نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی
مؤلفات و مصنفات رازی در علوم مختلفه (پزشکی و داروشناسی و فلسفه و حکمت و طبیعی و کیمیا و نجوم و هیئت و الهیات و علوم دیگر) قریب دویست و هفتاد و سه عدد می باشد که قریب یکصد و اندی از آن ها در پزشکی و فنون وابسته به پزشکی می باشد.
آثار رازی که خود شخصاً بدان نام نهاده است عبارتند از: مقاله و رساله و کتاب و رد و شکوک بر اقوال علماء و دانشمندان و تلخیص آثار آنان.
قبل از آن که به آثار طبی رازی بپردازیم لازم می دانیم توجه خوانندگان مقاله را به نکته اصلی زیر معطوف داریم:
که عناوین آثار طبی رازی را به ترتیب طبق گفته ابن الندیم سپس بیرونی آن گاه القفطی و در آخر ابن ابی اصیبعه تنظیم کرده ایم که در دنبال یکدیگر نگاشته می شود و اگر از کتب و تذکره های دیگر عنوان علیحده ای برای آثار رازی باشد، آن را نیز خواهیم نگاشت و احیاناً اگر اسمی از اثر طبی در همه یکسان باشد فقط به یک عنوان اکتفا شده است و یا آن که اسمی از اثر طبی در یکی از منابع بالا نیامده باشد خواهی نخواهی نامی برده نخواهد شد.
اما آثار و مؤلفات رازی در پزشکی عبارتند از :
1. کتاب الحاوی (= کتاب الحاوی ویسمی جامع الحاضر لصناعه الطب و یقسم هذالکتاب اثنی عشر قسماً = الجامع الکبیر و قد عرف بالحاوی و هو کتعالیق لم یتصرف فیها و لم یتمه = کتاب الذی سماه الجامع و هو سبعون مقاله = کتاب الجامع و یسمی حاضر لصناعه الطب و غرضه فی هذالکتاب جمع ما وقع الیه وادر که من کتاب پزشکی قدیم او محدث الی موضوع واحد فی کل باب و هو ینقسم اثنی عشر قسماً).
این کتاب یک دوره کامل پزشکی تا دوران رازی می باشد که در آن اقوال و عقاید اطباء سلف و خود را نگاشته و اظهار نظر کرده است.
تعداد مجلدات این کتاب یا بهتر بیان داریم این «دائره المعارف طبی» باقوال مختلف از هیجده تا هفتاد مجلد می باشد.
معروف است که این کتاب پس از وفات رازی به امر ابوالفضل بن عمید استاد صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله دیلمی از یادداشت هائی که از رازی باقی مانده بود، به اهتمام شاگردان وی جمع آوری و پس از جمع اوراق کتاب حاوی تهیه شده است. ولی باید دانست که یادداشت های کتاب در زمان رازی تهیه و در دسترس وی بوده و در یکی دو مورد رازی به کتاب حاوی در آثار خود اشاره کرده، منتهی به مانند سایر آثارش کاملاً مدون و منظم نگردیده است.
ایضاً رازی در کتاب «فصول» خود نامی از «حاوی» برده است. بنابراین باید گفت: که رازی حاوی را تهیه و تنظیم کرده، ولی عمرش کفاف تدریس آن را نداده و یا آن که اصولاً جزو کتب درسی وی در زمان حیاتش نبوده است.
کتاب حاوی مشتمل بر تجارب شخصی و بالینی رازی است، که طی طبابتش در بغداد و ری به جمع آن همت گمارده است. دلیل بر این مطلب آن که در کتاب حاوی تعداد سی و سه (یا سی و چهار) حکایت طبی تحت عنوان «امثله من قصص المرضی و حکایات لنا خلط النوادر» وجود دارد، که می رساند رازی بیشتر این کتاب را بر روی تجارب خود ترتیب داده است.
کتاب حاوی بزرگ ترین و معتبرترین و مطول ترین تألیف رازی است و مدت ها مرجع طلاب علوم طبی در دنیا بود. درباره آن مورخان مشرق و مغرب مطالب بسیار آورده اند که تمام از اهمیت و اعتبار آن حکایت دارد و اگر بخواهیم به نقل همه اقوال بپردازیم مطلب به درازا کشد. بر حسب اقوال و روایات مورخان و تذکره نویسان تعداد مجلدات این کتاب چنان که آمد از هیجده تا هفتاد مجلد ذکر گردیده است(1).
ابن ابی اصیبعه گوید: این کتاب در دوازه باب (قسم) می باشد، که در آن از بهداشت و درمان بیماری ها و شکستگی ها و ضایعات اعضاء و شکسته بندی و درمان آن ها و نیروی غذاها و داروها و تدابیر متخذه در پزشکی و داروهای مرکب و اعمال آن ها و داروسازی و خواص داروها و نام ها و وزن و کیل گیاههای طبی و تسمیه اعضاء و بیماری ها (به زبان های یونانی و سریانی و فارسی و هندی و عربی) و تشریح و وظائف الاعضاء و علل طبیعی در پزشکی و اشیاء طبیعی و اوائل (مقدمات) پزشکی و درمان ها و آن چه که جالینوس از پزشکی دریافته و آن ها را حنین بن اسحق ذکر نکرده می باشد. به طور خلاصه یک دائره المعارف کامل طبی تا دوران رازی است و به حق باید گفت که رازی با ایرادات و شکوکی که بر علماء سلف گرفته، فتح باب ایراد و اعتراض بر اقوال پشینیان را کرده و بعداً دیگران جرأت آن را پیدا کردند، که دنباله کار رازی را بگیرند.
برای شرح کامل و معرفی صحیح از این کتاب، خوانندگان را به تألیف نگارنده تحت عنوان «مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی» از انتشارات دانشگاه شماره 500 به سال 1339 شمسی محول می داریم.
از کتاب حاوی نسخ متعدد در کتاب خانه های عالم وجود دارد و عموماً جزء یا اجزائی از آن است. در کتاب خانه های ایران منجمله کتابخانه ملی ملک (حاج حسین آقا ملک) چند مجلد از حاوی و یک جلد حاوی کامل وجود دارد.
متأسفانه نسخ کتاب حاوی برخلاف قانون ابن سینا و ملکی اهوازی مرتب و منظم نیستند و چون کتاب بزرگ و مطولی بوده نساخ و کتاب از یک طرف و طالبان دیگر از طرف دیگر در آن دخالت های ناروا کرده و معلوم نیست کدام نسخه اصیل تر و بی غلط تر است، مضافاً بدان که تعداد کتاب کامل حاوی کم می باشد.
اول دفعه کتاب حاوی در شهر برشیا(2) (از شهرهای شمالی ایتالیا) به لاتینی به اسم (Continens - Rasis) چاپ گردیده، که نسخ آن بسیار کمیاب می باشد و معلوم نیست ترجمه لاتین از روی چه نسخه به عمل آمده است. ترجمه لاتینی حاوی (با تعدادی از مجلدات آن) توسط ژراردو کرمن (3) به عمل آمده است.
متن عربی حاوی از سال 1374 تا سال 1388 هجری قمری تحت عنوان «کتاب الحاوی فی الطب للفیلسوف الکبیر و الطبیب الشهیر ابی بکر محمد بن زکریا» در حیدرآباد کن (هندوستان) در مطبعه مجلس دائره المعارف العثمانیه تحت نظر دکتر محمد عبدالمعید خان مدیر دائره المعارف العثمانیه و استاد ادب و لغت عربی در دانشگاه عثمانیه حیدرآباد به چاپ رسیده است.
مجلدات کتاب از روی دو نسخه خطی منحصر به فرد کتاب خانه اسکوریال(4) و نسخه خطی خطیب آشفته (5) و نسخه پهلوی شریف (بهار) (6) و نسخه دانشگاه اسلامی علیگره و کتاب خانه بریتانیا (7) و کتاب خانه ملی دهلی (8) و کتاب خانه مولانا ابوالکلام آزاد (هند) تنظیم و تصحیح گردیده که ده مجلد آن فقط از روی نسخه های اسکوریال و برخی از روی نسخه های اسکوریال و یک یا چند نسخه مذکور در بالا تهیه گردیده است.
کتاب حاوی تا این تاریخ (اردیبهشت ماه 1348) بیست مجلد از کتاب مزبور چاپ و به دست ما رسیده است، به شرح زیر می باشد:
جزو اول - در بیماری های سر؛ جزء دوم - در بیماری های چشم؛ جزء سوم - در بیماری های گوش و بینی و دندان ها؛ جزء چهارم - در بیماری های شش (ریه)؛ جزء پنجم - در بیماری های مری و معده؛ جزء ششم - در استفراغات (9) و چاقی و لاغری؛ جزء هفتم - در بیماری های پستان و قلب و کبد و طحال؛ جزء هشتم - در قرحه ها و ریش های امعاء و شکم روش خونی (زحیر) و فرق بین آن ها و پیچیدگی و درد پا و شکستگی ها؛ جزء نهم - در بیماری های زهدان (رحم) در امراض حاصله از کرم های دراز و کرم های امعاء در شکم و بواسیر و گوژپشتی و نقرس و واریس (دوالی) و داءالفیل (10) (= الفانتیازیس = پافیل) ؛ جزء دوازدهم - در سرطان و ورم ها و دمل ها و آماس های بدن و پوست درشت و استخوان های بد شکل و معوج و غیره؛ جزء سیزدهم - در بیماری ها و قروحی که در داخل بدن باز شوند و قروح آلات تناسلی و مقعد و غیره؛ جزء چهاردهم - در تبها و مدفوع و قی و غیره؛ جزء پانزدهم - در تب های مطبقه (11) و بیماری های حاد بر اثر سده ها (سدد) و آب آوردن شکم و غیره؛ جزء شانزدهم - در تب های متصل و پژمردگی و پیری و تب لرز و تب هائی که باعث گرمی بدن گردد و تب های وبائی(12) و غیره؛ جزء هفدهم - در آبله و سرخک و گلو دردهای ناشی از آن ها(13)؛ جزء هیجدهم - در بحران (14) و آن چه که بدان تعلق گیرد؛ جزء نوزدهم - در ادرار و آن چه که بدان تعلق گیرد و گزیدگی ها و سموم؛ جزء بیستم - در داروهای مفرد (15)
برخی مؤلفان (و شاید تذکره نویسان؟) چنین تصور کرده اند که رازی را دو حاوی است یکی به نام «حاوی کبیر» دیگری «حاوی صغیر» در صورتی که چنین نیست، بلکه رازی را فقط یک حاوی بیش نیست. اما «حاوی صغیر» که به نام «حاوی لعلم التداوی» است تألیف محمود بن الشیخ الربانی صائن الدین الیاس شیرازی از پزشکان متأخر می باشد، که به نام «حاوی صغیر» معروف گردیده است و بدبختانه گاهی به نام حاوی رازی در دست اشخاص رد و بدل می گردد و کسانی که بصیرت ندارند، آن را به اسم حاوی رازی می خرند.
حاوی مزبور در پنج مقاله است به شرح زیر:
مقدمه؛
مقاله اول - در بیان بیماری ها که مشتمل بر یکصد و بیست و پنج باب است؛
مقاله دوم - در تب ها که مشتم بر بیست و هفت باب است؛
مقاله سوم - در بیماری ها و علل ظاهره در اعضاء بدن که مشتمل بر یکصد و پنج باب است؛
مقاله چهارم - در بیان داروهای مفرد که به ترتیب حروف تهجی است؛
مقاله پنجم - در بیان داروهای مرکب و کیفیت استعمال و ترکیب آن ها که مشتمل بر پنجاه باب است.
برای شناسائی کتاب حاوی مدت ها وقت لازم است، که بتوان مطالب این کتاب را بررسی و به علاوه نسخ متعدده خطی آن را با یکدیگر مقابل کرد، تا آن که ارج و مقام آن معلوم و موضوعات آن با موازین امروزی مقایسه گردد و نتیجتاً بتوان قضاوت صحیح در آن به عمل آورد، که خوشبختانه نظر بالا با حاوی چاپ حیدرآباد (د کن - هندوستان) نسبتاً عملی گردیده است.
2. کتاب المنصوری (= کتاب المنصوری فی الطب الی منصور بن اسمعیل و یحتوی علی عشر مقالات = الکناش المنصوری عمله لمنصورین اسدقرابه والی خراسان = کتاب المنصوری فی الطب عشر مقالات = کتاب المنصوری الفه للامیر منصور بن اسحق بن اسماعیل بن احمد والی خراسان و تحری فی الاختصار و الایجاز مع جمعه لجمل و جوامع و نکت و عیون من صناعه الطب علمها و عملها و هو عشر مقالات).
این کتاب در ده مقاله است که مشتمل بر شناسائی امزجه مختلف بدن های آدمی و اخلاط غالبه بر آن و دلائل مختلف جامع از علم فراست (16) و نیروهای خوراکی و داروها و بهداشت و زبنت اعضاء و تدبیر بهداشت مسافرین و شکسته بندی و زخم ها و سم های حشرات و بیماری ها از سر تا پا و تبهاست. ابن ابی اصیبعه مقاله دیگری به کتاب اضافه کرده که در امور طبیعی است.
این کتاب از مؤلفات بسیار مهم رازی است که به نام های «منصوری» و «طب منصوری» و «کناش المنصوری» و «المنصوری فی الطب» مشهور و معروف می باشد. رازی این کتاب را برای حاکم ری منصور بن اسحق تألیف کرده است (حکومت منصور بین سال های 290-296 هجری قمری بود) و این که مورخان تألیف کتاب را به نام های سایر امرا سامانیان نسبت داده اند صحیح به نظر نمی رسد (رجوع شود به حواشی و تعلیقات بر چهار مقاله عروضی به کوشش مرحوم علامه قزوینی و آقای دکتر محمد معین و مؤلفات رازی تألیف نگارنده صفحات 45 تا 48).
جمیع مورخان شرق و غرب را عقیده آن است، که این کتاب را کتب مطالعه ای برای طلاب علم پزشکی می باشد، که ذکر نظرات همه آنان باعث تطویل مقال گردد.
اروپاییان این کتاب را به نام «Traite de Mansouri» یا « Liber medicinalis Almansoris» یا«Liber Ad Almanoreum» گویند.
کتاب منصوری مکرر به زبان لاتینی ترجمه شده که بهترین آن توسط ژراردو کرمن (1114 - 1186 میلادی) به عمل آمده و در سال 1510 میلادی در ایتالیا به چاپ رسیده است.
نسخ متعدد خطی از آن در اغلب کتاب خانه های دنیا و کتاب خانه های شخصی موجود است. این کتاب با کوچکی حجم از کتب ممتازیست که قریب پانصد سال پس از رازی برای تربیت طبیب به کار می رفته و با کتاب حاوی می توان گفت تا اوائل دوران تجدد پزشکی اروپا یکی از بهترین و بزرگ ترین کتب تحصیلی و مطالعه ای به شمار می رفته است.
بعض از مورخان اروپائی پس از تتبعات فوق العاده که بر روی پزشکی و اطباء اسلام نموده دو کتاب حاوی منصوری را بزرگ ترین کتب آموزش پزشکی قدیم (در دوران تمدن اسلامی و مدت ها پس از آن) دانسته و این دو را بر عموم کتب اطباء دیگر ترجیح داده اند.
مقاله اول این کتاب که درباره تشریح است به سال 1904 میلادی در لیدن (هلاند) توسط پ. دو کونینک(17) دریک مجلد به نام «سه کتاب تشریح عربی» چاپ شده است (مأخوذ از منصوری رازی و ملکی اهوازی و قانون ابن سینا).
به علاوه قسمت های مختلف از آن نیز در عالم پراکنده و منتشر است و خوشبختانه بر حسب عقیده و سلیقه کتاب و نساخ تغییراتی در آن داده نشده است.(18)
چنان که آمد کتاب منصوری در ده مقاله است که هر مقاله مشتمل بر فصول متعدد می باشد.
مقاله نهم کتاب مشتمل بر نود و چهار فصل است. این مقاله همان قسمت از کتاب منصوری است، که اروپائیان بدان اهمیت فوق العاده می دهند، که در آن از جمیع امراض از سر تا قدم و درمان آن ها را چه طبی و چه جراحی گفتگو می کند.
قسمت هائی از کتاب منصوری به مانند تشریح و منافع الاعضاء و رژیم و غذا و بهداشت و رژیم مسافران و بیماری های پوستی و زینتی و جراحی و بیماری های اعضاء و تب ها به زبان های خارجی ترجمه و شرح شده است. (برای اطلاع بیشتر رجوع شود به صفحات 304-306 مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی تألیف نگارنده، انتشارات دانشگاه شماره 500 سال 1339 شمسی).
غیر از ترجمه های بالا باید متذکر گردید که :
الف) ابوجعفر علی بن محمد الحشاء در کتاب «مفید العلوم و مبیدالهموم» تفسیر واژه های پزشکی منصوری رازی را آورده است؛
ب) به سال 1941 میلادی دو نفر فرانسوی به نام های ژ. کلن (19) و م. رنو (20) متن عربی آن را با مقدمه ای در رباط (مراکش) به چاپ رسانده اند؛
ج) مقاله سوم منصوری به سال 1531 میلادی به زبان ایتالیائی ترجمه و چاپ شده است.
د) ترجمه مقاله نهم آن در سال های 1490 و 1534 و 1540 میلادی به ترتیب در پادوا(21) (ایتالیا) و پاریس و بازیلا (22) به چاپ رسیده، ایضاً در لیون (فرانسه) در سال های 1490 و 1501 متن و ترجمه بالا چاپ و چندین بار در ونیز (ایتالیا) در سال های 1472 و 1483 و 1492 و 1497 و 1507 و 1517 و 1518 میلادی ترجمه شده و ترجمه آن با متن عربی در سال 1776 میلادی در هال (آلمان) چاپ گردیده است.
هـ) مقاله دهم منصوری با ترجمه آثار دیگری از رازی توسط مدیولانی (23) در سال 1481 میلادی ترجمه و به سال های 1500 و 1510 و 1544 میلادی به ترتیب در برلین و لیون و بال (سوئس) چاپ شده است. [برای اطلاع بیشتر رجوع شود به شرح حال و مقام محمد زکریای رازی (تهران 1318 شمسی) و مؤلفات و مصنفات طبی رازی (تهران 1341 شمسی) تألیف نگارنده].
در خاتمه متذکر می گردیم: کتاب طبی دیگری به نام «کفایه منصوری» که به زبان پارسی و تألیف منصور بن محمد بن یوسف به انضمام «رساله چوب چینی» می باشد، که در هندوستان به چاپ رسیده است.
3. کتاب المرشد (= کتاب الفصول = الفصول فی الطب) - این کتاب نیز از اهم کتب رازی است. نسخ خطی متعدد از آن در کتاب خانه های جهان و شخصی موجود است. نسخه خطی که نگارنده در کتاب خانه ملک دیده ام در بیست و نه فصل می باشد، که در آن از اسطقسات، ترکیب بدن آدمی، مزاج ها، هواها، آب و برف و یخ، نیروی غذا و دارو، ورزش، حمام، خواب و بیداری، احتیاج به غذا و طریق استفاده نیکوی از آن، امتلاء، زیادی اخلاط، مسهل ها، قی و ادویه مقیه، دفع ادرار، دفع سایر فضولات ، شراب، جماع، ترکیب داروها، بیماری ها و علل آن ها، علل بیماری های احشاء (اندرونه)، نبض، تنفس، بحران، روزهای بحرانی، اوان و زمان بیماری ها، نضج (بهبود نسبی) و تبها می باشد. در قسمت اخیر یعنی تب ها رازی شرح مبسوطی درباره آن ها متذکر گردیده است.
کتاب بالا اقتباس از کتاب ابقراط یونانی است.
4. الطب الملوکی (= طب الملوکی = کتاب الخواص) - رازی این کتاب را برای علی بن و هسوذان حاکم طبرستان (مقتول در 307 یا 304 هجری قمری) تألیف کرده است.
رازی در این کتاب یک دوره بیماری شنائی را آورده است.
نسخ خطی آن در اغلب کتاب خانه ها موجود است.
چنان که از نام کتاب بر می آید رازی این کتاب را برای پادشاهان و فرمان روایان تألیف کرده است.
رازی در ابتدای این کتاب از بسیاری از مؤلفات خود منجمله حاوی نام می برد، از این رو معلوم می شود که وی حاوی را به طور قطع تهیه و تنظیم نموده، ولی به تدریس آن نپرداخته که معروف چنین شده است، که حاوی پس از وی توسط ابن العمید و شاگردان رازی تنظیم و ترتیب یافته، بنابراین قول بالا چندان معتبر نمی باشد.
5. من لایحضره الطبیب (= کتاب الی من لایحضره الطبیب) - چنان که از اسم این کتاب مستفاد می گردد، کتاب برای عموم مردم در موقع عدم دسترسی به طبیب می باشد. نسخ خطی فراوان از آن در کتابخانه های دنیا و شخصی موجود است.
قبل از رازی عیسی بن ماسه تألیفی به نام «من لایحضره الطبیب» به رشته تحریر در آورده است.
نام دیگر این کتاب «طب الفقراء» است.
نسخه خطی که در کتاب خانه ملی ملک (حاج حسین آقا ملک) دیده ام مشتمل بر بیست و پنج باب است که یک دوره بیماری شناسی و درمان آن هاست.
کتاب من لایحضره الطبیب مکرر به چاپ رسیده است (رجوع شود به صفحات 66 تا 76 مؤلفات و مصنفات رازی تألیف نگارنده).
ترجمه ای از کتاب بالا در کتاب خانه ملی ملک (شماره 4518) دیده ام، که مترجم آن علاء الدین محمد طبیب در زمان شاه سلیمان صفوی است، که به نام «تحفه سلیمانیه» می باشد.
6. کتاب الجدری و الحصبه (= مقاله فی الجدری و الحصبه) - این کتاب معتبرترین یا یکی از معتبرترین آثار رازی است و از نظر آن که رازی در آن دو بیماری آبله و سرخک را برای اولین بار تشخیص افتراقی(24) داده بی اندازه معتبر می باشد، مضافاً بدان که آبله مرغان (25) را نیز متذکر گردیده است.
از نظر تاریخ پزشکی این کتاب در میان کتب طبی دنیا درباره ی بیماری های واگیری از بزرگ ترین آن هاست، به جهت آن که رازی با کمال دقت و سادگی و تحقیق در دو بیماری آبله و سرخک را شرح و فرق بین آن دو را بیان داشته است.
کتاب آبله و سرخک در سیزده فصل می باشد که در این سیزده فصل از علت بروز آبله، افرادی که استعداد گرفتن آبله را دارند، علامات، اعراض، خویشتن داری (تحفظ) از آبله، موادی که بیرون زدن آبله را تسریع کند، توجه به چشم و جگر و بندها و گوش ها، موادی که پختکی آبله را تسریع کند، خشک کردن دانه ها، موادی که پوسته ها را خشک کند، موادی که آثار آبله را بزداید، دستور غذای بیمار آبله ای و سرخکی، دستور مزاج آبله ای و سرخکی، آبله و سرخک بی خطر و خطرناک بحث شده است.
کتاب آبله و سرخک تحقیقاً بر اساس تجارب و ملاحظات شخصی رازی است، که بیماران را عمیقاً معاینه کرده و نتیجه تجارب بسیار دانشمندانه خود را بر روی کاغذ آورده و اولین کتابی است که در آن از بیماری های عفونی بحث شده است.
اول دفعه این کتاب توسط ژ. والا(26) و نزیا به سال 1498 میلادی در شهر ونیز به لاتین تحت عنوان «طاععنی(27)» و سپس به سال 1548 و . ژ. گوپیل (28) به یونانی و به سال 1558 لاتینی آن توسط کلن (29) (در شهر پواتیه فرانسه) و ایضاً توسط ژ. پوله (30) به سال 1763 به زبان فرانسوی و آن گاه به سال 1766 توسط مد(31) و جان چنینک (32) به زبان انگلیسی در انگلستان و در 1848 از طرف انجمن سیدنهام (33) توسط گرین هیل (34) و به سال 1866 ترجمه لاتینی آن در لندن تجدید چاپ و در سال 1872 اصل رساله عربی در بیروت توسط وان دیک (35) و چاپ در سال 1911 توسط ک. اپیتس (36) به آلمانی ترجمه گردیده است.
به طور خلاصه این کتاب قریب چهل مرتبه در شهرهای بال (37) (سوئیس) و گوتین گن (38) (آلمان) و لندن و پاریس و نقاط دیگر چاپ گردیده است.
ترجمه فارسی و متن عربی آن به سال 1344 به مناسبت جشن هزار و یکصدمین سال تولد پزشک نامدار ایرانی توسط نگارنده این کتاب به چاپ رسیده است.
7. کتاب التقسیم و التشجیر (= تقاسیم العلل = کتاب فی التقسیم و التشجیر) - این کتاب مشتمل بر جمیع علل و تقسیمات بیماری ها از سر تا پا می باشد که به شکل طبقه بندی تنظیم گردیده است.
نسخ خطی فراوان از آن در کتاب خانه های عالم و شخصی موجود می باشد.
کتاب دیگری در تذکره ها تحت عنوان «کتاب تقسیم الامراض و اسباب ها و علاجاتها علی الشرح» دیده می شود، که به نظر می رسد کتاب بالا باشد.
8. کتاب اقرابادین (= القراباذین الکبیر = کتاب اقراباذین و التحریر علی المجسطی) - چنان که از اسم کتاب بی می آید این کتاب در اصول تداوی است.
نسخه خطی از این کتاب فراوان است.
در نسخه خطی که در کتاب خانه ی ملک دیده ام. کتاب مشتمل بر شصت و دو باب می باشد، که از جمیع داروهای درمان کننده بیماری هاست.
کتاب دیگری به نام «القراباذین الصخیر» (= کتاب الاقراباذین المختصر = کتاب فی هیه المفاصل اقراباذین)، که به نظر می رسد مختصر کتاب بالا باشد.
9. کتاب الحصی فی الکلی و المثانه (= کتاب فی تولد الحصاه = مقاله فی الحصی فی الکلی و المثانه) - چنانکه از اسم کتاب مستفاد می گردد موضوع آن «کتاب سنگ کلیه و مثانه» است که در آن از علل و اسباب و جمیع علائم و آثار و دوره بیماری و تقدمه المعرفه و سایر مسائل مربوط به سنگ مثانه و کلیه و معالجه آن ها بیان شده است.
نسخ خطی از این کتاب در کتابخانه های دنیا و شخصی موجود است. به علاوه به سال 1896 میلادی توسط پ دو کونینک (39) در شهر لیدن (هلند) به فرانسه ترجمه گردیده است (40).
10. کتاب القولنج (= کتاب فی القولنج) - چنانکه از اسم کتاب مستفاد می گردد درباره قولنج است.
باید دانست لفظ قولنج مأخوذ از کلمه قولون (Colon) است و همان است که به زبان فرانسوی (Colique) گویند و در اصطلاح پزشکی قدیم این کلمه به دردهائی که در قولون ها و امعاء و احشاء و دردهای ناشی از سنگ کلیه و سنگ مراره (زهره) و دردهای کلیوی و کبدی و امثال آن ها اطلاق می شده است.
نسخ خطی آن فراوان است. نسخه خطی که در کتابخانه ملی ملک دیده ام مشتمل بر هیجده باب است، که در مورد علل و اسباب و علامات و مدت و درمان قولنج می باشد.
کتاب دیگری به نام «القولنج الصغیر» (= مقاله فی القولنج الحار) در تذکره ها آمده است، که احتمال دارد مختصر همان کتاب یا مقاله ای علیحده باشد.
11. کتاب اوجاع المفاصل (=فی النقرس و اوجاع المفاصل = کتاب اوجاع المفاصل = کتاب فی علل المفاصل و النقرس و عرق السناء) - کتاب بالا در نقرس و درد بندهاست. رازی در ابتدای کتاب گوید: «... که چون نعمت و مرحمت امیر شامل حال من گردید لذا بر حسب امر سید و بزرگ خود منصور فرزند امیر نجیب بن نجیب این کتاب را تألیف کردم». احتمال دارد این شخص همان منصور بن اسحق باشد.
نسخه خطی از کتاب بالا را تحت عنوان «فی اوجاع المفاصل و علاج ها» در کتاب خانه ملی ملک دیده ام که مشتمل بر بیست و یک باب است که در آن از علل و تولید و تقسیمات و علامات و درمان های درد بندها می باشد.
ابن ابی اصیبعه در کتاب خود از کتابی به نام «کتاب صغیر فی وجع المفاصل» اسم می برد، که احتمال دارد با کتاب بالا یکی باشد.
12. کتاب السکنجبین (= کتاب فی منافع السکنجبین = مقاله فی السکنجبین و منافعه و مضاره) - این کتاب در باب منافع و مضار سکنجبین است.
13. کتاب دفع مضار الاغدیه (= دفع مضارالاغذیه = کتاب منافع الاغذیه و دفع مضارها) - این کتاب در باب منافع غذاها و آشامیدنی ها و دفع مضار آن هاست. رازی در مقدمه کتاب گوید که این کتاب را بر دو مقاله مرتب ساختم. مقاله اول در مضار غذاها و طریقه جلوگیری از زیان آن ها و مقاله دوم در قوانین کلی راجع به خوردن و آشامیدن و کیفیت و مضار و زمان آن و امثال ذلک می باشد. این کتاب یک دوره کامل بهداشت غذائی و از شاه کارهای رازی می باشد. این کتاب به سال 1343 شمسی در جشن بزرگداشت رازی در نوزده فصل توسط شادروان دکتر سید عبدالعلی علوی نائینی به پارسی برگردانده شده است؛
نسخ خطی متعدد از کتاب بالا در کتاب خانه عالم و شخصی موجود است.
14. کتاب مایقدم من الفوا که و الاغذیه و مایوخر (=تقدیم الفاکهه قبل الطعام و تأخیر هامنه = مقاله فیما ینبعی ان مایقدم من الفوا که و الاغذیه و میوخر)- چنان که از نام کتاب مستفاد می گردد، موضوع آن در باب ترتیب خوردن میوه ها می باشد.
نسخ خطی فراوانی از آن در کتاب خانه ها موجود است.
در فهرست ابن الندیم و عیون الانباء نامی از «کتاب فی ترتیب الکل الفواکه» برده شده که به نظر می رسد با کتاب بالا یکی باشد.
15. کتاب ابدال الادویه (= ابدال الادویه = کتاب الابدال = مقاله فی ابدال الادویه ) = کتاب مختصری است که در آن رازی بدل و جانشین داروها را بیان داشته است.
از این کتاب نسخ چندی در کتابخانه ها و ترجمه فارسی آن به شماره 16245 در کتاب خانه آستان قدس رضوی موجود است.
ترجمه لاتینی ابدال الادویه تحت عنوان De permutatione medicamentorum در کتاب پادوما (ایتالیا) به شماره 11-237 موجود است.
16. کتاب الابنه و علاج ها (= علاجات الابنه = کتاب فی الابنه و علاج ها = کتاب فی الابنه و علاجها و تبیینها) - از عنوان کتاب مستفاد می گردد که در باب درمان ابنه است.
17. کتاب الادویه الموجوده لکل مکان (= الادویه المسهله الموجوده فی کل مکان) - از عنوان این کتاب بر می آید که در باره داروهای موجود در جمیع امکنه است.
18. کتاب هیئه القلب (= فی هیه القلب = کتاب فی هیه القلب).
19. کتاب الانثیین (= فی هیئه الانثیین = کتاب فی هیئه الانثیین (41)).
20. کتاب هیئه الصماخ (= فی هیئه المصاخ = کتاب فی هیئه الصماخ).
21. کتاب هیئه العین (= کتاب فی هیئه العین).
22. کتاب هیئه الکبد (= فی هیئه الکبد).
کتاب های بالا در تشریح قلب و انیثین (خصیتین) و پرده گوش و چشم و کبد است.
23. کتاب الردعلی الجاحظ فی نقص الطب (=... فی مناقضه الطب = کتاب فی الرد علی الجاحظ فی نقض صناعه الطب).
24. کتاب الردعلی الناشی (42) فی نقضه الطب (= الرد علی الناشی فی نقضه الطب = کتاب فی الرد علی الناشی فی مسائله العشرالتی رام بها نقض الطب).
25. فی محنته الطبیب (= رساله فی محنته الطبیب و کیف و کیف ینبغی ان یکون حاله فی نفسه و بدنه و شربه = فی محنته الطبیب و کیف ینبغی ان یکون = کتاب فی امتحان الطبیب = رساله فی محنته الطبیب و کیف ینبغی ان یکون حاله فی نفسه و بدنه و سیرته و ادبه) - از عنوان رساله بالا چنین مستفاد می گردد که درباره آئین و سنت پزشکی است.
26. فیها جری بین الرازی و جریر الطبیب (43) (= کتاب الردعلی جریر الطبیب فیها خالف فیه من امر التوت الشامی (44) بعقب البطیخ (45) = فیهاجری بینه و بین جریر الطبیب فی التوت عقیب البطیخ = مقاله ابان فیها جریر الطبیب فی انکار مشورته علی الامیر احمدبن اسمعیل (46) فی تناول التوت الشامی علی اثر البطیخ فی حاله و ایضاح عذره فیها).
27. کتاب فی العله التی لهاتحدث الورم من الزکام فی رؤس بعض الناس (= فی العله التی تحدث الورم والزکام فی رؤس الناس وقت الورد = کتاب فی العله التی لها تحدث النوم من الزکام فی رؤس بعضی الناس شبیها بالزکام) - این رساله به نام «رساله شمیه» است. نسخه خطی آن را در کتاب خانه ملک در مجموعه ای به شماره 4574 که مشتمل بر پنجاه و چهار از صفحات به قطع رحلی است، دیده ام. ایضاً رساله ای به نام «فی التحفظ من النزله» در کتابخانه آصف اسلامبول موجود است. این رساله گرچه از نظر حجم بسیار کوچک، وی از نظر معنی و مقام بسیار ارجمند است، چرا که رازی برای اولین بار موضوع بالا را که یک امری حساسیتی (Allergie) است بیان داشته است.
در نسخه بیرونی و عیون الانباء دو عنوان دیگر به نام های «مقاله فی العله التی من اجلها یعرض الزکام لابی زید البلخی(47) فی فصل الربیع عنه شمه الورد» و «فی النزله التی کانت تعری ابافید (48) (وقت الورد)» آمده است.
شهید بن الحسین البلخی به محمد زکریا نامه ای نوشته و از او علت عارضه زکام در فصل بهار در موقع بوئیدن گل سرخ را خواسته است...
رازی جواب این موضوع را برای وی بیان می دارد.
28. فی استفراغ (49) المحمومین قبل النضج (50) (= فی وجوب الاستفراغ فی اوائل الحمیات) - از عنوان کتاب بالا چنین مستفاد می گردد که رازی را عقیده آن بوده که در تب ها قبل از نضج باید استفراغ ماده به عمل آید.
29. فی تبرید الماء (= فی تبرید الماء علی الثلج و تبرید الماء یقع الثلج = فی الماء المبرد بالثلج و المبرد علی الثلج = فی تدبیر الماء و الثلج = فی الماء المبرد علی الثلج المبرد من غیران یطرح الثلج و الذی یغلی ثم بیردفی الجلید و الثلج) - عنوان این رساله در بیان تبرید آب با برف و یا سرد نمودن آب که در آن برف بگذارند می باشد.
30. فی العله التی لها زعم بعضی الجهال ان الثلج یعطش (= فی العله التی لهایز عم جهال الاطباء ان الثلج یعطش = فی الثلج و قول بعض الجهال انه یعطش = فی العله التی لها تز عم الجهال ان الثلج یعطش) - از عنوان رساله بالا چنین مستفاد می گردد که رازی عقیده ی بعضی از پزشکان را که برف تشنگی می آورد را رد نموده است.
31. فی العللل القاتله لعظمها و القاتله لعظمها و القاتله لظهورها بغته (= فی العلل القاتله لعظمها و القاتله بظهورها بغته = کتاب العلل القاتله = فی العلل القاتله لعظمها و القاتله لظهورها بغته مما لایقدر الطبیب علی صلاحها و عذره ذلک)- از عنوان رساله فوق بر می آید که در باب بیماری های کشنده فوری است.
32. فی سبب قتل ریح السموم اکثر الحیوان (= فی العله الموت الوحی (51) من السموم = کتاب السبب فی قتل ریح السموم = مقاله فی السبب فی قتل ریح السموم لاکثر الحیوان) - این رساله یک مقاله است که رازی از سموم سریع الاثر که باعث مرگ حیوان می شود گفت گو می کند. نسخه خطی این رساله (یا مقاله) که در بیست و چهار سطر می باشد و از نسخ کمیاب به نظر می رسد چندی قبل در کتاب خانه دانشمند فقید محمد علی تربیت دیده ام و در سال 1318 شمسی عین آن را در کتاب «شرح حال و مقام محمد زکریای رازی و ایضاً در کتاب «مؤلفات و مصنفات رازی» تألیف نگارنده انتشارات دانشگاه شماره 500 سال 1339 (صفحات 121 و 123) گراور کرده ام.
33. اطعمه المرضی (= رساله فی اطمعه المرضی) - این کتاب در باب غذا و خوراک بیماران است. نسخه خطی آن در کتاب خانه آستان قدس رضوی به شماره 243/9 موجود است.
34. کتاب الفالج (52) (= کتاب فی الفالج) - عنوان کتاب می رساند که در باب فالج هاست.
35. کتاب اللقوه (53) (= کتاب فی اللقوه) - از عنوان کتاب مستفاد می گردد که درباره فالج عصب صورت است.
36. فی ان الحمیه المفرطه تضر بالا بدان (= فی ان الحمیه المفرط ضاره بالاصحاء = فی ان الحمیه المفرطه تضر بالا بدان = کتاب فی ان الحمیه المفرطه و المبارده الی الادویه و التقلیل من الاغذیه لایحفظ الصحه بل یجلب الامراض) - منظور رازی آن بوده که پرهیز و گرسنگی فوق العاده به بدن ضرر می رساند.
نسخه خطی این کتاب تحت عنوان «کتاب فی ان الحمیه المفرطه و التقلیل من الاغذیه و الاستکثار من الادویه الضاره بالا صحه» در کتاب خانه ایا صوفیه استانبول موجود است.
37. فی ان للطین المنتقل به فیه منافع (= مقاله فی ان الطین المتنقل به فیه منافع الفها لابی حازم القاضی) - به نظر می رسد متنقل صحیح باشد. رساله بالا در باب ساختن نقل ها از گل می باشد، چرا که در قدیم با بعضی خاک ها مثل خاک نیشابوری (و خراسانی) برای بیماری ها نقل هائی تهیه می کردند (الطین الخراسانی، الطین النیشابوری، الطین الاگل).
38. فی تعطیش السمک و العله فیه (= فی عله تعطیش السمک = فی العله التی لها صارالسمک الطری(54) معطشا) - از عنوان رساله چنین مستفاد می گردد که به چه علت خوردن ماهی تشنگی می آورد.
39. کتاب فی الخریف و الربیع (= فی العله التی لها صارالخریف ممرضا = کتاب الخریف و الربیع = مقاله فی العله التی لهاصار الخریف ممرضا و الربیع بالضد علی ان الشمس فی هذین الزمانین فی مدارا واحد صنفها لبعض الکتاب) - از عنوان رساله بالا چنین بر می آید که رازی را عقیده آن بوده که در پائیز بیماری زیادتر و انتشارش شدیدتر است.
40. فی ان الطبیب الحاذق لیس هومن قدر علی ابراء جمیع العلل وان ذلک لیس فی الوسع (= ... البشر = کتات فی ان الطبیب الحاذق لایقدر علی ابراء جمیع العلل) - از عنوان رساله بالا معلوم می شود که رازی را عقیده آن بوده که طبیب حاذق قدرت بهبود بخشیدن جمیع بیماری ها را ندارد و این امر از نیروی پزشکی و بشر دور است.
41. کتاب فی التلطف فی ایصال العلیل الی بعض شهواته (= فی انه ینبغی للطبیب ان یتلطف لایصال الناس الی شهواتهم - مقاله فی ان جهال الاطباء یشددون علی المرضی فی منعهم من شهواتهم و ن لم یکن بالانسان کثیر مرض جهلاً و جزافاً) - از عنوان کتاب فوق چنین معلوم می گردد که بعضی مردم پست و عوام رجوع به طبیب را ترک کرده و از او مذمت می کنند ولو آن که طبیب حاذق باشد.
42. فی العله التی یذم لها بعض الناس و عوامهم الطبیب و ان کان حاذقاً (= فی العله التی لهاترک (بعض) الناس و رعاعهم الطبیب و ان کان حاذقاً = کتاب فی ان بعض الناس ترک الطبیب).
43. فی العله التی من اجلها صار ینجح جهال الاطباء و العوام و النساء فی المدن فی علاج بعض الامراض اکثر من العلماء و عذر الطبیب فی ذلک (= فی العله التی لها ینحج جهال الاطبائ و العوام و النساء اکثر من العلماء = رساله لم صار جهال الاطباء و النساء فی المدن اکثر من العلماء) - از عنوان دو رساله بالا چنین معلوم می گردد که رازی علت مراجعه مردمان پست و عوام را به طبیب ولو آن که حاذق باشد و توفیق و پیشروی اطباء جاهل و مردم عوام و زنان در مورد درمان مردم را بیان می دارد.
44. خطاء غرض الطبیب.
45. اختصار کتاب النبض الکبیر لجالینوس (= اختصار کتاب نبض الکبیر).
46. اختصار کتاب حیله البرء لجالینوس (= تلخیضه لحیله البرء = اختصار کتاب جالینوس فی حیله البرء).
47. تلخیصه لکتاب العلل و الاعراض لجالینوس (= تلخیصه للعلل و الاعراض = تلخیصه لکتاب العلل و الاعراض).
48. تلخیصه لکتاب العلل المواضع الالمه (= تلخیصه للاعضاء الالمه = تلخیصه لکتاب المواضع الالمه = تلخیص کتاب الاعضاء الالمه لجالینوس).
کتاب های شماره 45 تا 48 تلخیص های مؤلفات جالینوس است.
49. تفسیر کتاب جالینوس لفصول ابقراط (= تلخیصه لفصول ابقراط = تفسیر کتاب تفسیر جالینوس لفصول ابقراط = فی تفسیر کتاب جالینوس لفصول ابقراط) = کتاب بالا تفسیری است بر تفسیر جالینوس بر فصول (55) ابقراط .
50. فیما لایلصق مما یقطع من البدن و ان صغر و مایلصق من الجراحات و ان کبر (= فی العله التی لها صار متبری من البدن لایلصق من = رساله فیما لا یلصق مما یقطع من البدن = کتاب فی العله التی لهاصار متی انقطع من البدن شیی حتی یتبراء منه انه لایلتصق به وان کان صغیراً و یلصق به من الجراحات العظیمه القدر غیر المتبرئه ماهو اعظم فی ذلک کثیراً) - از عنوان رساله بالا چنین مستفاد می گردد که رازی را عقیده آن بوده که بعضی از قسمت های بدن با آن که کوچک و خرد باشند، ممکن نیست آن ها را پیوند و بخیه کنند، در صورتی که برخی دیگر وجود دارد که با بزرگی ممکن است پیوند به عمل آید.
51. رساله فی العله التی لهالا یوجد شراب یفعل فعل الشراب الصحیح بالبدن (= فی انه لاینوب عن المسکر = رساله فی انه لایوجد شراب غیر مسکر یفعل بجمیع افعال الشراب المسکر فی البدن).
52. کتاب کیفیه الاغتذاء (= کتاب فی کیفیه الاغتذاء و هو جوامع ذکر الادویه المعدنیه).
53. فی الاسباب الممیله لقلوب الناس عن افاضل الاطباء الی اخسائهم ( = (مقاله) فی الاعراض الممیله لقلوب کثیر الناس عن افاضل الاطباء الی اخسائهم) - از عنوان رساله بالا چنین مستفاد می گردد که مردم و عوام الناس از اطباء دانشمند روی می گردانند و به اطباء غیر عالم و متوسط می پردازند.
54. رساله فی الجبر و کیف یساق الیه و علامه الحق فیه (= رساله فی الجبر = فی الجبر و کیف یسکن المه و ماعلامه الحرقیه و البرد) - در شکسته بندی است. ابن جلجل اندلسی در کتاب خود آورده است «... و الف فی الجبر و الخلع کتاباً».
55. فی ان العله الیسیره بعضها اعسر تعرفاً و علاجاً من الغلیظه (= ... اعسر تعرفاً من الغلیظه فی بعضها ... = ... و علاجاً و غیر ذلک) - رازی را عقیده آن بوده که بعضی اوقات بیماری های آسان تشخیص و علاجشان مشکل تر از بیماری های سخت است.
56. کتاب تقسیم الامراض و اسبابها و علاجاتها علی الشرح (= کتاب تقسیم الامراض و اسبابها و علاجاتها) - درباره تقسیم بیماری ها و علل و درمان آن ها. نام دیگر این کتاب «تقسیم العلل» یا «تقاسیم العلل» است.
57. کتاب المشجر فی الطب علی طریق کناش (56) (= کتاب الممتحن فی الطب علی سبیل الکناش).
58. فی العلل المشکله (= فی العلل المشکله و عذر الطبیب).
59. کتاب الباه (= کتاب فی الباه یبین فیه المزاج و منافع الباه و مضاره) در یک مقاله - موضوع کتاب بالا در باه است. نسخه خطی آن را در کتابخانه ملک در هشت صفحه چهل و یک سطری رحلی به نام «امرالباه و باهیه» که مشتمل بر سیزده فصل می باشد دیده ام.
ایضاً ابن ابی اصیبعه نامی از کتابی تحت عنوان «کتاب الزیاده التی زادها فی الباه» آورده است.
60. فی السکر (= کتاب فی الشراب المسکر = کتاب السکر؟ مقالتان) در دو مقاله.
61. رساله فی التعری و التدثر [= فی العله التی (لها) یدفع الحرمره بالتکشف و مره بالتدثر].
62. کتاب ما یعرض فی صناعه الطبیب.
63. کتاب النقرس (57) و عرق المدینی (58) (= کتاب النقرس و العرق المدنی).
64. الصیدله (= کتاب الصیدله فی الطب) - در داروسازی است.
65. المدخل الی الطب (= کتاب المدخل الی الطب) - نسخ خطی از آن در کتاب خانه های پاریس و مادرید وجود دارد.
66. فی شرف العین (= کتاب فی فضل العین علی سائر الحواس).
67. کتاب جمع فیه الاعمال بالحدید (= کتاب فی العمل بالحدید و الجبر) - در عمل جراحی با چاقو و شکسته بندی.
68. کتاب الکبیر فی العطر و الانبجات و الادهان - در عطر و روغن های معطر
69. کتاب اثبات الطب.
70. کتابان فی التجارب - نسخه خطی این کتاب را در کتابخانه ملی ملک و مرحوم دکتر غنی دیده ام که در سی باب و یک دوره کامل علم الامراض است.
71. فی الفصد - نسخه خطی این کتاب را در کتابخانه ملی ملک و مجلس شورای ملی دیده ام که در ده باب است.
72. فی النقرس.
73. فی العله التی صارالنائم یعرق اکثر من الیقظان - عنوان رساله مزبور آنست که شخص خواب از بیدار بیشتر عرق می کند.
رساله دیگری در کتاب خانه شادروان محمد علی تربیت تحت عنوان «مقاله لابی بکر محمد بن زکریا فی انه لماذا یحسن النائم من البرد مالا یحس الیقظان» دیده ام.
74. کتاب الفاخر (= کناش الفاخر) - نسخ خطی از این کتاب در کتاب خانه های عالم موجود است. منجمله دو نسخه خطی در کتاب خانه ملی ملک وجود دارد که مشتمل بر دو مقاله می باشد.
75. رساله فی صناعه الطب و وصفها و تمیینرها.
76. برء الساعه - این کتاب از مؤلفات مفیده رازی است که به اسم قاسم بن - عبیدالله وزیر در سالهای 312 یا 313 هجری تألیف کرده است. بر حسب عقیده بعضی از مورخان آخرین اثر رازی است.
متن عربی آن در سال های 1903 و 1936 میلادی در بیروت و مصر به چاپ رسیده است.
این کتاب دو مرتبه به فارسی ترجمه شده و ترجمه نیکوتر آن توسط میرزا سید احمد بن محمد حسین حسینی الشریف تنکابی حکیمباشی فتحعلی شاه از منسوبین محمد مؤمن صاحب «تحفه حکیم مؤمن» به عمل آمده و در تهران در سال های 1288 توسط میرزا سید محمد رضی طباطبائی سمنانی و در سال های 1297 و 1304 هجری توسط سید محمد طبیب فرزند سید احمد با رساله «اسهالیه» و «مطلب السؤال» و در سال 1326 خورشیدی از طرف روزنامه «ستاره غرب» با قطع کوچک و در سال 1333 هجری (به دستور آقا میرزا علی آقا شیرازی فقیه و طبیب در اصفهان) و ترجمه آن به زبان هندوستانی در سال 1308 هجری (توسط قطب شاه) در لکنهو و ترجمه فرانسه آن با اصل عربی تحت عنوان «معالجه در یک ساعت»(59) در سال 1904 میلادی توسط پ. گیگ(60) در پاریس به طبع رسیده است.
نسخ خطی این کتاب در جمیع کتاب خانه های دنیا و کتاب خانه های شخصی موجود است.
متن عربی «برء الساعه» در بیست و سه باب است، اما ترجمه آن در سی باب می باشد، یعنی مترجم هفت باب بدان اضافه کرده است. این کتاب یک دوره درمان فوری بیماری ها از سر تا پاست.
77. فی علاج العین بالحدید (یک مقاله) .
78. فی الادویه العین و علاجها (= رساله فی الادویه العین و علاجها و مداواتها و ترکیب الادویه لما یحتاج الیه من ذلک) - این رساله را رازی برای شاگرد خود یوسف بن یعقوب تألیف نموده است.
79. سرالطب .
80. رساله فی ان العلل المستکمله التی لایقدر الاعلاء (ل) ان یعبرواعنها و یحتاج الطبیب الی لزوم العلیل و الی استعمال بعض التجربه لاستخراجها و الوقوف علیها و تحیر الطبیب.
81. فی المذاقات؟ (رساله) .
82. فی البهق (61) و البرص (62) (مقاله ...) (بهک و پیس).
83. فی الحرکه الکائنه فی الاحلیل و المثانه (مقاله ...).
84. فی البواسیر (63) و الشقاق (64) فی المقعده(65) (مقاله...).
85. فی الاعلال الحادثه علی ظاهر الجسد.
86. فی الزکام و النزله و امتلاء الراس و منع النزله الی الصدر و الریح التی تسدالمنخرین و منع التنفس بهما (مقاله ...) - احتمال دارد این کتاب با «رساله شمیه» یکی باشد.
87. کتاب فی الدواء المسهل (66) و المقی (67).
88. فی الحمام و منافعه و مضاره.
89. فی العله التی لهایحرق الثلج و یقرح (یفرح).
90. فی الریاضه (68) (کتاب ...).
91. منافع الاعضا (69) (کتاب ...).
92. صفات البیمارستان .
93. طب الفقراء - ابن ابی اصیبعه علاوه بر آنکه ضمن کتاب «من لایحضره الطبیب» آن را «طب الفقراء» نام داده در محل دیگر نیز علیحده آن را ذکر کرده است.
94. فی اثقال الادویه المرکبه (کتاب ...).
95. کلام الفروق بین الامراض - نسخه ای از این کتاب را در کتابخانه ملی ملک دیده ام که در پنج مقاله است و هر مقاله مشتمل بر چند فصل می باشد. از مطالعه این کتاب معلوم می شود که رازی تشخیص افتراقی بین امراض را معین می کند.
96. الکافی فی الطب (کتاب ...).
97. الاغذیه المختصره (مقاله) .
98. مقاله فیماسئل عنه فی انه لم صار من قل جماعه من الانسان طال عمره.
99. تذکره مفیده - نسخه خطی آن را در کتابخانه ملی ملک دیده ام. چه این کتاب از رازی باشد و چه منسوب به وی، الحق نام بسیار نیکوئی بر آن گذارده شده است. این کتاب جمعاً در چهارصد و دوازده باب و یک دوره کامل علم الامراض از سر تا قدم می باشد.
100. کتاب الطب النفوس (طب الروحانی) - (غرضه فی اصلاح اخلاق النفس) - این کتاب یکی از کتب بسیار مهم رازی است که ترجمه آن به زبان فرانسوی (La Medecine spirituelle) است که در آن رازی از مباحث مختلف حالات روحی آدمی و درمان آن ها صحبت می دارد.
به طور خلاصه ابواب و فصول کتاب درباره برتری عقل و از بین بردن هوای نفس و بیان عوارض آن و شناسائی و پیدا کردن انسان عیوب خود را و رفع خودخواهی و تکبر و حسد و خشم و دور نمودن دروغ و بخل و مکر و وهم و غم و اندوه و حرص و اجتناب از شراب خواری زیاد و بی باکی در جماع و حرص در امور غیر مفیده و اندازه نگاه داری مال و انفاق آن و دور کردن کوشش زیاد و خستگی که در تحصیل مقام و مراتب دنیوی است و روش و سیرت پسندیده و نیکو و ترس از مرگ و امثال ذلک می باشد.
ابن جلجل اندلسی در کتاب تألیفی خود آن را «طب النفوس» نام نهاده و گوید: که رازی آن را برای منصوربن اسحاق حاکم ری تألیف کرده است.
نسخ خطی آن در کتاب خانه های معتبر عالم وجود دارد. به سال 1935 میلادی به سعی و اهتمام شادروان پاول کراوس در مصر در 98 صفحه قطع وزیری با ده رساله فلسفی دیگر به چاپ رسیده است.
عده ای از مورخان کتاب بالا را ضمن کتب فلسفی رازی ذکر کرده اند، اما چون در این کتاب درمان هائی در باب بیماری های روانی و روحی وجود دارد، بدین مناسبت آن را ضمن کتاب های طبی رازی آوردیم.
101. مقاله فی اختلاف الدم - این رساله منسوب به رازی است و نسخه خطی آن را در کتاب خانه ملی ملک دیده ام. مقاله مزبور در اختلاف خون هاست.
102. مقاله فی اتخاذ ماءالجبن - این مقاله یا رساله در باب خواص آن پنیر و مورد استعمال آن در بیماری هاست. نسخه خطی آن را در کتابخانه ملی ملک دیده ام.
103. مقاله من کتاب الالبان فی منافع ماء الجبین - ایضاً مقاله تحت این عنوان در کتابخانه ملی ملک دیده ام که به شماره های 101 و 102 در مجموعه ی خطی موجود است.
104. مفید الخاص - نسخه ای از آن را در کتاب خانه آستان قدس رضوی دیده ام، که مشتمل بر خواص داروها و درمان ها و علم فراست و پزشکی و دامپزشکی و کشاورزی و سموم گزندگان و حشرات و درمان آن ها و تدابیر برای اغذیه و امثال آن می باشد.
105. الخواص (رساله) - این رساله در باب درمان تب ها و پوشیدن لباس زائو و بعضی درمان هاست.
نسخه ای از آن را ضمن کتب اهدائی استاد مشکوه به دانشگاه (شماره 181 انتشارات دانشگاه) دیده ام.
106. رساله لا بی بکر محمد بن زکریای الرازی الی بعض تلامذته و قداختصه بعض الملوک - نسخه ای از این رساله را در کتاب خانه دانشمند فقید دکتر قاسم غنی در مجموعه ای دیده ام.
در این رساله رازی نصایح و اندرزهائی به شاگردان خود می دهد و آن را فرزند خطاب کرده و دستورهای صحی و پندهائی در موقع پزشکی در خدمت پادشاهان به شاگردان خود می آموزد.
احتمال دارد این کتاب با رساله «خواص التلامیذ» یکی باشد.
107. فی المومیائی - مقاله ای است که از کیفیات و خواص و منافع و ترکیب استعمال مومیائی در بیماری های مختلف. نسخه خطی این مقاله را در کتاب خانه ملی ملک و شادروان دکتر غنی دیده ام.
108. الشامل - در فهرست کتب خطی کتاب خانه دانشکده پزشکی تهران تألیف آقای حسن ره آورد (شماره 26 - عربی - پزشکی) آمده است.
109. فی المیاه - رساله ای است تحت عنوان «مبحث المیاه» از کتب اهدائی استاد مشکوه به دانشگاه تهران که در آن از انواع و اقسام آبها و خواص آن ها بحث می کند.
110. خواص الشراب - این رساله در بیان خواص شراب و مخصوصاً شرح تأثیرات مخصوصه آن است که در هیچ نوشابه دیگری یافت نمی شود (نقل از جلد چهارم فهرست کتاب خانه مجلس شورای ملی سابق تألیف آقای عبدالحسین حائری) .
این رساله به ضمیمه سی و دو رساله دیگر (که همه در پزشکی و طبیعیات می باشند) موجود است.
بر کلمان در فهرست خود تحت عنوان «فی الشراب مقالتان» آورده است (جلد اول و ضمیمه اول برکلمان).
احتمال دارد این رساله همان رساله «فی السکر» و «کتاب المسکر» باشد.
111. کلیات الطب - نسخه ای از این کتاب در کتابخانه مجلس شورای ملی (جلد چهارم فهرست کتاب خانه مجلس شورای ملی سابق تألیف آقای عبدالحسین حائری) موجود است.
112. المجموعه فی الطب - برکلمان در جلد اول کتاب خود نامی از این کتاب می برد (صفحه 270).
113. فی صناعه الطب (مقاله ...) - ایضاً بر کلمان در جلد اول کتاب خود از رساله یا کتاب بالا نام می برد.
114. اسئله فی الطب - نسخ خطی از اثر بالا در بعضی کتاب خانه های عالم موجود است. (برای اطلاع بیشتر رجوع شود به فهرست مؤلفات و مصنفات رازی انتشارات دانشگاه شماره 500 سال 1339 تألیف نگارنده).
در فهرست کتب خطی مجلس شورای ملی سابق رساله ای در باب «داروهای چشم» موجود است ( ج 4- آقای عبدالحسین حائری) که به نظر می رسد همان کتاب «فی الادویه العین و علاجها» باشد. تا این جا شرح کتب طبی رازی (منصوص و منسوب) است و تا آن جا که مقدور و میسور بود از فهرست ها و تذکره ها استخراج گردیده و نسخی که در کتاب خانه های عالم و شخصی موجود است، می باشد که تشریح گردید. ممکن است آثار طبی دیگری از رازی نیز وجود داشته باشد که در دسترس نگارنده نبوده باشد.
پی نوشت ها :
1. مطلب دیگری که ذکر آن در این قسمت بسیار لازم است، آن که نسخ خطی مجلدات مختلف کتاب حاوی که در کتاب خانه های عالم موجود است، به مانند یک دیگر نمی باشند، بلکه با یک دیگر اختلاف فراوان دارند.
2. Brescia
3. Geraard de Cremone
4. El-Escurial کتابخانه معروف اسکوریال از شهرهای اسپانیا واقع در شصت کیلومتری شمال غرب مادرید.
5. Hakeem Ashufta
6. Phulwari Sharif
7. British Museum
8. National Museum
9. در اصطلاح قدما مقصود از استفراغ دفع ماده مضره و تهی نمودن بدن از فزونی ها و زیادی ها خواه به وسیله فصد و یا قی و یا حجامت یا ادرار یا اسهال یا عرق بوده که ترجمه فرانسوی آن Evacuation است.
10. Elephantiasis
11. Fievre thyphoide (= تب مطبقه = دامنه)
12. مقصود بیماری های همه گیری است که در فصول مختلف شیوع پیدا می کنند.
13. این نوع گلو دردها را در قدیم طواعین (جمع طاعون) می گفتند و منظور از طواعین در آبله و سرخک عوارض حاصله از آن ها در گلو بود.
مقصود از آن روزهای قبل از بهبود و یا مرگ در بیماری بود.
14. Crise
15. Matieres medicalcs
مقصود از داروهای مفرد در پزشکی قدیم جمیع مواد مأخوذه از حیوان و نبات و معدن بود که در طبیعت وجود دارد، بدون آن که با چیزی ترکیب و امتزاج و اختلاط یابد (حیوانی و نباتی و معدنی) و هرگاه داروهای مفرد را با یکدیگر مخلوط و ممزوج و مرکب می کردند، آن را داروی مرکب می گفتند که از چند داروی مفرد ساخته و پرداخته می شده است، درمان با داروهای مفرد و مرکب را قرابادین یا افراد با دین یا قراپاذین (= علم تداوی = Therapeutique) می نامیدند.
16. مقصود از علم فراست آن است که در آن از خلق به خلق و اخلاق پی می برند یعنی از شکل چشم و گوش و بینی و فاصله ابرو و سایر قسمت های صورت و دست و پا و سینه صفات و اخلاق آدمی را حدس می زدند.
17. P. de Koning
18. Trois Traites d'Anatomie arabe
19. G. Collin
20. M. Renaud
21. Padoue = Padova
22. Basileae
23. Mediolani
24. Varicelle
25. Diagnostic differentiel
26. J. Valla Venezia
27. De Pestilentia
28. J. Jaques Goupyl
29. Collin
30. J. Paulet
31. Mead
32. Jean Channing
33. Seydenham
34. Greenhill
35. Van Dyck
36. K. Opitz
37. Bale
38. Gottingen
39. P. De Koning
40. Traite sur le calcul dans les reins et dans la Vessie
41. Testicules
42. ابوالحسن علی بن عبدالله از مشاهیر شعرای عرب و قریب العهد با رازی است.
43. جزیر الطبیب از پزشکان معاصر رازی.
44. توت شامی = شاه توت
45. خربوزه = Melon
46. احمد بن اسمعیل (سومین پادشاه سامانی 295-301 هجری).
47. ابوزید بلخی از علماء علم کلام و قریب العصر رازی می باشد. بعضی ها او را استاد رازی در فلسفه دانسته اند.
48. ابوفید مورج سدوسی از علمای نحو و شاگرد خلیل بن احمد معروف می باشد و با رازی زماناً تفاوت دارد.
49. استفراغ در اصطلاح قدما دفع ماده زیادی و مضره از بدن به وسیله قی و اسهال و فصد و عرق و ادرار و امثال آن بوده = Evacuation
50. نضج مرحله وسطای بیماری (= Amelioratio) می باشد. مرحله اول بیماری همان ابتداء مرض و مرحله دوم نضج و مرحله سوم بحران (= Crise) است که با به بهبود و یا به مرگ منتهی می گردد.
51. تند و سریع.
52. Paralysie
53. Paralysie faciale
54. تازه.
55. Les Aphorismes
56. مجموعه یا فورمولر طبی = Formulaire
57. Goutte
58. پیوک = رشته = Filaire de Medine
59. La Guerison a une heure
که ترجمه آن صحیح نیست، بدین معنی که مترجم به جای آن که درمان فوری ترجمه نماید درمان در یک ساعت ترجمه نموده است.
60. P. Guigues
61. Naevi
62. Vitilligo
63. Hemorroides
64. Fissure anale
65. Anus
66. Purgatif
67. Vomitif
68. مقصود از ریاضت ورزش است.
69. منافع الاعضاء همان وظایف الاعضاء = Physiologie است.
