تاریخ ایران دوره قاجار و پهلوی شاهد دخالت‌های بیگانگان در امور داخلی مملکت بوده است. سفارتخانه‌های خارجی در ریز مسایل کشور امر و نهی می‌کردند و به دلیل استبداد و خودکامگی ضعف نفس و وابستگی و نداشتن پایگاه مردمی، حاکمان آلت دست بیگانگان بودند.
بعد از پادشاهان، صدراعظم‌ها، نخست‌وزیران و وزراء سایر مقامات سیاسی و مؤثر با سفارش مأموران سیاسی خارجی به مناصب گوناگون انتخاب و مجری اوامر آنان بودند. عضو‌گیری قدرت‌های خارجی محدود به هیئت‌وزیران و رجال سیاسی نبود، عده کثیری از نخبگان نظامی، فرهنگی، فئودال‌ها، متنفذین و قدرت‌های محلی و منطقه‌ای به این فهرست بلند و بالا افزوده می‌شد. باب شدن اصطلاح انگلوفیل، رومی‌فیل و آلمانو‌فیل نیز از مشخصه‌های متداول این دوران بود و خیلی‌ها برای برقراری ارتباط با سفارتخانه‌های مؤثر خارجی مسابقه گذاشته بودند.
دخالت افسارگسیخته بیگانگان به اندازه‌ای بود که گاهی سران حکومت را به ستوه آورده بود. به نقل از ناصرالدین‌شاه قاجار معروف است که وی از دخالت روس و انگلیس در امور ایران خسته و نالان شده بود و به اعتراض گفته بود:
«می‌خواهم به شمال مملکت بروم سفیر روس اعتراض می‌کند، می‌خواهم به جنوب بروم سفیر انگلیس اعتراض می‌کند، ای مرده شور این مملکت را ببرد که شاه حق ندارد به شمال و جنوب مملکتش مسافرت نماید.»
همین وضعیت را در زمان پهلوی شاهد بودیم که اربابان خارجی تسلط بی‌چون و چرا در امور داخلی ایران داشتند. به همین دلیل سران رژیم حساسیت‌های قدرت‌های مسلط هم‌پیمان را در تصمیم‌سازیها لحاظ می‌کردند، لذا هنگامی که گروهی از خبرنگاران ایرانی قصد سفر به شوروی را داشتند به دلیل ترس سران حکومت از مخالفت و عکس‌العمل کشورهای غربی با اصل سفر مخالفت می‌کنند، زیرا در دوران جنگ سرد ایران صف مقدم بلوک غرب در مقابل شوروی بود. سند ساواک در این زمینه می‌نویسد:
آقای اسماعیل پوروالی، مدیر روزنامه بامشاد اظهار داشت: می‌خواهم به اتفاق مجید مؤقر، زهتاب‌فرد و عبدالکریم طباطبایی به روسیه بروم و در صورت امکان مصاحبه‌هایی با بعضی از رجال آنجا نمایم. در این باره هم با آقای نخست‌وزیر مذاکره کرده‌ام و ایشان موافقت نموده‌اند. معهذا به عرض نخست‌وزیر رساندم که در این خصوص با تیمسار ریاست و یا تیمسار قائم‌مقام ساواک مشورت خواهم نمود.1
اما ساواک با انجام این سفر مخالفت می‌کند و در توجیه خود چنین می‌نویسد:
«با وضع حساس فعلی اعزام چهار روزنامه‌نگار ایران به روسیه توجه تمام محافل سیاسی دنیا را به خود جلب خواهد نمود و ممکن است این مسافرت که در اصل روی تمایل دیدار آقای پوروالی از آقای بوشهری‌پور انجام می‌شود سوءظن در دول هم‌پیمان و یا دول دوست ایران نموده و ایجاد دردسر نماید.»2
وزارت اطلاعات و جهانگردی و ساواک مسئول سانسور و کنترل مطبوعات در فعالیت‌های حرفه‌ای‌شان بودند و برای جلوگیری از چاپ و انتشار اخبار و گزارش‌های نشریات و رسانه‌های جمعی که باعث اعتراض متحدان غربی رژیم به ویژه امریکا، انگلیس و اسرائیل می‌گردید دو سازمان ذکر شده مطابق دستور‌العمل‌های صادره عمل می‌کردند و هماهنگی لازم بین وزارت خارجه، وزارت اطلاعات و جهانگردی، ساواک و کلانتری‌ها وجود داشت، اما گاهی اوقات به دلیل حوادث خاص این کنترل‌ها صورت افراطی به خود می‌گرفت و چندین نشریه توقیف می‌شدند. در دهه هفتاد میلادی اخبار جنگ امریکا و ویتنام صدر گزارش نشریات و رسانه‌های جهان را در برگرفته و بازار گرمی خاصی به رسانه‌ها داده بود. این واقعه از طرفی، برای مطبوعات سوژه‌های متعدد و مناسبی ایجاد نمود تا تیراژ آنان بالا برود و از طرف دیگر گرایش سیاسی نویسندگان، صاحبان نشریات و خبرگزاریها در کمرنگ یا پر رنگ نمودن اخبار و گزارش و تفاسیرشان بی‌تأثیر نبود. مطبوعات ایران در زمان جنگ آمریکا در ویتنام نیز از این قاعده کلی مستثنی نبود، با این حال رژیم با حساسیت تمام سعی می‌کرد جو مطبوعاتی را کنترل کرده تا شیرازة امور از دست‌شان خارج نگردد، اما جو بین‌المللی شدت و التهاب خاصی علیه آمریکا بوجود آورده بود و انتشار صحنه‌های قتل و کشتار زنان و کودکان ویتنامی باعث تأثر مردم جهان شده بود، لذا سانسور کامل اخبار جنگ در ایران نیز غیرممکن بود و گزارشهایی در مطبوعات ایران از جنگ چاپ و منتشر می‌شد که مثل بقیه نقاط جهان باعث تأثر و تألم افکار عمومی نسبت به مردم بی‌گناه و نفرت از آمریکا می‌گردید، به همین دلیل سفارت امریکا در تهران وارد صحنه شد و اعتراض خود را به مسئولین مربوطه اعلام و درخواست جلوگیری از چاپ و نشر اخبار جنگ ویتنام را می‌کند، ساواک نیز برای عملی شدن پیغام سفارت امریکا دستور توقیف چندین نشریه که اخبار جنگ را انعکاس می‌دادند، را صادر کرد. هدف از این مقدمه چند سند از توقیف مطبوعات توسط ساواک می‌باشد.
به: دفتر ویژه اطلاعات تاریخ: 1/12/46
از: اداره اطلاعات شماره: 3606
موضوع: جلوگیری از انتشار مجلات
به موجب اعلام وزارت اطلاعات روزجاری (1/12/46) از انتشار مجلات تهران مصور، اطلاعات هفتگی و بامشاد به علل زیر جلوگیری به عمل آمده است.
1ـ مجله تهران مصور شماره 2276 مورخ جمعه (4/12/46) به علت چاپ عکس‌های ناراحتکنندهای از جنگ‌های ویتنام
2ـ مجله اطلاعات هفتگی شماره 1370 مورخه جمعه (4/12/46) به‌علت درج مطالبی درباره جنگ‌های ویتنام و عکس‌های ناراحتکنندهای در این مورد.
3ـ مجله بامشاد شماره 66 مورخه 1 تا 8/12/46 به علت درج مطالبی درباره دانشجویان الجزایری (در صفحه 22) و چاپ عکس‌های مهیجی از جنگ‌های ویتنام.
قرار شده مجلات مذکور پس از تعویض مطالب فوق و عکس‌های مذکور انتشار یابد.
سه نسخه نمونه مجلات فوق‌الذکر به پیوست ایفاد می‌گردد.
به: ریاست بخش 312
از: بخش 325
درباره: درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی
در اجرای اوامر تیمسار مدیریت کل بدینوسیله بولتن ویژه شماره 8284/23 ـ 5/12/46 مربوط به درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی جهت استحضار به پیوست ایفاد می‌گردد.
رئیس بخش 325 فردوس
بررسی‌کننده اکباتانی 5/12/46
گزارش
محترماً به عرض می‌رساند:
به طوری که استحضار دارند از چندی قبل انتشار اخبار مقالاتی علیه سیاست دول غرب در جراید قطع گردیده بود لیکن در هفته جاری این روش مجدداً تکرار گردیده کمااینکه مجلات اطلاعات هفتگی، روشنفکر، خواندنیها، تهران‌مصور ضمن چاپ‌عکسهایی از مناظر زننده و هولناک صحنه مبارزات جنگ ویتنام مقالاتی نیز در این زمینه درج و منتشر نموده‌اند.
نظریه:
چاپ و انتشار این‌گونه عکس و تفصیلات گذشته از تخطئه نمودن سیاست دول غربی اثرات نامطلوبی در روحیه اشخاص اهل مطالعه و کسانی که با مطبوعات سر و کاری دارند به جای خواهد گذارد و افکار آنان را علیه سیاست کشورهای غربی وله مبارزین آنها برمی‌انگیزد.
تهیه‌کننده اکباتانی
رئیس بخش 324 فردوس
رئیس اداره دوم عملیات
اقدام در این زمینه از وظایف وزارت امورخارجه و وزارت اطلاعات می‌باشد ... وزارت اطلاعات روی جراید مطالعه و کنترل دارد.
بعد از پادشاهان، صدراعظم‌ها، نخست‌وزیران و وزراء سایر مقامات سیاسی و مؤثر با سفارش مأموران سیاسی خارجی به مناصب گوناگون انتخاب و مجری اوامر آنان بودند. عضو‌گیری قدرت‌های خارجی محدود به هیئت‌وزیران و رجال سیاسی نبود، عده کثیری از نخبگان نظامی، فرهنگی، فئودال‌ها، متنفذین و قدرت‌های محلی و منطقه‌ای به این فهرست بلند و بالا افزوده می‌شد. باب شدن اصطلاح انگلوفیل، رومی‌فیل و آلمانو‌فیل نیز از مشخصه‌های متداول این دوران بود و خیلی‌ها برای برقراری ارتباط با سفارتخانه‌های مؤثر خارجی مسابقه گذاشته بودند.
دخالت افسارگسیخته بیگانگان به اندازه‌ای بود که گاهی سران حکومت را به ستوه آورده بود. به نقل از ناصرالدین‌شاه قاجار معروف است که وی از دخالت روس و انگلیس در امور ایران خسته و نالان شده بود و به اعتراض گفته بود:
«می‌خواهم به شمال مملکت بروم سفیر روس اعتراض می‌کند، می‌خواهم به جنوب بروم سفیر انگلیس اعتراض می‌کند، ای مرده شور این مملکت را ببرد که شاه حق ندارد به شمال و جنوب مملکتش مسافرت نماید.»
همین وضعیت را در زمان پهلوی شاهد بودیم که اربابان خارجی تسلط بی‌چون و چرا در امور داخلی ایران داشتند. به همین دلیل سران رژیم حساسیت‌های قدرت‌های مسلط هم‌پیمان را در تصمیم‌سازیها لحاظ می‌کردند، لذا هنگامی که گروهی از خبرنگاران ایرانی قصد سفر به شوروی را داشتند به دلیل ترس سران حکومت از مخالفت و عکس‌العمل کشورهای غربی با اصل سفر مخالفت می‌کنند، زیرا در دوران جنگ سرد ایران صف مقدم بلوک غرب در مقابل شوروی بود. سند ساواک در این زمینه می‌نویسد:
آقای اسماعیل پوروالی، مدیر روزنامه بامشاد اظهار داشت: می‌خواهم به اتفاق مجید مؤقر، زهتاب‌فرد و عبدالکریم طباطبایی به روسیه بروم و در صورت امکان مصاحبه‌هایی با بعضی از رجال آنجا نمایم. در این باره هم با آقای نخست‌وزیر مذاکره کرده‌ام و ایشان موافقت نموده‌اند. معهذا به عرض نخست‌وزیر رساندم که در این خصوص با تیمسار ریاست و یا تیمسار قائم‌مقام ساواک مشورت خواهم نمود.1
اما ساواک با انجام این سفر مخالفت می‌کند و در توجیه خود چنین می‌نویسد:
«با وضع حساس فعلی اعزام چهار روزنامه‌نگار ایران به روسیه توجه تمام محافل سیاسی دنیا را به خود جلب خواهد نمود و ممکن است این مسافرت که در اصل روی تمایل دیدار آقای پوروالی از آقای بوشهری‌پور انجام می‌شود سوءظن در دول هم‌پیمان و یا دول دوست ایران نموده و ایجاد دردسر نماید.»2
وزارت اطلاعات و جهانگردی و ساواک مسئول سانسور و کنترل مطبوعات در فعالیت‌های حرفه‌ای‌شان بودند و برای جلوگیری از چاپ و انتشار اخبار و گزارش‌های نشریات و رسانه‌های جمعی که باعث اعتراض متحدان غربی رژیم به ویژه امریکا، انگلیس و اسرائیل می‌گردید دو سازمان ذکر شده مطابق دستور‌العمل‌های صادره عمل می‌کردند و هماهنگی لازم بین وزارت خارجه، وزارت اطلاعات و جهانگردی، ساواک و کلانتری‌ها وجود داشت، اما گاهی اوقات به دلیل حوادث خاص این کنترل‌ها صورت افراطی به خود می‌گرفت و چندین نشریه توقیف می‌شدند. در دهه هفتاد میلادی اخبار جنگ امریکا و ویتنام صدر گزارش نشریات و رسانه‌های جهان را در برگرفته و بازار گرمی خاصی به رسانه‌ها داده بود. این واقعه از طرفی، برای مطبوعات سوژه‌های متعدد و مناسبی ایجاد نمود تا تیراژ آنان بالا برود و از طرف دیگر گرایش سیاسی نویسندگان، صاحبان نشریات و خبرگزاریها در کمرنگ یا پر رنگ نمودن اخبار و گزارش و تفاسیرشان بی‌تأثیر نبود. مطبوعات ایران در زمان جنگ آمریکا در ویتنام نیز از این قاعده کلی مستثنی نبود، با این حال رژیم با حساسیت تمام سعی می‌کرد جو مطبوعاتی را کنترل کرده تا شیرازة امور از دست‌شان خارج نگردد، اما جو بین‌المللی شدت و التهاب خاصی علیه آمریکا بوجود آورده بود و انتشار صحنه‌های قتل و کشتار زنان و کودکان ویتنامی باعث تأثر مردم جهان شده بود، لذا سانسور کامل اخبار جنگ در ایران نیز غیرممکن بود و گزارشهایی در مطبوعات ایران از جنگ چاپ و منتشر می‌شد که مثل بقیه نقاط جهان باعث تأثر و تألم افکار عمومی نسبت به مردم بی‌گناه و نفرت از آمریکا می‌گردید، به همین دلیل سفارت امریکا در تهران وارد صحنه شد و اعتراض خود را به مسئولین مربوطه اعلام و درخواست جلوگیری از چاپ و نشر اخبار جنگ ویتنام را می‌کند، ساواک نیز برای عملی شدن پیغام سفارت امریکا دستور توقیف چندین نشریه که اخبار جنگ را انعکاس می‌دادند، را صادر کرد. هدف از این مقدمه چند سند از توقیف مطبوعات توسط ساواک می‌باشد.
به: دفتر ویژه اطلاعات تاریخ: 1/12/46
از: اداره اطلاعات شماره: 3606
موضوع: جلوگیری از انتشار مجلات
به موجب اعلام وزارت اطلاعات روزجاری (1/12/46) از انتشار مجلات تهران مصور، اطلاعات هفتگی و بامشاد به علل زیر جلوگیری به عمل آمده است.
1ـ مجله تهران مصور شماره 2276 مورخ جمعه (4/12/46) به علت چاپ عکس‌های ناراحتکنندهای از جنگ‌های ویتنام
2ـ مجله اطلاعات هفتگی شماره 1370 مورخه جمعه (4/12/46) به‌علت درج مطالبی درباره جنگ‌های ویتنام و عکس‌های ناراحتکنندهای در این مورد.
3ـ مجله بامشاد شماره 66 مورخه 1 تا 8/12/46 به علت درج مطالبی درباره دانشجویان الجزایری (در صفحه 22) و چاپ عکس‌های مهیجی از جنگ‌های ویتنام.
قرار شده مجلات مذکور پس از تعویض مطالب فوق و عکس‌های مذکور انتشار یابد.
سه نسخه نمونه مجلات فوق‌الذکر به پیوست ایفاد می‌گردد.
به: ریاست بخش 312
از: بخش 325
درباره: درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی
در اجرای اوامر تیمسار مدیریت کل بدینوسیله بولتن ویژه شماره 8284/23 ـ 5/12/46 مربوط به درج و نشر وقایع جنگ ویتنام در مجله اطلاعات هفتگی جهت استحضار به پیوست ایفاد می‌گردد.
رئیس بخش 325 فردوس
بررسی‌کننده اکباتانی 5/12/46
گزارش
محترماً به عرض می‌رساند:
به طوری که استحضار دارند از چندی قبل انتشار اخبار مقالاتی علیه سیاست دول غرب در جراید قطع گردیده بود لیکن در هفته جاری این روش مجدداً تکرار گردیده کمااینکه مجلات اطلاعات هفتگی، روشنفکر، خواندنیها، تهران‌مصور ضمن چاپ‌عکسهایی از مناظر زننده و هولناک صحنه مبارزات جنگ ویتنام مقالاتی نیز در این زمینه درج و منتشر نموده‌اند.
نظریه:
چاپ و انتشار این‌گونه عکس و تفصیلات گذشته از تخطئه نمودن سیاست دول غربی اثرات نامطلوبی در روحیه اشخاص اهل مطالعه و کسانی که با مطبوعات سر و کاری دارند به جای خواهد گذارد و افکار آنان را علیه سیاست کشورهای غربی وله مبارزین آنها برمی‌انگیزد.
تهیه‌کننده اکباتانی
رئیس بخش 324 فردوس
رئیس اداره دوم عملیات
اقدام در این زمینه از وظایف وزارت امورخارجه و وزارت اطلاعات می‌باشد ... وزارت اطلاعات روی جراید مطالعه و کنترل دارد.
پی نوشت ها :
1ـ مدنی، دکتر سید‌جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر، ج 1، ص 136.
2ـ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، کتاب پنجم، چاپ اول، سال 1382، ص 44.
