نویسندگان: اعظم کاظمی، دکتر فریدون اللهیاری
مقدمه
امروزه قدرت و تأثیر رسانه ها بر افکار عمومی بر هیچ کس پوشیده نیست؛ و سیر افکار عمومی و ذهن مردم با اطلاعات رسانه ها ارتباط مستقیم دارد. قدرت رسانه ها تا حدی است که دولت ها برای رسیدن به اهداف خود از زور کمتر استفاده نموده و با کمک ابزار رسانه ای توانسته اند به اهداف خود دست پیدا کنند. یکی از رسانه های پر قدرت جهان، شبکه خبری بی بی سی انگلیس است. این شبکه از زمان تأسیس تاکنون نقش مهمی در سیاست های بین المللی انگلستان ایفا نموده است. این مقاله بر آن است تا تأثیرات شبکه رادیویی فارسی زبان بی بی سی را بر افکار عمومی ایران در شهریور 1320 ش و نقش آن در کودتای 28 مرداد 1332 ش را بررسی نماید.
رادیو، یک رسانه جمعی
رادیو از دیرباز یکی از پر مخاطب ترین رسانه های عمومی در سطح جهان بوده است. رادیو در ساخت واقعیت های رسانه ای در مقایسه با تلویزیون و دیگر رسانه ها از قدرت بیشتر و کیفیت بهتری برخوردار بوده است. رادیو دارای دو امتیاز بسیار مهم است: یکی سهولت دسترسی به امواج آن و دیگری هزینه اندک آن در مقایسه با تولیدات تصویری و رسانه دیگر.(1) این رسانه را به چند دسته می توان تقسیم کرد:
1. رادیوهای محلی که پوشش جمعیتی کمتری نسبت به رادیوهای سراسری دارند و نمی توانند پیام خود را برای تمام مردم یک کشور ارسال کنند. رادیوهای محلی بیشتر در پی کسب و نگهداری هویت محلی می باشند.(2)
2. رادیوهای ملی و یا کشوری که در سطح ملی فعالیت می کنند و مخاطبان وسیع تری دارند. کارگزاران این بخش دو بخش ایفا می کنند؛ یکی وضع مقررات جریان خبرها، و دیگری شرکت در سخن پراکنی بین المللی در راستای خدمت به منافع ملی.
3. رادیو در سطح بین المللی: این بنگاه های سخن پراکنی یا در دست دولت ها و بعضاً نهادهای بین المللی می باشند؛ و یا در دست سازمان های خصوصی و نیمه دولتی است. این سازمان ها مشتمل بر سازمانهای آموزشی، تجاری، سیاسی غیر رسمی هستند. این سازمانها هم به عنوان ابزار دیپلماسی عمومی و هم به مثابه ابزار جنگ روانی عمل می کنند. قدرت مالی، عامل جغرافیایی، روابط و مقررات دولتها و رویدادهای جهانی مجموعه عوامل تأثیر گذار بر این جریان سخن پراکنی هستند. یکی از رسانه های پر مخاطب در سطح بین المللی رادیویی بی. بی.سی می باشد.(3)
بی. بی. سی فارسی زبان و ایران
شبکه خبری بی. بی. سی یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین شبکه های خبری جهان است. این شبکه در سال 1922 م/ 1301 ش تأسیس شد. در ابتدا اعلام شد که هدف ایجاد این بنگاه سخن پراکنی این است که انگلیسی ها را دور از دخالت سیاست و فشار تجارت آموزش داده و سرگرم کند.(4)
مردم انگلستان خسته از جنگ جهانی اول، به دنبال سرگرمی ای بودند که بتوانند علاوه بر جبران صدمات روحی و روانی جنگ، تاریخ و فرهنگ خود را نیز پاس دارند. بر این اساس، این شبکه فعالیت خود را شروع کرده و مورد استقبال وسیع مردم انگلستان قرار گرفت. پس از مدتی، با وسعت یافتن فعالیت های شبکه، مخاطبان آن فقط مردم بریتانیا نبودند؛ بلکه فعالیت های آن با حمایت دولت به خارج از مرزهای بریتانیا رسید.
در جنگ جهانی دوم، بی. بی. سی فعالیتهای چشمگیری به نفع متفقین داشت. وینستون چرچیل، از طریق سخنرانی در این شبکه رادیویی، افکار عمومی انگلستان و مستعمرات را توجیه می کرد. این شبکه در ارسال پیام های جنگی نقش اساسی داشت. (5) سمبروک، مدیر بخش جهانی بی. بی سی در سال 2006 م / 1385 ش، این رسانه را دارای صدای پرقدرتی دانست که توانسته مخاطب خود را در تمام دنیا پیدا کند و اطلاعات را فراتر از مرزها و نژادها و فرهنگ ها در اختیار مخاطبان خود قرار دهد.(6) پیشرفت و قدرتمندی این رسانه را می توان در چند عامل جست وجو کرد:
1. مدیریت بسیار قوی و کارآمد
2. کارمندان با انگیزه و خبره
3. حمایت دولت انگلستان از این شبکه
رسانه های جمعی، قدرتمندترین ابزارهایی هستند که می توانند حکومتی را به اهداف خود نزدیک کنند. رسانه ها سعی می کنند از طریق گفتن بخشی از واقعیت که بهتر منافع آنها را تأمین می کند، به هدف خود برسند. آنها از قابلیت های زبانی برای رسیدن به مقاصد خود استفاده می کنند.(7)
عصر جدید، عصر رسانه هاست. دولت ها از طریق رسانه ها به جذب و بسیج افکار عمومی می پردازند. آنها برای رسیدن به منافع خود ترجیح می دهند کمتر از توپ و تانک و زور استفاده کنند، و سعی می کنند از طریق رسانه و تبلیغات به اهداف خود دست پیدا کنند. دولت های قدرتمند در تلاش هستند از طریق همین راه در بطن دیگر جوامع به خصوص ملل جهان سوم راه یافته و افکار و تمایلات عمومی مردم آن کشورها را در جهت منافع خود شکل و سوق دهند. کشور بریتانیا نیز سعی می کند از طریق رسانه های خود، به خصوص شبکه قدرتمند بی. بی. سی، افکار عمومی و سیاستهای دیگر کشورها را با سیاست ها و منافع خود هماهنگ کند.
این شبکه در سال 1940م/1319 ش پخش برنامه های فارسی زبان خود را از لندن شروع کرد. هدف از راه اندازی این برنامه به گفته بولارد، سفیر انگلیس در ایران، مقابله با شبکه فارسی زبان برلین بود که آلمانیها از طریق آن بر ضد متفقین در ایران تبلیغ می کردند.(8) انگلیسی ها بر این عقیده بودند که می توان از طریق بخش فارسی بی. بی. سی افکار ایرانیان را به خود جلب کرد.(9)
در جنگ جهانی دوم، متفقین به کمک ایران احتیاج بسیار داشتند. هیتلر در حال پیشروی بود و بهترین راه برای جلوگیری از پیشروی او ایران بود. متفقین قصد داشتند از طریق خاک ایران به شوروی کمک کرده و آلمان را شکست دهند. نیل به این مقصود فقط با همراهی دولت ایران ممکن بود؛ ولی مشکل اساسی، حکومت ناتوان و ناکارآمد رضاشاه و اعلان بی طرفی دولت ایران در جنگ بود. انگلیس حضور عده ای آلمانی در ایران را که قبلاً با حمایت انگلیس از گسترش روابط ایران و آلمان به ایران آمده بودند، بهانه قرار داد و دولت ایران را تهدید کرد در صورت عدم اخراج این افراد از ایران، متفقین کشور را اشغال خواهند نمود.
سرانجام در 1941م / شهریور 1320 ش ایران به دست نیروهای متفقین اشغال و رضاشاه برکنار و روانه تبعیدگاه شد. انگلیس می بایست قبل از هر اقدامی، افکار عمومی ایرانیان را برای این تغییر و تحولات آماده می ساخت.
بر این اساس انگلستان از طریق برنامه فارسی رادیو بی. بی. سی دست به جنگ روانی زد. جنگ روانی اغلب از طریق تبلیغ و با تاکتیک های دقیق و معطوف به اهداف مشخص هدایت و راهبری می شود.
هدف جنگ روانی تسلط بر قلب و اندیشه های افراد است و می خواهد باور فرد را نسبت به نظام ارزشی یک دولت، حکومت و یا فرد از میان ببرد.(10) شبکه فارسی زبان بی. بی. سی نیز برای رسیدن به اهداف خود در ایران از تاکتیک هایی پیروی می کرد. اهداف و تاکتیک های این برنامه ها توسط بولارد و خانم آن لمبتن در سفارت انگلیس در تهران طراحی و به لندن ارسال می شد.(11) این جنگ روانی از دو جنبه به نفع انگلیس بود:
1) با اعتراف رادیوی انگلیس به فساد و سوء رفتار رضاشاه، در برکناری او سابقه و مسئولیت دولت انگلیس در روی کار آوردن رضاخان لوث می شد و می توانست به جای او فرد دست نشاندده دیگری را به قدرت برساند.
2) نفرت مردم از رضاشاه باعث می شد نسبت به انگلیس نظر مثبت پیدا کرده و کمی از بدبینی آنها نسبت به این کشور کاهش یابد.
در این راستا در شب 8 تیر 1320 ش/ 1941 م. رادیو بی. بی. سی با آگاهی از نقاط ضعف رضاشاه وحرص و طمع او در جمع آوری اموال و املاک و دست اندازی های او به املاک دیگران، از رضاشاه انتقاد کرد و به واقعیت های اندکی از دزدیدن زمینه و مایحتاج مردم توسط او، اشاره کرد. این رویه به شکل حساب شده ای ادامه داشت تا اینکه هنگام حمله ی متفقین به ایران، سرلشکر محمد نخجوان، به اشاره انگلیس دستور ترک مقاومت و مرخص کردن سربازها از پادگان ها را داد. محمد نخجوان در اقدامی نمایشی به دستور رضا شاه بر کنار شد.(12)
در اینجا بی. بی. سی به حمایت از نخجوان برخاسته و از او به عنوان مردی وطن پرست یاد کرد. این شبکه بازداشت او را خلاف قانون اساسی اعلام کرد.(13)
به نوشته روزنامه تایمز، درشب قبل از استعفای رضاشاه، رادیو بی. بی. سی داستان کاوه و ضحاک را نقل کرد و رضا شاه را با ضحاک مقایسه نموده و در آخر داستان پرسید امروزه کاوه ایران کجاست؟ و در آخر نیز با این بیت فردوسی برنامه را پایان داد:
چو فردا بر آید بلند آفتاب
من و گرز و میدان و افراسیاب.(14)
فردا که بلند آفتاب برآمد، رضاشاه بعد از کسب اطمینان از حمایت انگلیس نسبت به پادشاهی فرزندش استعفا داد. پس از استعفای رضاشاه موضوعات جدید برنامه های بی. بی. سی به آنها ابلاغ شد. به گفته بولارد «اینک که شاه رفته است فرستنده رادیویی ما می بایست درباره حکومت مبتنی بر قانون اساسی حرف برند و روی نکاتی از قبیل شکیبایی و روحیه مسالمت آمیز تأکید کند.(15) وجود این روحیه شکیبایی و مسالمت آمیز در ایران برای انگلیس بسیار الزامی بود. انگلستان در حال جنگ بود و نمی توانست به اداره امور آشوب زده ایران نیز بپردازد. پس می بایست از طریق تبلیغ و استفاده از بی. بی. سی آرامش را حفظ می کرد.
در این زمان این شبکه از تاکتیک کلی بافی و موازی سازی استفاده کرده و بسیاری از واقعیات زمان رضاشاه را بازگو کرده و به انتقاد هر چه بیشتر از دوره ی رضاشاه پرداخت و در حقیقت افکار عمومی را از پرداختن به مسئله اشغال کشور، منحرف می نمود. موضوعاتی که در بی. بی. سی مطرح می شد، بخشی از حقایقی بود که مردم در دوران حکومت رضاشاه، خود شاه آنها بودند و از این قبیل بود:
1. مداخله رضاشاه در انتخابات
2. خشونت و دیکتاتوری رضاشاه و کشتن مخالفان
3. غفلت از کشاورزی و ناکامی طرح های صنعتی
4. مصادره اراضی کشاورزی به نفع خود
بی. بی. سی موارد دیگری نیز به نقل از مطبوعات خارجی مانند افشای موجودی شش میلیون پوندی رضاشاه در حساب بانکی خارج را بیان کرده و استعفای رضاشاه را بسیار معقول خواند.(16) بعد از این قضیه انگلیس می بایست هر چه بیشتر مظلوم نمایی نموده و ضمن برائت از جنایات رضاشاه، خود را مبرا از هرگونه مطامع نظامی در ایران نشان می داد. بر این اساس رادیو. بی. بی.سی اعلام کرد اشغال ایران توسط انگلیس به پیشنهاد آمریکا بوده است. به گفته ی آنها روزولت رئیس جمهور آمریکا هنگام کنفرانس مربوط به منشور آتلانتیک ( اوت 1941 ) اشغال ایران را تصویب کرده است.(17) این خبر موجب شد ایرانیان با آمریکائیان مقیم ایران نیز اوقات تلخی کرده و به آنها اعتراض می کردند.
در سال 1944 م/ 1323 ش نیز مدیر کل بی. بی. سی و کریستوفر سایکس (18) تهیه کننده بی. بی. سی میهمانان افتخاری بولارد، سفیر انگلیس در تهران، بودند. این موارد شواهد آشکار نزدیکی و هماهنگی رادیو. بی. بی. سی فارسی با سفارتخانه انگلیس در تهران بود.
هماهنگی و همسویی بی. بی. سی فارسی با دولت انگلیس را می توان در جریان سقوط دکتر مصدق نیز مشاهده کرد. انگلیس پس از روی کارآمدن حزب محافظه کار سعی داشت به هر طریق که شده دولت مصدق را ساقط کند. در این کار لازم بود آمریکایی ها را با خود همراه سازد. پس تصمیم گرفت در اوج جنگ سرد، با بزرگ جلوه دادن نقش حزب توده در ایران و خطر نفوذ کمونیسم، آمریکا را از حمایت دولت مصدق منصرف کند و با خود همراه سازد. دولت جدید انگلستان قصد داشت به آمریکا بقبولاند که مصدق توان کنترل اوضاع ایران و جلوگیری از نفوذ کمونیسم را ندارد.
برای رسیدن به این هدف، دست به یک جنگ روانی زد. اصولاً هدف از جنگ روانی رسیدن به اهداف زیر است:
1. کسب حمایت دوستان یا تقویت آنها
2. شکل دهی یا تغییر نگرش ها یا طرز تلقی ها نسبت به ایده ها و رخدادها
3. تضعیف یا تحلیل بردن قدرت دولت های خارجی غیر دوست یا تضعیف برنامه ها و سیاست های آنها.
4. مقابله با تبلیغات خصمانه دیگر گروه ها و کشورها و افراد.(19)
در سال 1330 ش/ 1951م در ابتدای ورود هریمن، نماینده ی آمریکا به ایران، انگلیس سعی داشت از طریق حزب توده در خیابانهای تهران آشوب ایجاد کند. این آشوب در 23 تیر به وجود آمد که طی آن عده ای کشته و زخمی شدند. روز 24 تیر، رادیو بی. بی. سی در تفسیر وقایع ایران گفت: «فاجعه روز یکشنبه نشان داد که دکتر مصدق حاکم و مسلط بر اوضاع نیست و کمونیستها در کمین هستند که ایران را ببلعند و اگر انگلستان پای خود را کنار بکشد کار ایران تمام خواهد شد.»(20)
این تبلیغات سوء بر بستر زمینه سیاسی و ضعف دولت مصدق با تکنیک قطره چکانی، یعنی به مقدار کم اما در زمان های گوناگون، تا زمان سقوط دولت ادامه داشت. اصولاً این نوع تیلیغات برای آنکه مؤثر باشد، باید ساده و پیوسته بوده و دائماً تکرار شود؛ به گونه ای که مخاطب متوجه ماهیت تبلیغاتی آن نشود.
بی بی سی رسانه ای بود که دولت انگلستان را برای سقوط دولت ملی همراهی می کرد. این شبکه در مرداد 1332 ش/ 1953 م با مشارکت در کودتا و زدن تیر خلاص به دولت مصدق نقش مهمی ایفا کرد. در این کودتا عوامل انگلیس و آمریکا؛ بعضی مطبوعات و رسانه های داخلی و خارجی مانند بی. بی. سی؛ و بعضی از نیروهای داخلی همچون اشرف خواهر شاه و برادران رشیدیان حضور داشتند. تنها مشکل کودتاچیان، ترس و تردید محمدرضا شاه بود. آنها از شاه می خواستند دو فرمان را که یکی فرمان عزل مصدق از نخست وزیری و دیگری نصب سرلشکر زاهدی بود، امضاء کند. (21) اما شاه تردید داشت. او می ترسید کودتا شکست بخورد. و آمریکا و انگلیس او را تنها بگذارند. ترس او از این جهت بود که همه چیز تحت کنترل مصدق بود. او دستور اخراج نیروهای انگلیسی و پس از آن نزدیکان شاه را از ایران داده بود.
تماسها و ملاقاتهای شاه تحت کنترل بود. و مصدق وزیر جنگ شده بود. در واقع تمامی راههای ارتباطی که باعث پیروزی کودتا می شد به وسیله مصدق بسته شده بود. اما می بایست اعتماد شاه جلب می شد؛ چون بدست آوردن حمایت شاه از کودتا بسیار مهم بود. امضای شاه می توانست به این عملیات مشروعیت قانونی ببخشد.(22) کودتاچیان برای به دست آوردن این اعتماد از نیروهای مختلف که از قبل با انگلستان همراه شده بودند، استفاده کردند.
به جز دیداری که داربی شر، رئیس سرویس اطلاعاتی انگلستان با اشرف پهلوی در فرانسه داشت؛ و در جریان از اشرف خواست حمایت کامل از آمریکا و انگلیس را به شاه ابلاغ کند، (23) در 11 مرداد اسدالله رشیدیان نیز با شاه ملاقات کرد. وی برای اثبات اینکه از جانب انگلستان سخن می گوید ترتیبی داد که یکی از عبارت های انتخاب شده شاه از رادیو بی. بی. سی پخش شود. در این زمان بی. بی. سی سه وظیفه مهم و سرنوشت ساز بر عهده داشت:
1. ارتباط میان کودتاچیان و شاه
2. ابلاغ کننده پیام رمز به شاه جهت جلب اعتماد او
3. حمایت از کودتاچیان و ضعیف کردن جبهه مصدق با تبلیغات وسیع.
در لندن، داربی شر و وودهاوس، ترتیبی دادند که برنامه اخبار بی. بی. سی که همیشه با عبارت «اکنون نیمه شب به وقت لندن است» آغاز می شد، با عبارت «اکنون دقیقاً نیمه شب است» آغاز شود. این علامت رمزی بود برای شاه که انگلیسی ها از او حمایت خواهند کرد.(24)
پخش دو عبارت رمز در لابه لای برنامه های رادیو بی. بی. سی، ایراد نطق توسط آیزنهاور در این رادیو، و پخش برنامه مخصوص آخرین تردیدهای محمدرضا شاه در مورد کودتا را از میان برد. شاه بعد از اطمینان از این حمایتها به کلاردشت رفت و در آنجا فرمانها را امضاء کرد.(25)
در نیمه شب 25 مرداد، وقتی فرمان ها به مصدق ابلاغ شد، او با آنکه رسید دریافت فرمان شاه را امضا کرد آورندگان فرمان را توقیف کرد و ظاهراً زیر بار فرمان ها هم نرفت و شاه هم به عراق گریخت و از آنجا به رم رفت، اما این پایان ماجرا نبود.
رادیوی بی. بی. سی فارسی، بهتر از همه کس می دانست که ماجرا تازه آغاز شده است؛ پس در فاصله 25 تا 28 مرداد همچنان به پخش و انتشار «گفتنی های لازم» مشغول بود. بی. بی. سی فارسی در شب 28 مرداد، در پایان برنامه ای که بر ضد مصدق پخش کرد بار دیگر همان شعر فردوسی را یاد کرد که در شب 25 شهریور 1320 آورده بود:
چو فردا برآید بلند آفتاب
من و گرز و میدان و افراسیاب(26)
پی نوشت ها :
1- خجسته، حسن، درآمدی بر جامعه شناسی رادیو، دفتر پژوهشی رادیو، تهران 1387، ص 145.
2- همان، ص 157.
3- مولانا، حمید، جریان بین المللی اطلاعات، گزارش و تحلیل جهانی، ترجمه یونس شکرخواه، مرکز تحقیقات و مطالعات رسانه ها، تهران 1371، ص 98.
4- گفت و شنود، مترجم علی عامری، سروش، سال بیست و چهار، ش 1105، 1381، ص 48.
5- همان، ص 49.
6- نصیری، زهرا، ناتوی فرهنگی و حضور شبکه بی. بی. سی فارسی زبان در ایران، زندگی سالم. سال دوم، ش 19، ص 19.
7- درودگر، علی، نقش رسانه ها، علوم سیاسی، سال یازدهم، ش 42، 1387، ص 61.
8- بولارد، سر ریدر ویلیام، خاطرات سر ریدر ویلیام بولارد، مترجم غلامحسین میرزا صالح، چاپ دوم، انتشارات طرح نو، تهران، 1387، ص 59.
9- مؤمنی، محسن، بی. بی. سی. در شهریور 1320، کمال، سال پنجم، ش 114، 1379، ص 12.
10- کمری، علی رضا، رسانه ها و جنگ روانی، کمان، سال هشتم، ش 186، 1382، ص 8.
11- خاطرات بولارد، ص 185.
12- زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه، ترجمه کاوه بیات، انتشارات پروین، تهران، 1372، ص 450.
13- خاطرات بولارد، ص 117.
14- همان، ص 185.
15- همان، ص 127. ضمناً این گفته ی بولارد مدرک و دلیل بسیار واضحی است بر اینکه بی. بی. سی برخلاف ادعای گردانندگانش، مستقل نیست. توجه داشته باشید که گردانندگان بی. بی. سی همواره ادعا کرده اند که این بنگاه مستقل از دولت انگلیس عمل می کند؛ ولی سخنان بولارد، ضمن آن که بیانگر میزان خباثت اوست، وابستگی تمام و کمال بی. بی. سی را به سیاست های رسمی و جاری دولت انگلیس نشان می دهد.
16- همان، ص 125.
17- آخرین روزهای رضاشاه، ص 318.
18- او فرزند سر مارک سایکس، عاقد قرارداد سایکس - پیکو بود.
19-کمان، ص9.
20- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، روزهای افتخار، نشر گفتار، تهران، 1375، ص 179.
21- لیپینگ، بریان، سقوط امپراتوری انگلیس و دولت دکتر مصدق، ترجمه محمود عنایت، انتشارات کتاب سرا، تهران، 1365، ص 60.
22- همان.
23- مصدق و کودتای، ص194.
24- همان.
25- سقوط امپراتوری، ص 61.
26- محسن مؤمنی، کمان، ص 15.
منبع مقاله: نشریه مطالعات تاریخی، شماره 35.
/ م
