باغبان بوستان معارف، باغبان اندیشه ها، پرورش جوانان
شهید آیت الله مطهری در قلمرو تدریس ویژگی های خاصی داشت (1) که بسیار کم نظیر بود. هم در کیفیت تدریس و هم درچگونگی برخوردهایش با دانشجویان، شیوه ی بحث با صاحب نظران، روش گزینش درس، تبیین مباحث و نکته های بسیار دیگر. این یک دلیل برای انتخاب شهید مطهری به عنوان معلم نمونه و الگو بود. اما مطلب از این بالاتر است؛ زیرا او به جز اینکه معلمی شایسته و کامل بود، امتیازات روحی واخلاقی فراوانی را به دست آورده و ویژه خود ساخته بود.یکی از مهم ترین ویژگی های این معلم مطهر این بود که به خوبی شناخته بود جامعه ی اسلامی، نسل جوان، قشرهای روحانی و دانشگاهی چه نیازهایی دارند که باید برآورده گردد.
در رژیم ستم شاهی پهلوی که مسائل دینی و ارزش های معنوی و اسلامی به دست فراموشی سپرده شده بود، نه تنها دین داری و پیروی از موازین اسلامی افتخاری نبود بلکه گونه ای حقارت و سرشکستگی رابه دنبال داشت.
اگر دانشجوی مسلمانی در محیط دانشگاه می خواست نماز بخواند از هم کلاسی ها و استادان خجالت می کشید؛ باید می رفت در گوشه ای دور از چشم دیگران، مکانی بیابد و در خلوت و پنهانی فریضه اش را انجام دهد. اگر کسی از دیانت و عقاید اسلامی سخن می گفت او را متهم می کردند به اینکه متحجر و عقب افتاده است! و مدافعان دین در نظر آنان کسانی بودند که از ترقی و تمدن و توسعه علمی بهره ای نداشتند؛ مرتجع و واپس گرا بودند. البته در آن موقع متأسفانه افرادی بین دانشگاهیان نفوذ کرده بودند که به منزله ی عمله ی دستگاه ستم و مزدور بیگانگان، بی دینی را در محافل علمی ترویج می کردند. اساتید متدین و اهل بصیرت از این گونه وابستگان به طاغوت و اجانب نفرت داشتند.
این اوضاع آشفته چنان فضای مراکز علمی و آموزشی را تیره ساخته بود که آشکارا با حقایق و باورهای اصیل اسلامی و مردمان مؤمن و مسلمان مبارزه می کردند؛ دین و ارزش های قرآنی را به باد تمسخر می گرفتند و رسماً سر کلاس ها با افکار مذهبی و عقاید دینی مخالفت می نمودند. در چنین موقعیت ناگوار و نگران کننده ای، استاد شهید مرتضی مطهری پای خویش را از حوزه ی علمیه بیرون نهاد؛ وارد دانشگاه شد و دشواری های زیادی را در این مسیر متحمل گردید، تا توانست کرسی استادی را احراز کند و در این مقام بود که بهترین خدمات را در آن دوران به این کشور و جامعه ی مسلمان ارائه داد.
اگر امروزه مشاهده می کنیم در نهادهای حقوقی، قانونی، اجرایی و سایر پست های مهم کشور افراد متدینی دیده می شوند که صادقانه و خالصانه برای فرهنگ اسلامی و حفظ هویت مذهبی و ترویج فضیلت ها می کوشند، اگر نگوییم تمامی آنها، بیشترشان دست پروده شهید مطهری بوده اند، یا از سفره علمی و معرفتی او بهره گرفته اند. البته همین جا باید قدردان دیگران هم باشیم؛ شهیدان بزرگوار دکتر بهشتی، مفتح و باهنر هم در این زمینه سهمی مهم داشتند، ولی پیشگام همه استاد مطهری بود. شهید مطهری با رفتار و درس های خود و بیانی متقن و برهانی نسل جوانی را پرورش داد که امروز کارهای مهم کشور را در کف با کفایت خود دارند؛ کسانی را تربیت کرد که با عقاید و اندیشه های اسلامی آشنا باشند؛ ایمان خود را تقویت کنند و ارزش های اسلامی را پاس دارند. اگر تعلیمات مطهری و امثال او نبود، ما افرادی را که بتوانند نظام اسلامی را بر پایه موازین و معارف محمدی اداره کنند نداشتیم، یا دست کم در این زمینه، بسیار در تنگنا بودیم. هر جای کشور کاری مفید صورت گرفته و فعالیت هایی شایسته برای رفع مشکلات مردم برنامه ریزی و اجرا شده است، ازآن جهت بوده که مجری و پیگیر این طرح ها مؤمن، دل سوز و شایسته بوده اند.
خصلت ویژه شهید مطهری این بود که در زمان مناسب، کمبودها و خلاهای فرهنگی، اجتماعی و تبلیغی را به خوبی درک، و شناسایی کرده بود. او وقتی با دقت و همه جانبه نگری مشکلات را بررسی می کرد، با علم و توانمندی خود راه چاره را هم تشخیص می داد و با تمام وجود و با شجاعت، فداکاری، گذشتن از مزایا و امور رفاهی و تحمل زخم زبان ها، قدم به راهی می گذاشت که آن را وظیفه ی خود می دانست واین مسیر پر خطر و دشوار را به گونه ای شایسته می پیمود و این وظیفه ی حساس را به بهترین شکل، توام با برکات و ثمرات بسیار انجام می داد.
نظایر شهید مطهری جانشینان انبیا هستند که عمر خود را در مسیری صرف کردند که جامعه از محصولات آن بطور اساسی بهره برد. او علاوه بر دانش فوق العاده، افکار عالی و نیت خالص به این واقعیت رسید که چنین سرمایه های معرفتی و معنوی را در چه جهتی به کارببرد. وی به خوبی درک کرده بود که دردهای جامعه کدام است و برای هر کدام از آلام مردم داروی مناسب واثر بخش تجویز می کرد؛ او نسل جوان را با نوشته ها، سخنرانی ها، دروس و مواعظ متقن و در عین حال ساده، رسا و آموزنده تغذیه کرد؛ خیلی خوب نیازها را شناخت؛ روش هایی نو درافکند و مطالبی جدید که حاجت های جامعه را روا می ساخت مطرح کرد. (2)
روش بدیع، جذاب و اقناع کننده ای در تفهیم و تبیین مبانی دینی به کار گرفت و آن قدر مداوم، عمیق و همه جانبه خدمت کرد که در زمان محدود عمر نسبتاً کوتاهش موفق شد همچون باغبانی آگاه و با بصیرت، بوستانی از معارف ناب را به رویش و شکوفایی برساند؛ به گونه ای که امروز پس از یک ربع قرن، هنوز جامعه کاملاً نیازمند و تشنه ی آموزه های اوست. اکنون هم مردم از این بوستان، گل های فضیلت می چینند و با رایحه ی آن مشام ذهن و دل خود را نوازش می دهند. این نشانه آن است که او راه را بسیار خوب شناخته بود که موفق شد این سرمایه های گران بها را در اختیارمان قرار دهد و ما همچنان باید به دنبالش بدویم و به گرد راه او نرسیم. (3)
جویباری در کویر
ویژگی های مطهری از آن جهت ممتاز بود که در زمینه های معنوی و علمی رشد متوازن داشت. ایشان پس از آنکه تحصیلات خود را به پایان رسانید و نزد استادان اخلاق، عرفان و سیر و سلوک به درجاتی عالی رسید، احساس کرد که حالا باید از این منابع ارزشمند، معادن غنی و توانایی های روحانی استفاده کند. او بی گدار به آب نزد؛ خواست انجام وظیفه کند؛ اما متوجه شد جامعه به بینشی نیاز دارد که سعادت آنها را در همه ی عرصه های فردی و اجتماعی تأمین کند؛ پس چنین نتیجه گرفت که بهترین خدمت اجتماعی این است که اسلام به درستی و بدون تحریف و افراط و تفریط شناخته شود و به مرحله ی اجرایی برسد. بصیرت درست و باور عمیق، یقین ایجاد می کند، و به نوبه خود، امنیت روانی، سلامت اجتماعی و رشد فرهنگی جامعه را تضمین می نماید.ولی اسلام گستردگی فراوانی در ابعاد گوناگون دارد و با توجه به شرایط مختلف جامعه؛ امکان دارد در برهه و قلمروی بینش ما نسبت به اسلام، جامع و همسو باشد، اما این وضع عمومیت ندارد؛ ودر یک موقعیت اقتضای شرایط چنین است که دربخشی از ابعاد اسلامی بیشتر فعالیت کنیم. این تأکید حالت دوسویه دارد؛ یکی توانایی و امکانات ما و دیگر نیاز جامعه. شهید مطهری زمانی که می خواست وارد فعالیت های اجتماعی شود، در حدود سال های 1330 مطالعه و بررسی کرد، که جامعه ی اسلامی به چه چیزی بیشتر نیاز دارد؛ فکر کرد؛ مطالعه نمود و پس از بررسی های مداوم و همه جانبه به این واقعیت رسید که باید از سنگرهای اعتقادی و ایدئولوژیک دفاع کرد. در آن عصر یعنی پس از شهریور 1320 دولتی مقتدر وجود نداشت؛ نظام سیاسی دچار تزلزل بود (4) و هر کس در هر گوشه ای برای خود دسته و حزبی راه می انداخت. حزب توده از همان وقت ها جزء نخستین حزب هایی بود که مثل قارچ در ایران رویید؛ کتاب هایی بسیار با افکار الحادی و مادی گرایی و گرایش های غربی می یافت و عناصر نفوذی در دستگاه حاکمه هم از این جریان استقبال می کردند. (5)
شهید مطهری می توانست در حوزه بماند و مقام برجسته ای در فقه یا علوم دیگر اسلامی به دست آورد. به راستی نیز همگان به شایستگی علمی او اعتراف داشتند، ولی او به دلیل احساس وظیفه، وقتش را در جهت نیاز جامعه ی اسلامی صرف کرد. اگر کارهای ایشان نبود، افکار و مکاتب بشری و مادی چون سیلاب هایی ارزش ها را در معرض تهدید قرار می داد و نسل جوان را به سوی دره ای خطرناک و هلاک کننده می کشید.
او این نیاز را درک کرد که باید با دانشگاه رابطه برقرار کند. آن وقت هاارتباط یک روحانی با نسل دانشگاهی غیر ممکن یا خواب و خیال می نمود. نمی توانید تصور کنید چه جوی در دانشگاه ها حاکم بود؛ با چه چشمی به حوزه نگاه می کردند و چقدر طلاب را تحقیر کرده بودند. در این اوضاع و احوال پریشان ایشان کوشید به عنوان یک استاد برجسته در دانشگاه مطرح شود و در پرتو این حضور موثر و با برکت توانست افکار الهی و اسلامی را در این محیط آشوب زده گسترش دهد؛ با شبهات مبارزه کند؛ تردیدها را برطرف، و انگیزه های دینی را تقویت کند. این بخشی از فعالیت های شهید مطهری بود. درسی که ما از آن نامدار عرصه ی معرفت می گیریم همین است که در هر زمانی باید ببینیم نیاز جامعه به چه چیزی است. دردهای بدنی و عضوی انسان ها هم باید درمان شود؛ معالجه ی سرطان هم ارزشمند، و در جای خود لازم است، اما جامعه به بیماری های دیگری هم مبتلاست. امراضی مسری در میان مردم رواج می یابد که با واکسن ها، داروها و تشخیص های طبی نمی توان آنها را علاج کرد. مشکلات فکری و فرهنگی، امواج تردید و هجوم شبهه ها مردم را دچار ناراحتی هایی می کند که طبیبان معنوی و روحانی باید برای ریشه کن سازی آنها فکری کنند. شهید مطهری این گونه ناراحتی ها را دید، موقع شناس شد، دردها را تشخیص داد و مصمم گردید دانشگاه را از این گونه بیماری ها و آفت های خطرناک نجات دهد. (6)
آری؛ یکی از ویژگی هایی که همه در آن اتفاق دارند و به این مرتبه در هیچ کدام از اقران و همگنان استاد یافت نمی شد توجه به نیازهای علمی و فرهنگی جامعه بود؛ نیازهای علمی و فرهنگی جامعه بود؛ نیازهایی که در همان عصر برای نسل معاصر و جوان جامعه وجود داشت و پرسش هایی که در اذهان پدید می آمد یا شکوکی که القا می شد، درصدد پاسخگویی آنها بر می آمد؛ سخنرانی می کرد؛ مقاله و کتاب می نوشت و بالاتر از این ها، آنکه با فراصت خدادادی خود آینده را پیش بینی می کرد که در دهه های بعدی، جامعه تشنه چه معرفتی است. او برای جلوگیری از ابتذال فرهنگی و فسادهای اخلاقی، برنامه های فراوانی را تعقیب می نمود. این ویژگی زمان آگاهی و احساس مسئولیت نسبت به نیازهای اعتقادی، اخلاقی و فرهنگی جامعه نظیرش در کمتر کسی یافت می شد. خدای متعال به او فراستی عمیق، صفای قلبی کم نظیر، عشق و عاطفه ای نسبت به حقیقت دین و ارزش های دینی عطا کرده بود که او را شخصیت استثنایی و ممتاز ساخته بود. فهرست کتاب ها، سخنرانی ها و درس های استاد را اگر درست بنگرید، مشاهده می نمایید هر جا احساس نیاز می کرد، فوری آستین ها را بالا می زد و مشغول کار می شد و به تحسین ها یا ملامت های دیگران کاری نداشت. (7)
آسیب شناسی آگاهانه
شهید مطهری همّش را صرف این جهت کرد که مبارزه ای معقول و منطقی را با امواج انحراف پیش گیرد و انصافاً در این راه فعالیت هایی مفید انجام داد.اگر در فقه بحث و مطالعه می کرد، موضوعاتی را مورد تحقیق قرار می داد که جامعه به آن مبتلا بود. در آن مواقع، در زمینه ی احکام اسلامی از سوی افراد یا گروه هایی مطالبی پیرامون حقوق بانوان و مسائل مربوط به زنان مطرح می شد؛ می خواستند از این راه به احکام دین مبین اسلام خدشه هایی وارد کنند. شهید مطهری رحمه الله این معضل را احساس کرد و بحث ها و مقالاتی را در این زمینه به نگارش در آورد که نتیجه اش کتاب حقوق زن (8) و مسئله حجاب (9) و امثال اینها باشد. اگر این کوشش های علمی و پژوهشی ایشان نبود، حتماً گروه هایی از جوانان اعم از پسر و دختر منحرف می شدند و باورشان نسبت به موازین شرعی و دینی تضعیف می گردید. در زمینه های دیگر هم وقتی تحقیق می کرد، ناظر به نیازهای موجود بود؛ یا در جهت تبیین و اثبات مسائل اسلامی و برای رفع شبهات و دفاع ازعقاید واندیشه های اسلامی.
پزشک در جهان زیاد است، اما فرض کنید روزی یک بیماری واگیردار در جامعه پیدا شده و مردم را مبتلا کرده است؛ مثلاً مردم دچار بیماری وبا شده اند، اما در حالی که بیماران دارند از تأثیر این بیماری هلاک می شوند، یک متخصص بیماری های عفونی در چنین زمان حساسی، درباره ی یک بیماری کمیاب که در جزایر میکرونزی (10) پیدا شده تحقیق کند. این نیز تحقیق و تلاش علمی و دارای ارزش است، اما این جامعه را وبا تهدید کرده است و بیماران باید دارویی را مصرف کنند تا از این ویروس خطرناک رهایی یابند. پزشکانی داریم که تحقیقات خوبی در ریشه یابی بیماری ها کرده اند؛ داروهایی را هم شناخته اند، اما کمتر کسی است که دردها را درست شناسایی کند؛ در جهت درمان آن براید؛ به فکر چاره باشد و بداند این بیمار چه دارویی باید بخورد؛ از چه راه هایی این داروها در اختیار بیماران قرار گیرد؛ تزریق کنند یا راه خوراکی بهتر است؛ کدام روش زودتر اثر می بخشد و سلامتی را به ارمغان می آورد.
این مثال برای آشنایی با ویژگی بارز شهید مطهری بسیار سودمند است. او کسی بود که آسیب های اجتماعی و آفت های فرهنگی را نسبت به دیگر علما و روحانیان بسیار زودتر درک می کرد. وی افسوس می خورد که چرا این گرفتاری ها وجود دارد و چرا دیگران از او نمی پذیرند که این بیماری ها وجود دارد؛ آری او دل می سوزانید که این مردم چنین ناگواری هایی دارند. اما حتی نزدیکانش می گفتند تو در اشتباهی و بدبین هستی. او اعتنایی به این بازدارنده ها نداشت؛ درد را که می شناخت؛ دارویش را نیز با بهترین بیان و زیباترین قلم در اختیار مردم می نهاد. آن شهید با سخنرانی های متعدد، به هر جا که میسر بود می رفت؛ حقایق را روشن، و چاره را مطرح می ساخت. یادم هست در ایام محرم، شهید مطهری در نقاط مرکزی تهران به منبر می رفت و گاهی تعداد مستمعین او به یکصد نفر هم نمی رسید، در حالی که در مسجدی مجاور، یا در محله ای دیگر سخنرانانی با طمطراق مشغول سخنرانی بودند او در مسجدی در محله ی پاچنار تهران برای عده ای اندک وعظ می نمود و از این کارخسته و افسرده نمی شد و وانمی خورد؛ زیرا تشخیص داده بود وظیفه اش همین است و باید داروی دردهای اجتماعی را به آنها معرفی کند، اگرچه عده ای زبان به مذمت بگشایند و شنوندگان سخن حق کم باشند. دوستانش چنین سبکی را بر نمی تابیدند؛ به او انتقاد می کردند چه لزومی دارد این حرف ها را مطرح کنی، کسی نمی پذیرد؛ سخنانی مطرح کن که مشتری بیشتری دارد. عده ای دیگر تهدیدش کردند اگر از این حرکت دست برنداری تو را خواهیم کشت. او پاسخ داد اگر انسان قرار است بمیرد، چه بهتر که در راه بیان حقایق و دفاع از دیانت از دنیا برود و بی تردید این تهدیدها مطهری را بیشتر تشجیع می کرد تا حقایق را بگوید.
اگر مطهری در قید حیات بود و درچنین مجالسی حضور داشت به وارثان نسل های انقلابی و خانواده های شهدا و ایثارگران قریب به این مضمون را می فرمود که ای عزیزان مراقب ارزش های دینی باشید؛ زیرا آسان و رایگان به دست شما نرسیده است؛ این را از شما نگیرند؛ وسوسه های شیطان ایمان شما را به یغما نبرد؛ به هوش باشید! دزدان سرگردنه در لباس های گوناگون آماده اند؛ انسان های به ظاهر آدم و در باطن شیطان در میان من و شما وجود دارند؛ فریب قیافه های آنها را نخورید؛ درباره ی عمق افکارشان بیندیشید و درباره ی اهداف و انگیزه های آنان فکر کنید.
یک وقت کسی در یک محفل علمی با دانشمندانی همتای خودش می نشیند؛ بحث علمی می کند؛ شبهه ای را هم به منزله ی فرض بیان می نماید و از دیگران پاسخ می خواهد، این اشکالی ندارد. (11) اما اگر کسی بیاید در حضور عده ای جوان، یک موضوع دقیق فلسفی، یا یک شبهه را طرح کند و پاسخش را هم ندهد، چه هدفی را تعقیب می کند؟
مسلمات دینی و مقتضیات اجتماعی
مطلبی که به صورت های گوناگون در فرمایش های شهید مطهری مطرح شده و امروزه با برخی نکته هایی که بدان افزوده شده، آهنگی جدید یافته، این است که در نظر برخی افراد سطحی نگر چنین می نماید که معارف، ارزش ها و احکام اسلام با مقتضای عصرو فرهنگ حاکم بر دنیا سازگاری ندارد.کسانی درصدد برآمدند از سر دلسوزی راهی برای آشتی دادن مبانی اسلام با فرهنگ مغرب زمین - که امواجش به ویژه در سال های اخیر به سوی کشور ما سرایت کرده - بیابند؛ ازجمله راهی که امروز بیشتردر جامعه رایج گردیده این است که آنچه ما تا به حال از دین شناختیم و پنداشتیم با علم، با فلسفه های مدرن و نهایتاً با فرهنگ مهاجم نمی سازد، این طبق قرائتی ویژه از دین بوده است؛ اما برای اینکه ما بفهمیم دین با علم، توسعه و ترقی تضادی ندارد، باید قرائتی دیگر را از دین مطرح سازیم. اینان در این راستا از پاره ای نظریه های فلسفی نیز بهره گرفتند؛ از جمله نظریه معروفی که امروز به صورت یک شاخه ای از فلسفه در آمده و خود آن شاخه هایی فرعی پیدا کرده است، یعنی نظریه هرمنوتیک. (12)
بدین صورت به سخن خودشان یک شکل علمی هم داده اند. این پیشنهاد چیز جدیدی هم نیست و دانشمندان غربی درباره اش کتاب هایی بسیار نوشته اند و بحث های فراوانی هم کرده اند.
نتیجه ی این مطلب آن است که وقتی ما در مقام تفاهم بر می آییم، می خواهیم مطلبی را به دیگری منتقل کنیم یا از دیگری دریافت نماییم؛ آنچه در عمق ذهن گوینده یا نویسنده وجود دارد نامعلوم است و افراد از یک متن مشخص برداشت های گوناگون می کنند. علت اختلاف برداشت ها، اختلاف در ذهن هاست. فرض ما در این موضعی که چنین اشخاصی می گیرند این است که آنان با حسن نیت به این کار پرداخته اند، ولی در کنارش کسانی هستند که از این رفتار دلسوزانه و آشتی جویانه بین دین و فرهنگ های غربی و الحادی سوء استفاده کرده و به بهانه ی تاویل متون دینی به ریشه کن کردن دین پرداخته اند؛ همه چیز دین را مورد تردید قرار داده اند و بعد نهایتاً همه را انکار کرده اند. نمونه اش نیز موجود است. برخی در گفتارها، مقالات، نشریات یا کتاب ها ابتدا به عنوان اینکه معرفت دینی شناوراست، نظریه هرمنوتیک را طرح می کنند و بعد کم کم می رسند به اینکه اصولاً دین پایه عقلانی ندارد. کم کم می رسند به اینکه اصلاً معلوم نیست قرآن کلام وحی باشد؛ بنابراین نقد پذیر است و ما باید آن را به محک نقد بزنیم و مشخص کنیم کجایش درست وکجایش نادرست است. وقتی پرسیده می شود آن محکی که درست و نادرست را مشخص می کند کدام است، می گویند تجربه. آری؛ چنین تردیدهایی در جامعه به وجود می آورند و مسلم ترین حقایق را زیر سؤال می برند و حتی ادعا می کنند که این حرکت ما اسلام را حفظ می کند؛ ما احیاگر اسلام هستیم و اگر اینها را نگوییم اسلام از بین می رود. منت دارند برسراسلام که ما با تفسیرهای هرمنوتیک آن را صیانت می نماییم واگر بخواهیم دین در جامعه زنده بماند و استمرار یابد، باید تفسیر نویی برای آن بنمائیم! (13)
اینان به تصور خودشان راهی جدید را مطرح کرده اند و می گویند تا به حال دینداری به روش درستی نبوده؛ قرائتی از سوی عده ای بوده است؛ اما ما قرائتی را بیان می کنیم که با همه ی فرهنگ های دیگر سازگاری دارد؛ اسلامی را عرضه می کنیم که حتی کفار، مخالفان و دشمنان هم قبول دارند؛ چرا اسلام را باید در یک تفسیر تنگ و متحجرانه نگاه داشت؟ چرا کهنه هایی را مطرح کنیم که دیگران نپذیرند؟یک خورده بازتر بنگریم و تفسیری مقبول تر از اسلام ارائه دهیم تا همه عالم قبول کنند!
اصولاً بررسی این مسائل یک بحث فلسفی است که در جای خودش باید انجام شود و علما در این باره کتاب هایی فراوان نوشته اند و جوانب قضیه را بررسی کرده اند، اما نکته مهم تر این است که با افرادی که این سخنان را مطرح می کنند چگونه برخورد کنیم. اولاً حرف های آنان متناقض است؛ یعنی یکسان حرف نمی زنند. در آغاز می گویند ما دین را قبول داریم؛ اسلام را می پذیریم؛ اما قبلی ها بد فهمیده اند، قرائت بهتر ازدین چنین است. ثانیاً طبق ادعای خودشان این ادعاها هم می تواند مورد نقد قرار گیرد و رد شود، چون یک قرائت است. چه معلوم که فهم این افراد، برداشت آنان و تصورشان غلط نباشد!
اسف انگیزتر آنکه این مدعیان دروغین و منادیان اصلاحات ادعا دارند ما راه شهید مطهری را ادامه می دهیم؛ زیرا او کوشید اسلام را با مقتضیات زمان تطبیق دهد و ما نیز می خواهیم همین کار را انجام دهیم. اینان می گویند اسلام باید همگام با زمان پیشرفت کند و با این طرح جدید، جاذبه ی آن افزایش می یابد و مخالفانش کم می شود!
اما این راه که چنین افراد معلوم الحالی می روند از ترکستان سر در می آورد، شهید مطهری دو ضرورت را مطرح ساخت: یکی شناخت صحیح اسلام واقعی به منزله ی یک دستگاه سازنده ی فکری و اعتقادی همه جانبه و سعادت بخش، و دیگری ضرورت شناخت شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیت های ناشی از علم و فناوری از پدیده های انحرافی و فاسد.
برای یک کشتی که می خواهد اقیانوس ها را طی کند و از سرزمینی به ناحیه ای دیگر برود، هم قطب نما برای جهت یابی لازم است و هم لنگر محکم برای محفوظ ماندن از غرق شدن و زیر پا گذاشتن طوفان ها و جزر و مدها. اسلام هم یک راهنمای استوار و هم یک لنگر محکم و نگهدارنده است.
اسلام راه است نه توقف گاه و خود قرآن هم از آن به منزله ی صراط مستقیم یاد می کند. این غلط است که ما بگوییم چون منزل ها عوض می شوند، باید مسیرها هم دگرگون گردند. بنابراین بنیان های اصیل و مبانی دین جاویدان است و کهنه نمی گردد و از امور قطعی و ضروریات اسلام می باشد، اما این آیین در زمان و مکان خاصی توقف نمی کند و می توان از دل حقایق زوال ناپذیر آن، برای هر زمان وهر جامعه ای قوانینی استخراج کرد که حیات فردی و اجتماعی آنان را از رشد و شکوفایی برخوردار سازد و سعادت و آرامش ارمغان آن باشد. این ویژگی مورد تأکید مطهری بود، نه آنکه اصول و بنیان ها را فراموش کنیم؛ تابع فرضیه های جدید شویم؛ قرائت های خاص را به جای مسلمات اسلام قرار دهیم و اصل را فراموش کنیم. (14)
حکیم داستان نویس
شهید مطهری در موضوعی وارد نمی شد، مگر اینکه نوشتن آن کتاب یا مقاله یا سخنرانی در پیرامونش برای جامعه اثر بخش باشد. چنین مردی فقیه، فیلسوف، سخنور، نویسنده و استاد دانشگاه، با همه این خصوصیات برای نوجوانان کتاب داستان می نویسد. این نشانه کمال خلوص و تعهد ایشان است. خودش می گوید من دیدم در زمان ما نسل جوان به طور طبیعی میل دارد قصه بخواند؛ این گونه مطالب برایشان جاذبه دارد و چنین علاقه ای آنان را به سوی رمان های تخیلی، کاذب، مبتذل و شاید مضر می کشاند و ازسوی دیگر ما کتاب هایی که حاوی داستان های آموزنده برای نسل جوان باشد در دسترس نداریم. با وجود اینکه در منابع تاریخی، فرهنگی و روایی ما در این باره زمینه های زیادی وجود دارد؛ ولی کسی پا به میان ننهاده است، تا از این سرچشمه های ناب و مطمئن قصه ها و حکایاتی خواندنی استخراج کند. اگر یک نوجوان از ما می خواست یک کتاب حاوی داستان های مذهبی برایش ارائه دهیم، نداشتیم. به همین دلیل من تصمیم گرفتم این کتاب داستان و راستان را به نگارش در آوردم. اگر درست دقت کنیم، اگر کسی در چنین مقام علمی و در موقعیت اجتماعی بسیار عالی، خود را این چنان تنزل دهد و به این قصه نویسی روی آورد، چیزی جز احساس مسئولیت او و پاسخگویی به نیازهای جامعه نیست.آن شهید حتی در انتخاب قصه ها به آسیب های اجتماعی توجه داشته و کوشیده است در منابع روایی تاریخی جست و جو کند و هرحکایتی که مناسب با اوضاع کنونی است با یک بازنویسی ادبی و زبانی ساده به نگارش درآورد.
راستی دیگران درباره ی چنین حرکتی از یک استاد برجسته ی حوزه و دانشگاه چه قضاوتی می کنند؟داستان نویسی شخصیت اجتماعی او را بالا نمی برد، بلکه در نگاه ظاهربینان شان علمیش را کاهش می دهد. (15) اگر او در پی چنین شهرتی بود و می خواست در این مسیرها قرار گیرد، به چنین کاری دست نمی زد. تنزل از مقام تدریس، اجتهاد و استادی حکمت به مقام داستان نویسی، آن هم نه به منزله ی هنر داستان نویسی و کار ادبی کلاسیک، بلکه صرفاً برای احساس وظیفه، اقناع جوانان و کنترل تمایل آنان به قصه خوانی که مبادا به رمان های گمراه کننده گرایش یابند، نشانگر میزان خلوص نیت اوست. شهید مطهری نمی گوید من فیلسوف هستم؛ به قله ی اجتهاد رسیده ام؛ مرا به اینها چکار و به من چه؛ بلکه می گوید مردم تشنه هستند؛ چرا باید آب شور و تلخ وآلوده بخورند؛ بیاییم جرعه هایی از چشمه زلال اسلام را به این تشنگان بنوشانیم؛ چرا باید جوانان ما داستان های منحرف کننده و زیان بار مطالعه کنند؟او خود وارد میدان شد، قصه های اسلامی ناب نوشت و در اختیار جوانان گذاشت.
شهید مطهری تنها به این بسنده نکرد که بگوید: آی جوان! به سوی خلاف نرو؛ گناه نکن و مطالب اغوا کننده نخوان؛ بلکه خوراک فکری سالم تحویلشان داد و گفت: این را بخوان؛ این بهتر و آموزنده است.
این حرکت، نمونه ای از اخلاص و تعهد این مرد میدان معرفت و معنویت است. استاد می دید عده ای دست به کار شده اند تا نسل نوجوان و جوان را بر پایه فرهنگ غربی تربیت کنند و بله قربان گوی استکبار و استبداد باشند. بنابراین با وجود اشتغالات فراوان فکری - اعتقادی، چنین مجالی را به دست آورد و در این راه قلم زد. نگفت وقت ندارم؛ گرفتارم و فرصت ندارم. این بعد، هم فروتنی او را ثابت، وهم فداکاری و اخلاصش را تأیید می کند. (16)
تبیین مفهوم ولایت
یکی دیگر از زمینه های جالب که استاد درآن روزگارِ تیره ی استبدادزده بدان پرداخت و کمتر کسی فکر می کرد این قدر مورد نیاز باشد، مفهوم ولایت بود. او چندین سخنرانی در این باره ایراد کرد که در کتابی با عنوان ولاءها و ولایت ها منتشر شد. استاد در آن روزگار که هنوز صحبت از ولایت فقیه، حکومت ولایی و این مسائل نبود، نگارش مطالبی محققانه و عمیق را در این عرصه آغاز کرد؛ واژه ولایت، کاربردهایش در قرآن، فرهنگ اسلامی و انواع ولایت هایی را که در فرهنگ خود داریم مورد بحث قرار داد و حاصل سخنرانی هایش در قالب کتابی، در اختیار علاقه مندان قرار گرفت.نزدیک چهل سال است که استاد این سخنرانی ها را ایراد کرده، اما تاکنون کتابی که در حد رقابت با آن باشد نداشته ایم. اغلب برعکس است؛ گوهرها ناشناخته می مانند و خرمهره ها بازار فکر و اندیشه و پژوهش را تصرف می کنند.
لازم است به کتاب ولاء ها و ولایت ها که در آن زمان چاپ شد، اشاره ای شود؛ زیرا ما امروز هم به همان مباحث و استمرارشان نیازمندیم. ما مسلمانیم و معتقدیم خداوند، انبیا را برای هدایت بشر فرستاد تا او را به سوی سعادت دنیوی و اخروی راهنما باشند. «ولایت» یعنی عده ای با طوع و رغبت، دعوت انبیا را بپذیرند و آماده شوند حکومتی بر اساس آموزه های دینی به وجود آورند و مدیریت جامعه را عهده دار شوند. در پی این اعتقاد که تقریباً بین همه مسلمانان مورد اتفاق است، شیعه متممی دارد که چنانچه جامعه اسلامی به رسول اکرم (ص) و جانشینان بر حق و معصوم او دسترسی نداشت، به خود وانهاده نمی شود.
خدای متعال از شدت لطف و رحمتش و نیز پیامبر اکرم (ص) به دلیل مراقبتی که بر هدایت مردم داشت -حَریص ٌ عَلَیکم بِالمومِنِینَ رئوُفٌ رَحِیم (17)- برای این روزگار هم چاره ای اندیشیده است، یعنی در زمانی که به امام معصوم دسترسی ندارید، چه امام حضور داشته باشد و چه غایب باشد (که در این صورت، نیاز بیشتری به راهنمایی هست) فقیه جامع الشرایط، جانشین امام معصوم است. این، ویژه ی مکتب شیعه است. گرچه برخی بزرگان اهل سنت هم چیزی شبیه به این گفته اند، ولی اصل آن از ویژگی های مکتب تشیع است.
به اعتقاد ما هرم قدرت باید به کسی که در مسائل اسلامی آگاه ترین مردم است، منتهی شود؛ همان به او می گوییم ولی فقیه. پس این ولایت، پرتوی است از ولایتی که خداوند به معصومین تفویض کرده و وقتی به مجتهد می رسد در حکم ولایت فقیه تبلور می یابد. در سراسر دنیا، حکومت ایران را حکومت ولایی می شناسند.
دشمنان درصدد برآمدند این دستمایه ی انقلاب و سرمایه ی عظیم را که شهید مطهری و امثال او زمینه هایش را فراهم آوردند، از مردم بگیرند. آنها دو حرکت را آغاز کردند: از سویی کوشیدند در مبانی ولایت فقیه تشکیک کنند؛ سیمایش را مشوش جلوه داده و آن را دیکتاتوری یا فاشیستی نشان دهند و از سوی دیگر، کوشیدند ریشه ی این درخت را که میوه اش ولایت فقیه است قطع کنند. یعنی یک حرکت را از اصل و اساس آغاز کردند و یکی را هم از میوه ها و شاخه ها.
در جامعه ی ما، با وجود تلاش های امام خمینی و بحث های ایشان در نجف با عنوان «ولایت فقیه» ونیز تلاش های شاگردانش مانند شهید مطهری در پی گیری این بحث ها، در اثر نقشه های شوم دشمنان، اصل مسئله ی برای نسل جوان کاملاً روشن نیست. برای آنان چنان وانمود شد که معتقدان به این اصل، دیکتاتوری را پذیرفته اند؛ یعنی ولی فقیه هر چه خواست می کند و مردم موظف اند بدون چون و چرا اجرا کنند. این حرکت ناجوانمردانه ای است که نسبت به این برنامه درست و ضروری انجام می گیرد، تا کسی به آن رغبت نکند و به دنبالش نرود.
امام خمینی رحمه الله و فرزندان معنوی او، شهید مطهری، دکتر بهشتی و دیگران توضیح دادند که ولایت فقیه نه تنها دیکتاتوری و فاشیستی نیست، بلکه شایسته ترین، عاقلانه ترین و حکیمانه ترین شکل حکومت است که تا به حال به فکر بشر رسیده است. ولی فقیه حق ندارد به دلخواه خود دستور دهد و حکم صادر کند، بلکه اگر عملاً دررفتار شخصی خود گناه یا عملی مخالف عدالت انجام دهد، از مقام ولایت برکنار می شود. این شرایط را مقایسه کنید با وضع حکومتی که در کشورهای به اصطلاح دموکرات وجود دارد؛ که رئیس جمهور با تقلب یا تبلیقات کاذب به قدرت می رسد و در واقع، کارتل های سرمایه دار، زرسالاران آنها را سر کار می آورند. همچنین وقتی چنین شخصی به قدرت می رسد، به فساد اخلاقی، سوء استفاده مالی واستفاده نادرست از قدرت روی می آورد، ولی متأسفانه نه تنها کسی به این روند پر آفت اشکال نمی گیرد، بلکه آن را به منزله ی مصداق دموکراسی می پذیرند و بهترین شکل حکومت می دانند!
اما در حکومت ولایت فقیه، کسانی که می خواهند ولی فقیه را انتخاب کنند، باید اهل تشخیص بوده، شرایط رهبری را بهتر از دیگران بدانند. این افراد، خودشان فقیه و مجتهد هستند و اگر در حوزه ی انتخابیه خود به دینداری، تقوا، توانایی علمی، درستکاری و انصاف شناخته شده باشند، بهترین فرد (خبره)از سوی مردم برگزیده می شوند، تا به مجلس خبرگان بروند و رهبر را تعیین کنند.
بنابراین، نظریه ی «ولایت فقیه» از لحاظ انسجام، کامل ترین نظریه، از لحاظ روش انتخاب، اطمینان بخش ترین روش و از لحاظ ضمانت مشروعیت، کامل ترین است، زیرا با یک تخلف، ولی فقیه از ولایت برکنار می شود، و اطاعت ولی فقیه تا زمانی واجب است که در خط اسلام باشد و به دستورات اسلام عمل کند؛ اگر جایی بخواهد تخلف کند، دیگر اطاعتش واجب نیست. آیا راهی بهتر از اینها هست؟ این راهی است که ائمه ی اطهار علیهم السلام برای ما بیان کردند و نیز در زمان غیبت، علمای بزرگ و در دوران معاصر، حضرت امام به صورت کامل تبیین کردند. البته نباید حق دیگران را نادیده گرفت. از جمله کسانی که این مسئله را درست تبیین کرد، مرحوم آیت الله بروجردی بود. در زمان طاغوت و اختناق رضاخان چه کسی جرئت داشت از این حرف ها بزند؟ایشان شجاعت و شهامتی خدادادی و قدرتی روحی داشت. امام هم که در مکتب چنین کسی تربیت شده و از درس های ایشان استفاده کرده بود، این نظریه را در کتاب ولایت فقیه تبیین کرد. سپس شاگردان امام، به ویژه شاگرد برجسته اش شهید مطهری -که به تعبیر خودش حاصل عمرش بود - در این زمینه بحث هایی ریشه ای را آغاز کردند، اما متأسفانه استاد مطهری پیش از پایان بحث ها به شهادت رسیدند. بحمدالله شاگردان او این بحث ها را ادامه دادند.
گسترش اندیشه ی ناب
کاری که باید درباره ی آثار شهید مطهری انجام پذیرد و کم بودش احساس می شود، مطرح کردن پرسش ها و نیازهای زمان و بازیابی پاسخ آنها از میان آثار ایشان است. در این راستا کمترین کار ممکن انجام شده و می شود. مجموع تلاش هایی که تاکنون صورت گرفته، عرضه ی افکار استاد به علاقه مندان، با کمترین اصلاح و تغییر بوده است، که البته حرکتی ارزشمند است و باید در جای خود ادامه یابد؛ اما در کنارآنها، یکی از اقدامات پژوهشی برای تکریم او و اندیشه هایش و نیز بهره وری و استفاده درست جامعه از افکارش این است که پاسخ نیازهای امروز، داروی دردهای نسل جوان و مرهم زخم های فکری و فرهنگی، از نوشته های آن شهید بزرگ استخراج شود.همچنین می توان آثار ایشان را اعم از بیانی و نوشتاری و... در قالب لوح های فشرده و در شبکه بین المللی اینترنت، برای علاقه مندان جهانی عرضه کرد. البته هم در زمینه ی آثار نرم افزاری و هم کارهای بین المللی اقداماتی شده است، اما با توجه به تأیید و توصیه ی امام نسبت به آثار او، تأکید بر شخصیت مطهری و مطرح کردن وی، یکی از ضرورت های بسیار جدی است. نکته دیگر اینکه برای افراد متدین و کسانی که دغدغه و توان حمایت از کارهای فرهنگی دارند، نشر آثار خوب یک گام بزرگ است. گرچه آثار استاد در نشریات جایگاه خوبی داشته و توزیع مناسبی از آنها انجام گرفته است، بسیاری از کتابخانه ها، مدارس، مساجد و... ازآثار استاد بی بهره اند، یا تعداد آثار، برای رفع نیاز کافی نیست. باید خیرین و افرادی متدین داوطلب باشند که برای خدمات ارزنده به ساحت فکری این نامور تاریخ معاصر شیعه، آثار موجود و در دسترس را به شکل صحیح به جاهای نیازمند برسانند.
البته برای تکریم ایشان، کارهایی دیگر هم می توان انجام داد. یکی اینکه آثار نوشتاری و بیانی استاد، بدون کوچکترین تصرفی حفظ شود. البته در یک نوشته، تصرفی اندک برای تبدیل گفتار به نوشتار طبیعی است، ولی اینکه عین فرمایش ها و آثار نوشتاری ایشان حفظ و منتقل شود، مهم تر است.
دوم اینکه برای کاربردی کردن آثار، می توان گونه ای دسته بندی موضوعی برای مطالب ایشان ترتیب داد، تا در طرحی هرم گونه مشخص شود این موضوعات در چند بخش است و بخش های کلی و زیر مجموعه های هر کدام چیست، تا به موضوعات ریز برسد. آن گاه از هر موضوعی از مجموع آثار ایشان مطالبی جمع آوری شود، تا روشن شود ایشان درباره ی آن نکته در هر کتابی چه گفته است. ممکن است مطلب را در جایی مطرح کرده و ادامه اش را جای دیگر نوشته باشد، یا جایی دیگر مشروح تر بیان کرده باشد. این یک نیاز است که اگر کسی خواست نظر استاد را در موضوعی خاص ببیند، بدون اتلاف وقت و بررسی همه ی آثار شهید مطهری، بتواند از دیدگاه های ایشان آگاه شود.
سوم، ادامه ی تحقیقات ایشان است. آن شهید در مسیرهایی، قدم های اولیه را برداشته و راهی را گشوده است، ولی موفق نشده این راه را ادامه داده یا کامل کند. کسانی دیگر باید پا به میدان نهاده، این کارها را تکمیل کنند. برای مثال، انتشار مطالبی که یادداشت کرده بود، ولی هنوز به نگارش نهایی درنیامده است، یا مبحثی را در جایی به طور تعلیقی بیان کرده، ولی به صورت مقاله در نیامده است. این گونه چیزها در آثار ایشان بسیار است. اهل فن و افراد توانا باید چنین اموری را پی گیرند.
چهارم، تحلیل هایی است که باید بر گفتارها و رفتارهای ایشان انجام شود. بررسی موضع گیری سیاسی ایشان؛ دلیل انتخاب چنان شیوه و موضوعاتی برای بحث، تحقیق و نگارش؛ اینکه در برابر اشخاص و گروه ها -پیش و پس از انقلاب -چه روشی پیش گرفتند و چرا آن گونه موضع گیری کردند، کار چهارمی است که باید انجام شود وبرای امور اجتماعی و فرهنگی سودمند تر است. البته گاهی همه ی اینها لغزش هایی دارد؛ امروزه دیده می شود نص صریح کلام امام را تغییرداده و به صورتی دیگر تفسیر می کنند. امام خمینی رحمه الله، دربین رهبران جهان، از کسانی بود که شاید هیچ کس مثل ایشان صریح، روشن و بی ابهام سخن نمی گفت، اما مشاهده می شود کسانی که از آنان چنین انتظاری نمی رفت، کلام امام را مسخ می کنند و با برداشت هایی از آن، تحریف های عمدی انجام می دهند.
وقتی این گونه با سخنان امام بازی می کنند، ممکن است با بیانات شهید مطهری هم چنین کاری انجام شود. بدین سبب باید در این دو قسمت اخیر، افرادی که از خودشان مایه می گذارند یا به تکمیل و تحلیل می پردازند، کسانی باشند که با روح، افکار، اهداف و خط مشی های او آشنا باشند و با دقت بسیار و بدون اعمال غرض و سلیقه ی شخصی حقیقت را بازگو کنند، تا گفتار و رفتار آن شهید درسی برای جامعه ی امروز ما باشد. باید از رفتارهایی که با ایشان می شد، واکنش هایی که گروهک های مختلف، حتی نزدیکان و دوستانش انجام می دادند، برای امروزمان عبرت گیریم. شاید هنوز این نکته ها برای بسیاری از ارادتمندان شهید مطهری پنهان باشد. او در زمان حیاط خود، تا آخرین روزها مورد بی مهری و بی وفایی دوستان و آشنایانش بود؛ دشمنان که جای خود دارند. اما او به این مسائل وقعی نمی نهاد و برایش اهمیت نداشت چه کسی مخالف و چه کسی موافق است. اگر هم می کوشید موافقی برای خود بیابد -همان طور که در مواردی برای اینکه وانمود کند تنها نیست و قدم هایی همراه اوست این گونه عمل کرد -به این دلیل بود که کارش بیشتر پیش برود. به هر حال، اینها مسائلی است که باید بیشتر بر رویشان کار کنیم و به وسیله آنها نیازهای اجتماعی و دردهای جامعه را بر طرف کنیم. (18)
پی‌نوشت‌ها:
1. کتاب جلوه های معلمی استاد مطهری که از سوی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی به طبع رسیده است، کوشیده این جنبه از زندگی و شخصیت استاد را با استناد به آثارش، گفته های شاگردان وی و مباحثی از این قبیل بررسی کند.
2. سخنرانی در دانشگاه تربیت معلم اراک، (1372/2/14).
3. سخنرانی در لشکر 17 علی ابن ابی طالب علیه السلام قم، (1383/2/12).
4. در زمان سلطنت رضاخان به دلیل اختناق شدید، محیط برای فعالیت های اجتماعی و سیاسی و بحث آزاد فراهم نبود و هرگونه حرکتی با سرکوبی دستگاه پلیس مواجه می شد. رضاخان با نیرنگ و فشار شدید سیاسی در ایران یک نوع سکوت و آرامش اجباری برقرا کرد. احزاب، سازمان های سیاسی و اتحادیه های صنفی و کارگری در نتیجه ضعف داخلی و فشار خرد کننده استبداد و استعمار به تدریج متلاشی شد؛ ولی ترورها، اعدام ها، زندان ها، تبعیدها، شکنجه ها، آزارها، تهمت ها و افتراها هرگز نتوانست فریاد اعتراض علما و مردم را خاموش سازد.
با سقوط رضاخان و هجوم ناگهانی ارتش متفقین به خاک ایران، نگرانی های دیگری در سراسر این سرزمین پدید آمد. نا امنی، هرج و مرج، وضع نابسامان اقتصادی و مسئله نان و مواد غذایی به دلیل این تهاجم از مشکلات بزرگ مردم بود. در واقع ابرقدرت ها می خواستند یک شرایط آشفته پدید آورند تا مردم ناگزیر شوند خود را برای پذیرش یک دیکتاتور دیگر که فرزند رضاخان بود مهیا سازند. در این شرایط ما ناظر تشکیل حزب، گروه و انجمن های بسیاری هستیم و در مدتی کوتاه تشکل های سیاسی که در طول سلطنت رضاخان نام و نشانی نداشتند، چون قارچ روییدند و شتابان وارد معرکه شدند. اینک بدین ترتیب فرصت طلبان، جاه طلبان و جویندگان نام و مقام از فرصت سوء استفاده کردند و بدین گونه در سال 1323 شمسی بالغ بر شصت حزب، گروه، دسته و سازمان سیاسی به وجود آمد، که به طور کلی بیشترشان گرایش چپ داشتند و این گرایش، ناشی از جو جهانی بود، نه از اعتقاد واقعی و سیاسی خودشان و صرفاً گروهی اندک از این ویژگی مستثنا بودند، (گلی زواره).
5. سخنرانی به مناسبت سالگرد شهادت استاد مطهری در جمع طلاب مدرسه ی معصومیه، (1379/2/10).
6. سخنرانی در لشکر مکانیزه ی کرمان، (1380/2/12).
7. سخنرانی در دانشگاه امام صادق علیه السلام تهران، با عنوان «تبیین اندیشه های استاد».
8. کتاب نظام حقوق زن در اسلام 33 مقاله دارد که شهید مطهری در سالهای 1345 و 1346 در مجله ی زن روز، با عنوان «زن در حقوق اسلامی» انتشار داد. ماجرای نشرش به این شکل است که در سال 1345 تب تعویض قوانین مدنی درباره ی حقوق خانوادگی در سطح مجلات زنانه سخت بالا گرفت وچون بسیاری از پیشنهادهایی که می شد بر ضد نصوص مسلم قرآن بود، ناراحتی هایی را در میان مسلمانان به وجود آورد. در این میان یک نفر قاضی به نام ابراهیم مهدوی زنجانی بیش از همه حرارت و هیجان نشان داده و لایحه ای در چهل ماده به همین منظور تنظیم، و در مجله ی زن روز چاپ کرد. به پیشنهاد یکی از روحانیان تهران و پس از قبول هیئت تحریریه این نشریه، مقرر گردید مقالات شهید مطهری و مهدوی در برابر یکدیگر در هر شماره ی مجله درج شود. اگر چه شش هفته بیشتر طول نکشید که مهدوی بر اثر عارضه قلبی درگذشت و برای همیشه از پاسخگویی راحت شد، ولی علاقه مندان از شهید مطهری خواستند این سلسله مقالات را به طور مستقل ادامه دهد. او با این تقاضا موافقت کرد و تا سی و سه مقاله ادامه داد، که در سال 1353 در قالب کتاب مزبور چاپ شد.
9. کتاب مسئله حجاب محصول سخنرانی های شهید مطهری در انجمن اسلامی پزشکان می باشد؛ که البته مطالب کتاب برگزیده مختصر این بحث هاست. پس از نشر این کتاب توسط انجمن مزبور، صاحب نظران و سایر علاقه مندان به آن اقبال نشان دادند، به طوری که در همان ماه های اول نسخ آن نایاب شد و بلافاصله انجمن از شهید مطهری درخواست کرد با در نظر گرفتن نظریات اعلام شده توسط اعضای انجمن و دیگر مشتاقان، چنانچه لازم می دانند در این اثر تجدید نظر کنند تا برای طبع دوم آماده شود. در نتیجه چاپ دوم به صورتی کامل تر و با رجحان بیشتری نسبت به طبع نخست مهیا شد که تقدیم علاقه مندان گردید و از طرف انتشارات صدرا نزدیک به شصت بار چاپ شده است. لازم به ذکر است پس از پیروزی انقلاب اسلامی شهید مطهری قصد داشت مقاله ای با عنوان «نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران» به منزله ی مقدمه کتاب مسئله ی حجاب بنگارد و چند صفحه ای از آن را هم به رشته تحریر در آورد، ولی متأسفانه منافقان کوردل به آن متفکر گرانقدر فرصت ندادند و ایشان را به شهادت رسانیدند. آن مقاله نیمه کاره در جلد نوزدهم مجموعه آثار شهید مطهری درج شده است. همچنین آن شهید یادداشت های متعددی درباره ی حجاب و عفاف دارد که در جلد سوم کتاب یادداشت های استاد مطهری (ص 82 تا 193) آمده است.
10. میکرونزی (Micronezi) مجموعه جزایری بسیار کوچک و متعدد است که در غرب اقیانوس آرام (کبیر) در شمال خط استوا واقع شده اند، از مهم ترین آنها جزایر ماریان، کارولین، پالائوی، مارشال و ژیلبرت می باشند.
11. سخنرانی در جمع دانشجویان دانشگاه تهران به مناسبت فرارسیدن یازدهمین سالگرد شهادت استاد مطهری (1369/2/19).
12. واژه ی هرمنوتیک (Hermeneutice) در اصل از لغت هرمس مشتق شده است. هرمس در اساطیر یونانی، خدایی به شمار می رود که فرزند زئوس است. او پیام های خدا را گرفته و به انسان ها می رساند، هرمس آنچه را که ورای شناخت و اندیشه بشر است، به حوزه ی تفکر او منتقل می سازد.
هرمنوتیک عنوانی است یونانی، و به معنای خبر دادن، ترجمه کردن و تعبیر کردن و بیشتر درباره ی تفسیر متون مقدس کاربرد دارد. این کلمه به اشکال گوناگون در بسیاری از متون دوران باستان چون آثار افلاطون، ارسطو، اورپید، گزنفون، اپیکور، لوکرتیوس، پلوتارک و... به کاررفته است. به رغم استفاده این واژه و اینکه آدمیان همواره با فهم و تفسیر متون سرو کار داشته اند و در اندیشه های خود قواعدی برای تفسیر جست و جو کرده اند تا به کمک آن تفسیر صحیح را از سقیم ممتاز گردانند، بیش از یکی دو قرن نیست که هرمنوتیک جدید، به منزله ی شاخه ای از علم مطرح شده است. در واقع از اواخر قرن هیجدهم، دو تحول اساسی در علم تفسیر متن به وجود آمد: یکی گذار از تفسیر خاص به عام و دیگری گذار از تفسیر معرفت شناختی به هستی شناسی. نخستین آن عمدتاً به دست فریدریش شلایرماخر و ویلهم دیلتای انجام گرفت و دومین آن بیشتر توسط هایدگر و گادامر.
هرمنوتیک فلسفی با شیوه تفسیر رایج در میان پژوهشگران مسلمان تضادی آشکار دارد؛ زیرا این مکتب عقیده دارد امکان دست یابی به فهم مطابق با واقع وجود ندارد، زیرا ذهنیت و پیش داوری مفسر جزء شرایط حصول فهم است و در دریافت او از متن دخالت می کند. همچنین فهم متن، عملی بی پایان است؛ زیرا فهم آن، امتزاج افق معنای تفسیر با متن است و به دلیل تفسیر مفسر و افق معنایی او، قابلیت نامحدودی از امکان ترکیب فراهم می آید. به علاوه هیچ گونه فهم ثابت و غیر سیالی وجود ندارد و درک نهایی و غیرقابل دگرگونی نداریم. مفسر با متن در ارتباط است، هرمنوتیک فلسفی سازگاری کامل با نسبیت گرایی تفسیری دارد و میدان وسیعی برای تفسیر افراطی متن می گشاید.
با این وصف، پیامدهای آن بر حوزه ی دین آن چنان تناقض آمیز است که به هیچ روی امکانی برای قبول آن در این قلمرو وجود ندارد و اگر کسی بخواهد با چنین نگرشی کنار بیاید، دین را نفی کرده است. به ویژه درباره ی دیانت اسلام که آیین پیامبر خاتم است و صحت و درستی آن غیر قابل انکار، برخلاف هرمنوتیک فلسفی، نه تنها پیام دهنده باید بتواند پیام خود را منتقل کند، باید نسبت به انتقال درست خود مطمئن باشد. اصل خدشه ناپذیر عصمت پیامبران و ائمه نیز به این منظور در اسلام مطرح است. عصمت و مصونیت پیامبران از هر گونه خطا و خلاف، چنین تضمینی را فراهم می سازد و اگر ما مجاز بدانیم که مخاطبین هر گونه که بخواهند پیام را درک و تفسیر کنند، اقدام به انتقال پیام خداوند وحکمت الهی برای
هدایت انسان ها از طریق ارسال رسل و انزال کتب بی معنا شده، امری نامعقول به نظر می رسد.
13. سخنرانی در دانشگاه تهران، (1380/2/10).
14. همان.
15. شهید مطهری در مقدمه ی کتاب داستان راستان می نویسد: «در مدتی که مشغول نگارش یا چاپ این داستان ها بودم، بعضی از دوستان ضمن تحسین و اعتراف به سودمندی این کتاب از اینکه من، کارهای به عقیده ی آنها، مهم ترو لازم تر خود را موقتاً کنار گذاشته و به این کار پرداخته ام، اظهار تاسف می کردند ملامتم می نمودند که چرا چندین تألیف علمی مهم را در رشته های مختلف به یک سو گذاشته ام و به چنین کار ساده ای پرداخته ام. حتی بعضی پیشنهاد کردند که حالا که زحمت این کار را کشیده ای، پس لااقل به نام خودت منتشر نکن! من گفتم چرا؟ مگر چه عیبی دارد؟ گفتند: اثری که به نام تو منتشر می شود لااقل باید در ردیف همان اصول فلسفه باشد؛ این کار برای تو کوچک است. گفتم مقیاس کوچکی و بزرگی چیست؟ معلوم شد مقیاس بزرگی و کوچکی کار در نظر این آقایان مشکلی و سادگی آن است و کاری به اهمیت و بزرگی و کوچکی نتیجه کار ندارند. هر کاری که مشکل است بزرگ است و هرکاری که ساده است کوچک [ می باشد ]!
اگر این منطق و این طرز تفکر مربوط به یک نفر یا چند نفر می بود من در اینجا از آن نام می بردم. متأسفانه این طرز تفکر، که جز یک بیماری اجتماعی و یک انحراف بزرگ از تعالیم عالیه اسلام چیز دیگری نیست، در اجتماع ما زیاد شیوع پیدا کرده. چه زبان ها را که این منطق نبسته و چه قلم ها را که نشکسته و به گوشه ای نیفکنده است. به همین دلیل است که ما امروز از لحاظ کتب مفید علمی و مخصوصاً کتب دینی و مذهبی سودمند، بیش از اندازه فقیریم. هر مدعی فضلی حاضر است ده سال یا بیشتر صرف وقت کند و یک رطب و یابس به هم ببافد و به عنوان یک اثر علمی، کتابی تألیف کند و با کمال افتخار نام خود را پشت آن کتاب بنویسد؛ بدون اینکه ذره ای به حال اجتماع مفید فایده ای باشد؛ اما از تألیف یک کتاب مفید، فقط به جرم اینکه ساده و کسر شأن است، خودداری می کند. نتیجه همین است که آنچه بایسته و لازم است نوشته نمی شود و چیزهایی که زاید و بی مصرف است پشت سر یکدیگر چاپ و تألیف می گردد. عاقبة الامر در جواب آن آقایان گفتم: این پیشنهاد شما مرا متذکر یک بیماری اجتماعی کرد و نه تنها از تصمیم خود صرف نظر نمی کنم، بلکه در مقدمه ی کتاب از این پیشنهاد شما به عنوان یک بیماری اجتماعی نام خواهم برد. بعد به این فکر افتادم که حتماً همان طور که عده ای کسر شأن خود می دانند که کتاب های ساده، هر چند مفید باشد، تألیف کننده، عده ای هم خواهند بود که کسر شأن خود می دانند که دستورها و حکمت هایی که از کتاب های ساده درک می کنند به کار ببندند».
16. سخنرانی در جمع دانشجویان، معلمان و استادان دانشگاه تربیت معلم قم، تحت عنوان «مقام شهید مطهری و معلم و وظایف معلمی» ، (1372/2/11).
17. متن کامل آیه چنین است: لَقَد جاءَکُم رَسُولُ مِن انفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَرِیصٌ عَلیکُم بِالمومِنِینَ رَوُف رَحیِمٌ؛ «هر آینه پیامبری از خود شما بر شما مبعوث گردید، هر آنچه شما را رنج می دهد برای او گران است، سخت به شما دل بستگی دارد و با مؤمنان رئوف و مهربان است» (توبه، 128).
18. سخنرانی در جمع ستاد نشر اندیشه های استاد مطهری، قم (1379/2/7).
/ج
