هرمی با قاعده دیروز
نقد معماری ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی [2]
فکر احداث بنای جدید مجلس شورای ملی از سال‌های 53-1352خورشیدی مطرح شد. ابتدا مهندس موید عهد طرحی را با پلان دایره‌ای شکل ارایه کرد و هرچند فونداسیون آن طرح را هم اجرا کرده بودند، اما پروژه متوقف شد. در سال 1355 طرح مذکور را به دفتر سردار افخمی سفارش دادند و از آن زمان تا سال 1383 که ساخت آن به پایان رسیده است آقای مهندس عبدالرضا ذکایی- همکار سابق دفتر سردار افخمی و مدیرعامل وقت شرکت مهندسان مشاور پل‌میر- مسوولیت طراحی و هدایت پروژه را به عهده داشته‌اند.
با این مقدمه‌ی کوتاه به نقد پروژه می‌پردازیم:
1- استفاده از نیروهای موجود در سایت جهت سازماندهی فرم و فضای پروژه، یکی از مباحث مطرح در معماری معاصر است که توجه معماران بسیاری را به خود جلب کرده است. بنابراین تلاش طراحان ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی در جهت برقراری پیوند مناسبی بین ساختمان مجلس و ساختمان‌های موجود در شمال و جنوب آن قابل توجه است اما بحثی که در این میان می‌توان مطرح کرد، بحث هویت فرم پروژه است.
آیا می‌توان به فرض پاسخگویی به مسایل ساختمان‌های مجاور یک پروژه، در فکر حل مسایل آنها بود و توجه جدی به فرم پروژه اصلی که قرار بود خانه مردم ایران باشد، نکرد؟
فرم در معماری ایران چه جایگاهی دارد؟ رابطه فرم با محیط پیرامون چگونه است؟ رابطه فرم انتخاب شده با عملکرد مورد نظر چیست؟ آیا می‌توان بین سه راس مثلث و سه قوه ارتباطی برقرار کرد؟ رابطه‌ی دو قوه با قوه مقننه که وظیقه قانون‌گذاری را بر عهده دارد چگونه است که در چنین فرمی به ظهور نشسته است؟
واقعیت این است که فرم انتخاب شده ارتباطی با سایت تاریخی و بسیار ارزشمند خود برقرار نمی‌کند. برای مکانی که نماد تاریخ معاصر ایران است– از ساخته شدن مدرسه سهپسالار (شهید مطهری فعلی) به دست اولین مهندس معمار تحصیلکرده ایرانی[6]، تا به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و از سخنرانی‌های پرشور دکتر محمد مصدق در میدان بهارستان تا تظاهرات مردمایران در انقلاب 1357 و… لازم بود با دقت و اندیشه بیشتری، فرم پروژه انتخاب می شد و حتی بهتر بود طرح نهایی را به قضاوت مردم می‌گذاشتند، تا مردم خانه‌ی خود را انتخاب کنند؛ همانگونه که نمایندگانشان را انتخاب می‌کنند.
2- ساختمان یادآور نوعی تفکر دیکتاتور گونه است: «یک نقطه اوج و قله دارد، سازه آن متکی بر یک نقطه است و یک ستون آن از همه مهمتر است و جایگاه رییس مجلس به عنوان مقتدر در زیر این ستون قرارگرفته است»[7] و حجم سنگین و بدون روزنه‌ی آن یادآور معماری دوران باستان است و نشانی از تحولات زمانه در آن دیده نمی‌شود. از آنجا که یکی از مهمترین مسایل در طرح ساختمان‌های مجلس در چندسال اخیر، توجه به نقش مردمی مجلس‌ها و عدم تاکید بر عظمت‌گرایی و تحقیر انساناست- در این فکر نورمن فاستر[8] تا آنجا پیش رفته است که به مردم اجازه می‌دهد آزادانه بر بام ساختمان مجلس آلمان قدم بزنند و از طریق سطوحی شفاف بر کار نمایندگان خود نظارت داشته باشند- به این نتیجه می‌رسیم که چون طرح جدید ساختمان مجلس در دوره‌ای طراحی شده است که عظمت گرایی جزو سیستم رایج بوده است، بنابراین طرح، پاسخگوی مسایل زمان خود بوده است اما طولانی‌شدن فرآیند طراحی تا اجرای آن- از سال1355 تا 1383 خورشیدی- باعث عدم تطابق پروژه با معیارهای زمان حال شده است. در دوره‌ای که بحث مردم سالاری بحث روز است، نمی‌توان به ساختمان‌هایی با اندیشه حکومت سالاری نگریست.
3- یکی از نقدهایی که متفکران پست مدرن به معماری دوره مدرن وارد کرده‌اند، نقد یکپارچگی و کل‌گرایی آن معماری بود. از آنجا که در این تفکر مقیاس و تناسبات ساختمان در جهت برتری بر انسان و به عبارتی تحقیر او پیش می‌رفت، متفکران پست مدرن بحث پراکندگی (Fragmentation)را مطرح کردند و این فکر در معماری باعث شکسته شدن و خرد شدن آن توده ی عظیم معماری به احجامی که دارای تناسبات انسانی‌تری هستند، شد. بنابراین می‌توان به ساختمان مجلس جدید این نقد را وارد کرد که نسبت به انسان به عنوان اصلی‌ترین منبع معماری بی‌توجه بوده و به خصوص در طراحی فضاهای داخلی، انسان به گونه ای تحقیر شده است که یادآور طرح کلیساهای قرون وسطی جهت ایجاد رعب و وحشت در انسان‌ها است.
در همین راستا، استفاده ی بیش از حد از سنگ در طراحی داخلی فضاها باعث به وجود آمدن فضایی با روحیه‌ی خشن و سنگین شده است.
4-نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، عدم هماهنگی بین سیستم‌های اداری کارفرما و مشاور است که باعث شد تا مدت‌ها پس از اجرای سازه نقشه‌های سازه توسط دفتر فنی کارفرما تصویب نشود.[9]
علاوه بر ضعف مدیریتی که باعث به وجود آمدن این مساله شده است، می‌توان به خسارت‌های جبران ناپذیری که در اثر این عدم هماهنگی ممکن است بر سیستم سازه‌ای پروژه وارد آمده باشد، اشاره کرد.
هرچند مهندس مشاور طرح در این پروژه «به دلیل پیچیده بودن و غیرمتعارف بودن طرح از روی احتیاط ده درصد بالا (Overdosing)گرفته‌اند،[10] اما به نظر می‌رسد چنانچه هماهنگی بیشترین بین سیستم‌های اداری برقرار می‌بود، نتیجه کار مطلوب‌ترو حتی اقتصادی‌تر می‌شد.
5- در طرح معماری ساختمان جدید مجلس؛ معماری و سازه کاملاً با هم هماهنگ طراحی شده‌اند و به طور کلی پروژه به گونه‌ای است که نمی‌توان تفکیک زیادی بین آنها قایل شد. طراح پروژه در این مورد گفته است: «در این پروژه یک ستون اصلی، یا به عبارتی دو ستون متقاطع داریم که کل بار دو سقف را می‌گیرد… این ستون اصلی مثل تیرک چادری است که اگر بیفتد، کل ساختمان پایین می‌آید.»[11]
به عبارت دیکر در طرح سازه هم به تبعیت از طرح معماری احترام خاصی به یک نقطه گذاشته شده است. در صورتی که در سایر سیستم‌های متداول طراحی سازه، کلیه ستون‌ها با یکدیگر شبکه‌ای را تشکیل داده و بار به صورت تقسیم شده به زمین منتقل می‌شود و در این حالت اگر یک یا چند ستون به عللی تخریب شوند، کل سیستم از هم نمی‌پاشد. بنابراین به نظر می‌رسد طراحی سازه بناهای عمومی و مکان هایی که جمعیت زیادی را در خود جای می‌دهند باید به گونه‌ای طرح شود که به سرعت از هم نپاشد و متکی به یک نقطه و یا یک ستون نباشد.
در مجموع از مباحث ارایه شده می‌توان این گونه نتیجه گرفت که معضل اصلی در سیستم ساخت و ساز کشور، همان طولانی شدن فرآیند طراحی تا اجرا است که در این پروژه هم باعث به وجود آمدن تضادهایی شده است و به طور کی نقد اساسی را می‌توان به این سیستم وارد کرد.
- کارفرما: وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مجری ساختمانها و تاسیسات دولتی و عمومی
- مشاوران:
سازه: یقیشه قولتوقچیان، مسعود غیاث آبادی- تاسیسات مکانیکی و برقی: مهندسان مشاور انرژی- تجهیزات صوتی و تصویری: شرکت صوتی و تصویری سروش- تجهیزات مبلمان: ملیحه کریمی- طراحی داخلی: حسن متقی و همکاران- مدیر ساخت: لال صادقی
- پیمانکار:
سازه : سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (مانا)
تاسیسات مکانیکی و برقی: شرکت مونیر
- زیربنا:
تالار اصلی :25 هزار متر مربع
اداری:24 هزار متر مربع
کمیسیون‌ها:15 هزار متر مربع
پارکینگ زیرزمینی:12500 مترمربع
«متوسط زمان اجرای یک پروژه عمرانی در ایران حدود8 تا 12 سال است.»[3]
زمان مهمترین عامل در نحوه ی نگاه به یک اثر معماری است. هر پروژه معماری با توجه به زمان و مکان خود تعریف می‌شود و چنانچه روند تولید یک اثر معماری، از فکر آغازین تا اجرا طولانی شود،طبیعی است که زبان معماری پروژه در هنگام پایان اجرا، با زبان معماری روز همخوانی نداشته باشد. حکایت ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی هم از این قاعده مستنثی نیست.فکر احداث بنای جدید مجلس شورای ملی از سال‌های 53-1352خورشیدی مطرح شد. ابتدا مهندس موید عهد طرحی را با پلان دایره‌ای شکل ارایه کرد و هرچند فونداسیون آن طرح را هم اجرا کرده بودند، اما پروژه متوقف شد. در سال 1355 طرح مذکور را به دفتر سردار افخمی سفارش دادند و از آن زمان تا سال 1383 که ساخت آن به پایان رسیده است آقای مهندس عبدالرضا ذکایی- همکار سابق دفتر سردار افخمی و مدیرعامل وقت شرکت مهندسان مشاور پل‌میر- مسوولیت طراحی و هدایت پروژه را به عهده داشته‌اند.
طراح پروژه دروصف آن می‌گوید:
«یکی از عوامل موثر در شکل‌گیری بنای مجلس، تناسبات و ارتفاع و عملکرد دو بنای شمالی و جنوبی بوده است تا این بنا بتواند ضمن استفاده مداوم از دو بنای موجود با محیط اطراف خود نیز هماهنگی کامل را برقرار کند.»[4] «به نظر ما فرم مثلث راه‌حل خوبی بود. هم فرم پایداری است، هم سه قوه را تداعی می‌کند و هم هندسه قابل بسطی در همه‌ی جهات دارد. راس مثلث روی ساختمان مرتفع‌اداری قرار می‌گیرد و هرچه به طرف ساختمان کمیسیون‌ها می‌آییم دوبال آن باز می‌شود. ارتفاع در سمت ساختمان اداری حداقل است و هر چه به ساختمان کمیسیون‌ها نزدیک می‌شویم، زیاد می‌شود. با اینکه ارتفاع هرم 45 متر است، به دلیل نحوه ارتفاع‌گیری آن، برخلاف دو ساختمان شمالی وجنوبی در مقابل دیگر ساختمانها قرار نگرفته است.»[5]با این مقدمه‌ی کوتاه به نقد پروژه می‌پردازیم:
1- استفاده از نیروهای موجود در سایت جهت سازماندهی فرم و فضای پروژه، یکی از مباحث مطرح در معماری معاصر است که توجه معماران بسیاری را به خود جلب کرده است. بنابراین تلاش طراحان ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی در جهت برقراری پیوند مناسبی بین ساختمان مجلس و ساختمان‌های موجود در شمال و جنوب آن قابل توجه است اما بحثی که در این میان می‌توان مطرح کرد، بحث هویت فرم پروژه است.
آیا می‌توان به فرض پاسخگویی به مسایل ساختمان‌های مجاور یک پروژه، در فکر حل مسایل آنها بود و توجه جدی به فرم پروژه اصلی که قرار بود خانه مردم ایران باشد، نکرد؟
فرم در معماری ایران چه جایگاهی دارد؟ رابطه فرم با محیط پیرامون چگونه است؟ رابطه فرم انتخاب شده با عملکرد مورد نظر چیست؟ آیا می‌توان بین سه راس مثلث و سه قوه ارتباطی برقرار کرد؟ رابطه‌ی دو قوه با قوه مقننه که وظیقه قانون‌گذاری را بر عهده دارد چگونه است که در چنین فرمی به ظهور نشسته است؟
واقعیت این است که فرم انتخاب شده ارتباطی با سایت تاریخی و بسیار ارزشمند خود برقرار نمی‌کند. برای مکانی که نماد تاریخ معاصر ایران است– از ساخته شدن مدرسه سهپسالار (شهید مطهری فعلی) به دست اولین مهندس معمار تحصیلکرده ایرانی[6]، تا به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و از سخنرانی‌های پرشور دکتر محمد مصدق در میدان بهارستان تا تظاهرات مردمایران در انقلاب 1357 و… لازم بود با دقت و اندیشه بیشتری، فرم پروژه انتخاب می شد و حتی بهتر بود طرح نهایی را به قضاوت مردم می‌گذاشتند، تا مردم خانه‌ی خود را انتخاب کنند؛ همانگونه که نمایندگانشان را انتخاب می‌کنند.
2- ساختمان یادآور نوعی تفکر دیکتاتور گونه است: «یک نقطه اوج و قله دارد، سازه آن متکی بر یک نقطه است و یک ستون آن از همه مهمتر است و جایگاه رییس مجلس به عنوان مقتدر در زیر این ستون قرارگرفته است»[7] و حجم سنگین و بدون روزنه‌ی آن یادآور معماری دوران باستان است و نشانی از تحولات زمانه در آن دیده نمی‌شود. از آنجا که یکی از مهمترین مسایل در طرح ساختمان‌های مجلس در چندسال اخیر، توجه به نقش مردمی مجلس‌ها و عدم تاکید بر عظمت‌گرایی و تحقیر انساناست- در این فکر نورمن فاستر[8] تا آنجا پیش رفته است که به مردم اجازه می‌دهد آزادانه بر بام ساختمان مجلس آلمان قدم بزنند و از طریق سطوحی شفاف بر کار نمایندگان خود نظارت داشته باشند- به این نتیجه می‌رسیم که چون طرح جدید ساختمان مجلس در دوره‌ای طراحی شده است که عظمت گرایی جزو سیستم رایج بوده است، بنابراین طرح، پاسخگوی مسایل زمان خود بوده است اما طولانی‌شدن فرآیند طراحی تا اجرای آن- از سال1355 تا 1383 خورشیدی- باعث عدم تطابق پروژه با معیارهای زمان حال شده است. در دوره‌ای که بحث مردم سالاری بحث روز است، نمی‌توان به ساختمان‌هایی با اندیشه حکومت سالاری نگریست.
3- یکی از نقدهایی که متفکران پست مدرن به معماری دوره مدرن وارد کرده‌اند، نقد یکپارچگی و کل‌گرایی آن معماری بود. از آنجا که در این تفکر مقیاس و تناسبات ساختمان در جهت برتری بر انسان و به عبارتی تحقیر او پیش می‌رفت، متفکران پست مدرن بحث پراکندگی (Fragmentation)را مطرح کردند و این فکر در معماری باعث شکسته شدن و خرد شدن آن توده ی عظیم معماری به احجامی که دارای تناسبات انسانی‌تری هستند، شد. بنابراین می‌توان به ساختمان مجلس جدید این نقد را وارد کرد که نسبت به انسان به عنوان اصلی‌ترین منبع معماری بی‌توجه بوده و به خصوص در طراحی فضاهای داخلی، انسان به گونه ای تحقیر شده است که یادآور طرح کلیساهای قرون وسطی جهت ایجاد رعب و وحشت در انسان‌ها است.
در همین راستا، استفاده ی بیش از حد از سنگ در طراحی داخلی فضاها باعث به وجود آمدن فضایی با روحیه‌ی خشن و سنگین شده است.
4-نکته دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، عدم هماهنگی بین سیستم‌های اداری کارفرما و مشاور است که باعث شد تا مدت‌ها پس از اجرای سازه نقشه‌های سازه توسط دفتر فنی کارفرما تصویب نشود.[9]
علاوه بر ضعف مدیریتی که باعث به وجود آمدن این مساله شده است، می‌توان به خسارت‌های جبران ناپذیری که در اثر این عدم هماهنگی ممکن است بر سیستم سازه‌ای پروژه وارد آمده باشد، اشاره کرد.
هرچند مهندس مشاور طرح در این پروژه «به دلیل پیچیده بودن و غیرمتعارف بودن طرح از روی احتیاط ده درصد بالا (Overdosing)گرفته‌اند،[10] اما به نظر می‌رسد چنانچه هماهنگی بیشترین بین سیستم‌های اداری برقرار می‌بود، نتیجه کار مطلوب‌ترو حتی اقتصادی‌تر می‌شد.
5- در طرح معماری ساختمان جدید مجلس؛ معماری و سازه کاملاً با هم هماهنگ طراحی شده‌اند و به طور کلی پروژه به گونه‌ای است که نمی‌توان تفکیک زیادی بین آنها قایل شد. طراح پروژه در این مورد گفته است: «در این پروژه یک ستون اصلی، یا به عبارتی دو ستون متقاطع داریم که کل بار دو سقف را می‌گیرد… این ستون اصلی مثل تیرک چادری است که اگر بیفتد، کل ساختمان پایین می‌آید.»[11]
به عبارت دیکر در طرح سازه هم به تبعیت از طرح معماری احترام خاصی به یک نقطه گذاشته شده است. در صورتی که در سایر سیستم‌های متداول طراحی سازه، کلیه ستون‌ها با یکدیگر شبکه‌ای را تشکیل داده و بار به صورت تقسیم شده به زمین منتقل می‌شود و در این حالت اگر یک یا چند ستون به عللی تخریب شوند، کل سیستم از هم نمی‌پاشد. بنابراین به نظر می‌رسد طراحی سازه بناهای عمومی و مکان هایی که جمعیت زیادی را در خود جای می‌دهند باید به گونه‌ای طرح شود که به سرعت از هم نپاشد و متکی به یک نقطه و یا یک ستون نباشد.
در مجموع از مباحث ارایه شده می‌توان این گونه نتیجه گرفت که معضل اصلی در سیستم ساخت و ساز کشور، همان طولانی شدن فرآیند طراحی تا اجرا است که در این پروژه هم باعث به وجود آمدن تضادهایی شده است و به طور کی نقد اساسی را می‌توان به این سیستم وارد کرد.
شناسنامه طرح:
- کارفرما: وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مجری ساختمانها و تاسیسات دولتی و عمومی
- مشاوران:
سازه: یقیشه قولتوقچیان، مسعود غیاث آبادی- تاسیسات مکانیکی و برقی: مهندسان مشاور انرژی- تجهیزات صوتی و تصویری: شرکت صوتی و تصویری سروش- تجهیزات مبلمان: ملیحه کریمی- طراحی داخلی: حسن متقی و همکاران- مدیر ساخت: لال صادقی
- پیمانکار:
سازه : سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (مانا)
تاسیسات مکانیکی و برقی: شرکت مونیر
- زیربنا:
تالار اصلی :25 هزار متر مربع
اداری:24 هزار متر مربع
کمیسیون‌ها:15 هزار متر مربع
پارکینگ زیرزمینی:12500 مترمربع
پی‌نوشت‌ها:
[1] - عضو هیات دبیران جامعه مهندسان معمار ایران و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.(imanraeisi@hotmail.com)
[2] -این مقاله نخستین با در ماهنامه بین المللی ساخت و ساز شماره 30 –دی ماه 1382 ،ص.20 –به چاپ رسیده است و به مناسبت افتتاح ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی در روز های گذشته برای چا÷ در روزنامه شرق تنظیم شده است.
[3] - مهندس خرم وزیر راه و ترابری در همایش پنجاه و شش سال تلاش برای سازندگی – که توسط سندیکای شرکت‌های ساختمان برگزار شد- به این نکته اشاره کرد. (12/9/1382- تالار همایش‌های بین المللی صدا و سیما)
[4] - ذکایی، عبدالرضا- مجلس آینده در محل گذشته- ماهنامه ساخت و ساز- شماره یک- اسفند1378-ص29
[5] - ذکایی، عبدالرضا- ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی ، مجموعه بهارستان- فصل‌نامه معمار- شماره18- پاییز1381-ص68
[6] - میرزامهدی خان شقاقی
[7] ذکایی، عبدالرضا- ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی ، مجموعه بهارستان- ص72
[8] - Norman foster
[9] - ذکایی، عبدالرضا- ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی ، مجموعه بهارستان–ص.72
[10] - همان- ص.72
[11] - همان ص. 73
نویسنده: ایمان رئیسی[1]
