در دلالت روایت عایشه آمده است که به ترتیب زمانی می توان نظر طبری و سپس ابو محمد عاصمی را از نظریات متقدمین شمرد.
نظر طبری: ظاهراً مراد از آیاتی که تفسیر آنها را جبرئیل به پیامبر (ص) تعلیم داده است آیاتی است که احکام اجمالاً در آنها ذکر شده و تفصیل آنها نیاز به تعلیم جبرئیل داشته یا آیاتی که شبیه آنها بوده وگرنه نسبت به آن چه که مورد نیاز مردم بوده، رسول خدا (ص) تفسیر و تأویل آنها را برای مردم بیان فرموده است، در نتیجه آنچه که نیاز به تعلیم جبرئیل بوده آیات معدودی بوده و روایات عایشه ناظر به آنها است. (8)
نظر ابو محمد عاصمی: وی در مقدمه تفسیر خود چنین نوشته است: «و اما ما روی عن عائشه رضی الله عنها؛ فان ذالک یدل علی انه علیه السلام کان یحتاج مع ما انزل علیه من القرآن الی تفسیر آیات یعلمهن ایاه جبرئیل علیه السلام. و ذالک لما کان جبرئیل یشاهد من الاحوال ما لم یکن یشاهد رسول الله (ص) ... و قلنا ان رسول الله (ص) لم یفسر الا آیا معدوده من قبله. ) (9) یعنی: آن چه از عایشه روایت شده است دلالت می کند بر این که پیامبر (ص) علاوه بر این که در نزول قرآن به جبرئیل نیاز داشت در تفسیر آنها به تعلیم جبرئیل محتاج بوده است.
چون جبرئیل احوالی (از غیب) را مشاهده می کرده که پیامبر (ص) شاهد آن نبوده است و گفتیم که: پیامبر (ص) تفسیر نمی کرد مگر هر چند آیه را که خود آنها را شمرده بود. (و به یکدیگر مرتبط بود).
به عبارت دیگر: (مفاد روایت عایشه آن نیست که پیامبر (ص) فقط به تفسیر آیات معدود و اندکی اقدام کرده است؛ بلکه معنای روایت آن است که پیامبر (ص) تفسیر قرآن را نیز از جبرئیل گرفته است چنان که تنزیل آن را، و سپس هر تعداد آیات مرتبط با هم را یکجا تفسیر می کرده است.
نظر دیگر: نیز این است که پیامبر (ص) در تفسیر قرآن نظم و ترتیب خاصی را رعایت می کرده و در هر فرصتی تعداد آیات خاصی را براساس دریافتش از جبرئیل برای مردم تفسیر می فرموده است. (10)
ترتیب خاصی که از ابن مسعود و دیگران در آموزش قرائت و فهم معانی قرآن نقل شده است نیز دلالت بر همین معنی دارد. از ابن مسعود نقل شده که: «کان الرجل منا اذا تعلم عشر آیات لم یجاوزهن حتی یعرف معانیهن، و العمل بهن» (11) یعنی هر کس از ما وقتی ده آیه از قرآن را می آموخت؛ از آن عبور نمی کرد تا آن که معنا و (کیفیت عمل به آنها را یاد گیرد. همین مضمون از سلمی و دیگران نیز نقل شده است.
خلاصه آن که این روایت از نظر سند قابل احتجاج نیست و از نظر دلالت هم بر ادعای صاحبان این نظریه دلالتی ندارد؛ و با توجه به نظرات و شواهدی که گذشت باید گفت: مراد، نظم خاص پیامبر (ص) در تفسیر قرآن است.
ب) بررسی دلیل دوم: این که مردم می توانند با تکیه بر امارات و دلایل تفسیر قرآن را استنباط کنند؛ نسبت به مرتبه عامه قرآن قابل قبول است و لذا امر به تدبر در قرآن شده و کسانی که تدبر نمی کنند مورد نکوهش واقع شده اند: (کتب انزلنه الیک مبرک لیدبروا ءایته ی و لیتذکر اولوا الالبب) (سوره ص، آیه29)
(افلا یتدبرون القرءان ام علی قلوب اقفالها) (سوره محمد، آیه24)
ولذا مفسرین در ذیل این آیات گفته اند که مراد تدبر در امثال و مواعظ قرآن و پند پذیری از آنها است. ) (12)
ثانیاً: تفسیر پیامبر (ص) و استناد به آن از اهم دلایل در استنباط از قرآن است و لذا پیامبر (ص) که «رحمه للعالمین»است، مردم را از چنین منبعی محروم نمی ساخته است.
ثالثاً: آیاتی که«وحی بیانی»را از وظایف پیامبر (ص) معرفی می کند و قبلاً نقل شد؛ نسبت به همه آیات شمول دارد و تخصیص آن به بعض آیات وجهی ندارد.
ج-اما فساد دلیل سوم روشن است، زیرا: پیامبر (ص) تنها برای ابن عباس دعا نفرموده بلکه برای دیگران از جمله حضرت علی (ع) نیز دعا کرده است: «... و دعا الله ان یعطینی فهمها و حفظها، فما نسیت آیه من کتاب الله و لا علما املاه علی. » (13) و در عین این که پیامبر (ص) برای هر دو دعا فرموده اما ابن عباس می گوید من آنچه در تفسیر دارم از حضرت علی (ع) است. و بر فرض که پیامبر (ص) چنین دعایی نیز نمی کرد، آیا اقدام پیامبر (ص) به تفسیر قرآن باعث می شد که همه اصحاب علمی یکسان به تفسیر پیدا کنند؟ مسلماً چنین نبوده است، زیرا: انسانها از نظر عقل، استعداد و حافظه یکسان نیستند و اگر همه اصحاب در نزد حضرت حاضر می بودند و به بیانات تفسیری حضرت، گوش می دادند؛ باز هم نمی توانستیم بگوئیم همه آنان در علم به تفسیر یکسان اند. زیرا استعداد همه یکسان نبوده است و ظرف ادراک بعضی از آنان نسبت به بعض دیگر بیشتر بوده است، به تعبیر حضرت علی (ع) «ان هذه القلوب او عیه فخیرها او عاها» (14) همین اختلاف ظرفیتها باعث اختلاف درجات انسانها از جله اصحاب است. چنان که از «مسروق» نقل شده است: «جالست اصحاب رسول الله (ص) فکانوا کلاخاذ یروی الراکب و الاخاذ یروی الراکبین و لا خاذ یروی العشره و الاخاذ لو نزل به اهل الارض لأصدرهم... » (15)
یعنی: با اصحاب رسول خدا (ص) مجالست کردم، مانند برکه (های مختلف) بودند (بعض آنان همچون) برکه ای بودند که فقط یک نفر را سیراب می کند (و بعضی) چون برکه ای که دو نفر را سیراب می کند (و بعضی) چون برکه ای که ده نفر را سیراب می کند و (بعضی) همچون برکه ای بودند که اگر همه مردم زمین بر آن وارد می شدند؛ همه را سیراب می کرد.
به علاوه خود ابن عباس که پیامبر (ص) آن دعا را در حق وی کرده است، می گوید: همه آن چه که در تفسیر دارم از حضرت علی (ع) است: «جل ما تعلمت من التفسیر من علی بن ابی طالب (ع) ... علم علما رسول الله، و رسول الله (ع) علمه الله، فعلم النبی من علم الله و علم علی (ع) من علم النبی (ع) و علمی من علم علی (ع) ... » (16) «فاذا علمی بالقرآن فی علم علی کالقراره فی المثعنجر» (17)
نتیجه بحث: از آن چه گذشت به دست می آید که پیامبر اسلام (ص) تمام معانی قرآن را برای مردم بیان فرموده و در ساحتی ژرف تر «تنزیل» و «تأویل» قرآن را به اهل بیت (ع) خود تعلیم داده است. و این تفسیر شامل بخش های اعتقادی، حکمی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و غیره می شود.
الف) روایت عایشه: «ما کان رسول الله (ص) یفسر شیئاً من القرآن الا آیا بعدد، علمه ایاهن جبرئیل» یعنی: (شیوه) پیامبر (ص) نبود که چیزی از قرآن را تفسیر کند مگر آیات معدودی که آنها را جبرئیل به او تعلیم داده بود.
ب) علم به مراد از آیات قرآن با امارات و دلایل قابل استنباط است، لذا خدا پیامبرش (ص) را به تبیین مراد در جمیع آیات فرمان نداده است، تا مردم در کتاب خدا تفکر و تدبر کنند.
ج) اگر پیامبر (ص) همه معانی قرآن را تفسیر و تبیین می کرد؛ دیگر فایده ای برای دعای حضرت درباره ابن عباس «اللهم فقهه فی الدین و علمه التأویل» نبود؛ زیرا با بیان حضرت، همه اصحاب به معرفتی یکسان درباره تفسیر قرآن دست پیدا می کردند. (2) شایان یادآوری است که این نسبت از کلام سیوطی و خویی استفاده نمی شود و ظاهراً مقصود آن دو روایات تفسیری است؛ زیرا سیوطی نوشته است: «الذی صح من ذالک (ای المرویات عن الرسول (ص) (قلیل جداً) (3) و آیت الله معرفت نیز در رد این نسبت نوشته است: «اما الذی نسبه الی شمس الدین الخویی و جلال الدین السیوطی، من ذهابهما الی ذالک، فان کلامهما ناظرا الی جانب المأثور من تفاسیر الرسول، المنقول بالنص فانه قلیل. » (4)
در هر صورت چه این نسبت درست باشد (که نیست) و چه نباشد باید دلایل مذکوره مورد بررسی قرار گیرد.
الف) بررسی سندی و دلالی روایت عایشه:
این روایت در منابع اهل سنت نقل شده و خود بر سند آن خدشه وارد کرده و این روایت را صحیح ندانسته اند؛ از جمله: ابن کثیر پس از نقل این روایت می نویسد: «فانه حدیث منکر غریب... » (5) وی می افزاید: در سلسله سند این روایت «جعفر بن محمد بن خالد ابن زبیر عوام قریشی است، که بخاری در موردش گفته: «لا یتابع فی حدیثه» و حافظ ابوالفتاح ازدی در موردش گفته است: «منکر الحدیث». (6)
طبری و ذهبی نیز بهمین خاطر، استدلال به این روایت را باطل دانسته اند. (7)
و اما از جهت دلالت: چند نظر در دلالت روایت عایشه آمده است که به ترتیب زمانی می توان نظر طبری و سپس ابو محمد عاصمی را از نظریات متقدمین شمرد.
نظر طبری: ظاهراً مراد از آیاتی که تفسیر آنها را جبرئیل به پیامبر (ص) تعلیم داده است آیاتی است که احکام اجمالاً در آنها ذکر شده و تفصیل آنها نیاز به تعلیم جبرئیل داشته یا آیاتی که شبیه آنها بوده وگرنه نسبت به آن چه که مورد نیاز مردم بوده، رسول خدا (ص) تفسیر و تأویل آنها را برای مردم بیان فرموده است، در نتیجه آنچه که نیاز به تعلیم جبرئیل بوده آیات معدودی بوده و روایات عایشه ناظر به آنها است. (8)
نظر ابو محمد عاصمی: وی در مقدمه تفسیر خود چنین نوشته است: «و اما ما روی عن عائشه رضی الله عنها؛ فان ذالک یدل علی انه علیه السلام کان یحتاج مع ما انزل علیه من القرآن الی تفسیر آیات یعلمهن ایاه جبرئیل علیه السلام. و ذالک لما کان جبرئیل یشاهد من الاحوال ما لم یکن یشاهد رسول الله (ص) ... و قلنا ان رسول الله (ص) لم یفسر الا آیا معدوده من قبله. ) (9) یعنی: آن چه از عایشه روایت شده است دلالت می کند بر این که پیامبر (ص) علاوه بر این که در نزول قرآن به جبرئیل نیاز داشت در تفسیر آنها به تعلیم جبرئیل محتاج بوده است.
چون جبرئیل احوالی (از غیب) را مشاهده می کرده که پیامبر (ص) شاهد آن نبوده است و گفتیم که: پیامبر (ص) تفسیر نمی کرد مگر هر چند آیه را که خود آنها را شمرده بود. (و به یکدیگر مرتبط بود).
به عبارت دیگر: (مفاد روایت عایشه آن نیست که پیامبر (ص) فقط به تفسیر آیات معدود و اندکی اقدام کرده است؛ بلکه معنای روایت آن است که پیامبر (ص) تفسیر قرآن را نیز از جبرئیل گرفته است چنان که تنزیل آن را، و سپس هر تعداد آیات مرتبط با هم را یکجا تفسیر می کرده است.
نظر دیگر: نیز این است که پیامبر (ص) در تفسیر قرآن نظم و ترتیب خاصی را رعایت می کرده و در هر فرصتی تعداد آیات خاصی را براساس دریافتش از جبرئیل برای مردم تفسیر می فرموده است. (10)
ترتیب خاصی که از ابن مسعود و دیگران در آموزش قرائت و فهم معانی قرآن نقل شده است نیز دلالت بر همین معنی دارد. از ابن مسعود نقل شده که: «کان الرجل منا اذا تعلم عشر آیات لم یجاوزهن حتی یعرف معانیهن، و العمل بهن» (11) یعنی هر کس از ما وقتی ده آیه از قرآن را می آموخت؛ از آن عبور نمی کرد تا آن که معنا و (کیفیت عمل به آنها را یاد گیرد. همین مضمون از سلمی و دیگران نیز نقل شده است.
خلاصه آن که این روایت از نظر سند قابل احتجاج نیست و از نظر دلالت هم بر ادعای صاحبان این نظریه دلالتی ندارد؛ و با توجه به نظرات و شواهدی که گذشت باید گفت: مراد، نظم خاص پیامبر (ص) در تفسیر قرآن است.
ب) بررسی دلیل دوم: این که مردم می توانند با تکیه بر امارات و دلایل تفسیر قرآن را استنباط کنند؛ نسبت به مرتبه عامه قرآن قابل قبول است و لذا امر به تدبر در قرآن شده و کسانی که تدبر نمی کنند مورد نکوهش واقع شده اند: (کتب انزلنه الیک مبرک لیدبروا ءایته ی و لیتذکر اولوا الالبب) (سوره ص، آیه29)
(افلا یتدبرون القرءان ام علی قلوب اقفالها) (سوره محمد، آیه24)
ولذا مفسرین در ذیل این آیات گفته اند که مراد تدبر در امثال و مواعظ قرآن و پند پذیری از آنها است. ) (12)
ثانیاً: تفسیر پیامبر (ص) و استناد به آن از اهم دلایل در استنباط از قرآن است و لذا پیامبر (ص) که «رحمه للعالمین»است، مردم را از چنین منبعی محروم نمی ساخته است.
ثالثاً: آیاتی که«وحی بیانی»را از وظایف پیامبر (ص) معرفی می کند و قبلاً نقل شد؛ نسبت به همه آیات شمول دارد و تخصیص آن به بعض آیات وجهی ندارد.
ج-اما فساد دلیل سوم روشن است، زیرا: پیامبر (ص) تنها برای ابن عباس دعا نفرموده بلکه برای دیگران از جمله حضرت علی (ع) نیز دعا کرده است: «... و دعا الله ان یعطینی فهمها و حفظها، فما نسیت آیه من کتاب الله و لا علما املاه علی. » (13) و در عین این که پیامبر (ص) برای هر دو دعا فرموده اما ابن عباس می گوید من آنچه در تفسیر دارم از حضرت علی (ع) است. و بر فرض که پیامبر (ص) چنین دعایی نیز نمی کرد، آیا اقدام پیامبر (ص) به تفسیر قرآن باعث می شد که همه اصحاب علمی یکسان به تفسیر پیدا کنند؟ مسلماً چنین نبوده است، زیرا: انسانها از نظر عقل، استعداد و حافظه یکسان نیستند و اگر همه اصحاب در نزد حضرت حاضر می بودند و به بیانات تفسیری حضرت، گوش می دادند؛ باز هم نمی توانستیم بگوئیم همه آنان در علم به تفسیر یکسان اند. زیرا استعداد همه یکسان نبوده است و ظرف ادراک بعضی از آنان نسبت به بعض دیگر بیشتر بوده است، به تعبیر حضرت علی (ع) «ان هذه القلوب او عیه فخیرها او عاها» (14) همین اختلاف ظرفیتها باعث اختلاف درجات انسانها از جله اصحاب است. چنان که از «مسروق» نقل شده است: «جالست اصحاب رسول الله (ص) فکانوا کلاخاذ یروی الراکب و الاخاذ یروی الراکبین و لا خاذ یروی العشره و الاخاذ لو نزل به اهل الارض لأصدرهم... » (15)
یعنی: با اصحاب رسول خدا (ص) مجالست کردم، مانند برکه (های مختلف) بودند (بعض آنان همچون) برکه ای بودند که فقط یک نفر را سیراب می کند (و بعضی) چون برکه ای که دو نفر را سیراب می کند (و بعضی) چون برکه ای که ده نفر را سیراب می کند و (بعضی) همچون برکه ای بودند که اگر همه مردم زمین بر آن وارد می شدند؛ همه را سیراب می کرد.
به علاوه خود ابن عباس که پیامبر (ص) آن دعا را در حق وی کرده است، می گوید: همه آن چه که در تفسیر دارم از حضرت علی (ع) است: «جل ما تعلمت من التفسیر من علی بن ابی طالب (ع) ... علم علما رسول الله، و رسول الله (ع) علمه الله، فعلم النبی من علم الله و علم علی (ع) من علم النبی (ع) و علمی من علم علی (ع) ... » (16) «فاذا علمی بالقرآن فی علم علی کالقراره فی المثعنجر» (17)
نتیجه بحث: از آن چه گذشت به دست می آید که پیامبر اسلام (ص) تمام معانی قرآن را برای مردم بیان فرموده و در ساحتی ژرف تر «تنزیل» و «تأویل» قرآن را به اهل بیت (ع) خود تعلیم داده است. و این تفسیر شامل بخش های اعتقادی، حکمی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و غیره می شود.
پی نوشت ها :
1-الاتقان، جلال الدین سیوطی. ج4. ص171.
2-ذهبی. محمد حسین. التفسیر و المفسرون. ج1. ص51.
3-الاتقان. ج4. ص181.
4-معرفت. پیشین. ص177.
5-ابن کثیر. پیشین . ج1. ص7.
6-همان.
7-ذهبی. پیشین. ص52. طبری ، پیشین، ج1، ص58.
8-اقتباس از طبری، پیشین، ص60.
9-تصحیح و نقد مقدمه تفسیر المبانی لنظم المعانی، ص202-203.
10-اقتباس از آیه الله معرفت، پیشین، ص50و178.
11-شیخ طوسی، التبیان، ج1، ص17؛ طبری، پیشین، ص56.
12-رک: طبری، پیشین، ج1، ص58-57.
13-کلینی، پیشین.
14-نهج البلاغه، حکمت147.
15-نسائی، ابوخیثمه، کتاب العالم، ص17؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص343.
16-ابن طاووس، سعدالسعود، ص285.
17-ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث، ج1، ص207.
